Book 1. Chapter 224
The Mahabharata In Sanskrit
Book 1
Chapter 224
1
[वै]
मन्दपालॊ ऽपि कौरव्य चिन्तयानः सुतांस तदा
उक्तवान अप्य अशीतांशुं नैव स सम न तप्यते
2
स तप्यमानः पुत्रार्थे लपिताम इदम अब्रवीत
कथं नव अशक्ताः पलवने लपिते मम पुत्रकाः
3
वर्धमाने हुतवहे वाते शीघ्रं परवायति
असमर्था विमॊक्षाय भविष्यन्ति ममात्मजाः
4
कथं नव अशक्ता तराणाय माता तेषां तपस्विनी
भविष्यत्य असुखाविष्टा पुत्र तराणम अपश्यती
5
कथं नु सरणे ऽशक्तान पतने च ममात्मजान
संतप्यमाना अभितॊ वाशमानाभिधावती
6
जरितारिः कथं पुत्रः सारिसृक्वः कथं च मे
सतम्ब मित्रः कथं दरॊणः कथं सा च तपस्विनी
7
लालप्यमानं तम ऋषिं मन्दपालं तथा वने
लपिता परत्युवाचेदं सासूयम इव भारत
8
न ते सुतेष्व अवेक्षास्ति तान ऋषीन उक्तवान असि
तेजस्विनॊ वीर्यवन्तॊ न तेषां जवलनाद भयम
9
तथाग्नौ ते परीत्ताश च तवया हि मम संनिधौ
परतिश्रुतं तथा चेति जवलनेन महात्मना
10
लॊकपालॊ ऽनृतां वाचं न तु वक्ता कथं चन
समर्थास ते च वक्तारॊ न ते तेष्व अस्ति मानसम
11
ताम एव तु ममामित्रीं चिन्तयन परितप्यसे
धरुवं मयि न ते सनेहॊ यथा तस्यां पुराभवत
12
न हि पक्षवता नयाय्यं निःस्नेहेन सुहृज्जने
पीड्यमान उपद्रष्टुं शक्तेनात्मा कथं चन
13
गच्छ तवं जरिताम एव यदर्थं परितप्यसे
चरिष्याम्य अहम अप्य एका यथा कापुरुषे तथा
14
[मन्दपाल]
नाहम एवं चरे लॊके यथा तवम अभिमन्यसे
अपत्यहेतॊर विचरे तच च कृच्छ्रगतं मम
15
भूतं हित्वा भविष्ये ऽरथे यॊ ऽवलम्बेत मन्दधीः
अवमन्येत तं लॊकॊ यथेच्छसि तथा कुरु
16
एष हि जवलमानॊ ऽगनिर लेलिहानॊ महीरुहान
दवेष्यं हि हृदि संतापं जनयत्य अशिवं मम
17
[वै]
तस्माद देशाद अतिक्रान्ते जवलने जरिता ततः
जगाम पुत्रकान एव तवरिता पुत्रगृद्धिनी
18
सा तान कुशलिनः सर्वान निर्मुक्ताञ जातवेदसः
रॊरूयमाणा कृपणा सुतान दृष्टवती वने
19
अश्रद्धेयतमं तेषां दर्शनं सा पुनः पुनः
एकैकशश च तान पुत्रान करॊशमानान्वपद्यत
20
ततॊ ऽभयगच्छत सहसा मन्दपालॊ ऽपि भारत
अथ ते सर्वम एवैनं नाभ्यनन्दन्त वै सुताः
21
लालप्यमानम एकैकं जरितां च पुनः पुनः
नॊचुस ते वचनं किं चित तम ऋषिं साध्व असाधु वा
22
[मन्दपाल]
जयेष्ठः सुतस ते कतमः कतमस तदनन्तरः
मध्यमः कतमः पुत्रः कनिष्ठः कतमश च ते
23
एवं बरुवन्तं दुःखार्तं किं मां न परतिभाषसे
कृतवान अस्मि हव्याशे नैव शान्तिम इतॊ लभे
24
[जरिता]
किं ते जयेष्ठे सुते कार्यं किम अनन्तरजेन वा
किं च ते मध्यमे कार्यं किं कनिष्ठे तपस्विनि
25
यस तवं मां सर्वशॊ हीनाम उत्सृज्यासि गतः पुरा
ताम एव लपितां गच्छ तरुणीं चारुहासिनीम
26
[मन्दपाल]
न सत्रीणां विद्यते किं चिद अन्यत्र पुरुषान्तरात
सापत्नकम ऋते लॊके भवितव्यं हि तत तथा
27
सुव्रतापि हि कल्याणी सर्वलॊकपरिश्रुता
अरुन्धती पर्यशङ्कद वसिष्ठम ऋषिसत्तमम
28
विशुद्धभावम अत्यन्तं सदा परियहिते रतम
सप्तर्षिमध्यगं वीरम अवमेने च तं मुनिम
29
अपध्यानेन सा तेन धूमारुण समप्रभा
लक्ष्यालक्ष्या नाभिरूपा निमित्तम इव लक्ष्यते
30
अपत्यहेतॊः संप्राप्तं तथा तवम अपि माम इह
इष्टम एवंगते हित्वा सा तथैव च वर्तसे
31
नैव भार्येति विश्वासः कार्यः पुंसा कथं चन
न हि कार्यम अनुध्याति भार्या पुत्रवती सती
32
[वै]
ततस ते सर्व एवैनं पुत्राः सम्यग उपासिरे
स च तान आत्मजान राजन्न आश्वासयितुम आरभत
1
[vai]
mandapālo 'pi kauravya cintayānaḥ sutāṃs tadā
uktavān apy aśītāṃśuṃ naiva sa sma na tapyate
2
sa tapyamānaḥ putrārthe lapitām idam abravīt
kathaṃ nv aśaktāḥ plavane lapite mama putrakāḥ
3
vardhamāne hutavahe vāte śīghraṃ pravāyati
asamarthā vimokṣāya bhaviṣyanti mamātmajāḥ
4
kathaṃ nv aśaktā trāṇāya mātā teṣāṃ tapasvinī
bhaviṣyaty asukhāviṣṭā putra trāṇam apaśyatī
5
kathaṃ nu saraṇe 'śaktān patane ca mamātmajān
saṃtapyamānā abhito vāśamānābhidhāvatī
6
jaritāriḥ kathaṃ putraḥ sārisṛkvaḥ kathaṃ ca me
stamba mitraḥ kathaṃ droṇaḥ kathaṃ sā ca tapasvinī
7
lālapyamānaṃ tam ṛṣiṃ mandapālaṃ tathā vane
lapitā pratyuvācedaṃ sāsūyam iva bhārata
8
na te suteṣv avekṣāsti tān ṛṣīn uktavān asi
tejasvino vīryavanto na teṣāṃ jvalanād bhayam
9
tathāgnau te parīttāś ca tvayā hi mama saṃnidhau
pratiśrutaṃ tathā ceti jvalanena mahātmanā
10
lokapālo 'nṛtāṃ vācaṃ na tu vaktā kathaṃ cana
samarthās te ca vaktāro na te teṣv asti mānasam
11
tām eva tu mamāmitrīṃ cintayan paritapyase
dhruvaṃ mayi na te sneho yathā tasyāṃ purābhavat
12
na hi pakṣavatā nyāyyaṃ niḥsnehena suhṛjjane
pīḍyamāna upadraṣṭuṃ śaktenātmā kathaṃ cana
13
gaccha tvaṃ jaritām eva yadarthaṃ paritapyase
cariṣyāmy aham apy ekā yathā kāpuruṣe tathā
14
[mandapāla]
nāham evaṃ care loke yathā tvam abhimanyase
apatyahetor vicare tac ca kṛcchragataṃ mama
15
bhūtaṃ hitvā bhaviṣye 'rthe yo 'valambeta mandadhīḥ
avamanyeta taṃ loko yathecchasi tathā kuru
16
eṣa hi jvalamāno 'gnir lelihāno mahīruhān
dveṣyaṃ hi hṛdi saṃtāpaṃ janayaty aśivaṃ mama
17
[vai]
tasmād deśād atikrānte jvalane jaritā tataḥ
jagāma putrakān eva tvaritā putragṛddhinī
18
sā tān kuśalinaḥ sarvān nirmuktāñ jātavedasaḥ
rorūyamāṇā kṛpaṇā sutān dṛṣṭavatī vane
19
aśraddheyatamaṃ teṣāṃ darśanaṃ sā punaḥ punaḥ
ekaikaśaś ca tān putrān krośamānānvapadyata
20
tato 'bhyagacchat sahasā mandapālo 'pi bhārata
atha te sarvam evainaṃ nābhyanandanta vai sutāḥ
21
lālapyamānam ekaikaṃ jaritāṃ ca punaḥ punaḥ
nocus te vacanaṃ kiṃ cit tam ṛṣiṃ sādhv asādhu vā
22
[mandapāla]
jyeṣṭhaḥ sutas te katamaḥ katamas tadanantaraḥ
madhyamaḥ katamaḥ putraḥ kaniṣṭhaḥ katamaś ca te
23
evaṃ bruvantaṃ duḥkhārtaṃ kiṃ māṃ na pratibhāṣase
kṛtavān asmi havyāśe naiva śāntim ito labhe
24
[jaritā]
kiṃ te jyeṣṭhe sute kāryaṃ kim anantarajena vā
kiṃ ca te madhyame kāryaṃ kiṃ kaniṣṭhe tapasvini
25
yas tvaṃ māṃ sarvaśo hīnām utsṛjyāsi gataḥ purā
tām eva lapitāṃ gaccha taruṇīṃ cāruhāsinīm
26
[mandapāla]
na strīṇāṃ vidyate kiṃ cid anyatra puruṣāntarāt
sāpatnakam ṛte loke bhavitavyaṃ hi tat tathā
27
suvratāpi hi kalyāṇī sarvalokapariśrutā
arundhatī paryaśaṅkad vasiṣṭham ṛṣisattamam
28
viśuddhabhāvam atyantaṃ sadā priyahite ratam
saptarṣimadhyagaṃ vīram avamene ca taṃ munim
29
apadhyānena sā tena dhūmāruṇa samaprabhā
lakṣyālakṣyā nābhirūpā nimittam iva lakṣyate
30
apatyahetoḥ saṃprāptaṃ tathā tvam api mām iha
iṣṭam evaṃgate hitvā sā tathaiva ca vartase
31
naiva bhāryeti viśvāsaḥ kāryaḥ puṃsā kathaṃ cana
na hi kāryam anudhyāti bhāryā putravatī satī
32
[vai]
tatas te sarva evainaṃ putrāḥ samyag upāsire
sa ca tān ātmajān rājann āśvāsayitum ārabhat
Book 1
Chapter 224
1
[वै]
मन्दपालॊ ऽपि कौरव्य चिन्तयानः सुतांस तदा
उक्तवान अप्य अशीतांशुं नैव स सम न तप्यते
2
स तप्यमानः पुत्रार्थे लपिताम इदम अब्रवीत
कथं नव अशक्ताः पलवने लपिते मम पुत्रकाः
3
वर्धमाने हुतवहे वाते शीघ्रं परवायति
असमर्था विमॊक्षाय भविष्यन्ति ममात्मजाः
4
कथं नव अशक्ता तराणाय माता तेषां तपस्विनी
भविष्यत्य असुखाविष्टा पुत्र तराणम अपश्यती
5
कथं नु सरणे ऽशक्तान पतने च ममात्मजान
संतप्यमाना अभितॊ वाशमानाभिधावती
6
जरितारिः कथं पुत्रः सारिसृक्वः कथं च मे
सतम्ब मित्रः कथं दरॊणः कथं सा च तपस्विनी
7
लालप्यमानं तम ऋषिं मन्दपालं तथा वने
लपिता परत्युवाचेदं सासूयम इव भारत
8
न ते सुतेष्व अवेक्षास्ति तान ऋषीन उक्तवान असि
तेजस्विनॊ वीर्यवन्तॊ न तेषां जवलनाद भयम
9
तथाग्नौ ते परीत्ताश च तवया हि मम संनिधौ
परतिश्रुतं तथा चेति जवलनेन महात्मना
10
लॊकपालॊ ऽनृतां वाचं न तु वक्ता कथं चन
समर्थास ते च वक्तारॊ न ते तेष्व अस्ति मानसम
11
ताम एव तु ममामित्रीं चिन्तयन परितप्यसे
धरुवं मयि न ते सनेहॊ यथा तस्यां पुराभवत
12
न हि पक्षवता नयाय्यं निःस्नेहेन सुहृज्जने
पीड्यमान उपद्रष्टुं शक्तेनात्मा कथं चन
13
गच्छ तवं जरिताम एव यदर्थं परितप्यसे
चरिष्याम्य अहम अप्य एका यथा कापुरुषे तथा
14
[मन्दपाल]
नाहम एवं चरे लॊके यथा तवम अभिमन्यसे
अपत्यहेतॊर विचरे तच च कृच्छ्रगतं मम
15
भूतं हित्वा भविष्ये ऽरथे यॊ ऽवलम्बेत मन्दधीः
अवमन्येत तं लॊकॊ यथेच्छसि तथा कुरु
16
एष हि जवलमानॊ ऽगनिर लेलिहानॊ महीरुहान
दवेष्यं हि हृदि संतापं जनयत्य अशिवं मम
17
[वै]
तस्माद देशाद अतिक्रान्ते जवलने जरिता ततः
जगाम पुत्रकान एव तवरिता पुत्रगृद्धिनी
18
सा तान कुशलिनः सर्वान निर्मुक्ताञ जातवेदसः
रॊरूयमाणा कृपणा सुतान दृष्टवती वने
19
अश्रद्धेयतमं तेषां दर्शनं सा पुनः पुनः
एकैकशश च तान पुत्रान करॊशमानान्वपद्यत
20
ततॊ ऽभयगच्छत सहसा मन्दपालॊ ऽपि भारत
अथ ते सर्वम एवैनं नाभ्यनन्दन्त वै सुताः
21
लालप्यमानम एकैकं जरितां च पुनः पुनः
नॊचुस ते वचनं किं चित तम ऋषिं साध्व असाधु वा
22
[मन्दपाल]
जयेष्ठः सुतस ते कतमः कतमस तदनन्तरः
मध्यमः कतमः पुत्रः कनिष्ठः कतमश च ते
23
एवं बरुवन्तं दुःखार्तं किं मां न परतिभाषसे
कृतवान अस्मि हव्याशे नैव शान्तिम इतॊ लभे
24
[जरिता]
किं ते जयेष्ठे सुते कार्यं किम अनन्तरजेन वा
किं च ते मध्यमे कार्यं किं कनिष्ठे तपस्विनि
25
यस तवं मां सर्वशॊ हीनाम उत्सृज्यासि गतः पुरा
ताम एव लपितां गच्छ तरुणीं चारुहासिनीम
26
[मन्दपाल]
न सत्रीणां विद्यते किं चिद अन्यत्र पुरुषान्तरात
सापत्नकम ऋते लॊके भवितव्यं हि तत तथा
27
सुव्रतापि हि कल्याणी सर्वलॊकपरिश्रुता
अरुन्धती पर्यशङ्कद वसिष्ठम ऋषिसत्तमम
28
विशुद्धभावम अत्यन्तं सदा परियहिते रतम
सप्तर्षिमध्यगं वीरम अवमेने च तं मुनिम
29
अपध्यानेन सा तेन धूमारुण समप्रभा
लक्ष्यालक्ष्या नाभिरूपा निमित्तम इव लक्ष्यते
30
अपत्यहेतॊः संप्राप्तं तथा तवम अपि माम इह
इष्टम एवंगते हित्वा सा तथैव च वर्तसे
31
नैव भार्येति विश्वासः कार्यः पुंसा कथं चन
न हि कार्यम अनुध्याति भार्या पुत्रवती सती
32
[वै]
ततस ते सर्व एवैनं पुत्राः सम्यग उपासिरे
स च तान आत्मजान राजन्न आश्वासयितुम आरभत
1
[vai]
mandapālo 'pi kauravya cintayānaḥ sutāṃs tadā
uktavān apy aśītāṃśuṃ naiva sa sma na tapyate
2
sa tapyamānaḥ putrārthe lapitām idam abravīt
kathaṃ nv aśaktāḥ plavane lapite mama putrakāḥ
3
vardhamāne hutavahe vāte śīghraṃ pravāyati
asamarthā vimokṣāya bhaviṣyanti mamātmajāḥ
4
kathaṃ nv aśaktā trāṇāya mātā teṣāṃ tapasvinī
bhaviṣyaty asukhāviṣṭā putra trāṇam apaśyatī
5
kathaṃ nu saraṇe 'śaktān patane ca mamātmajān
saṃtapyamānā abhito vāśamānābhidhāvatī
6
jaritāriḥ kathaṃ putraḥ sārisṛkvaḥ kathaṃ ca me
stamba mitraḥ kathaṃ droṇaḥ kathaṃ sā ca tapasvinī
7
lālapyamānaṃ tam ṛṣiṃ mandapālaṃ tathā vane
lapitā pratyuvācedaṃ sāsūyam iva bhārata
8
na te suteṣv avekṣāsti tān ṛṣīn uktavān asi
tejasvino vīryavanto na teṣāṃ jvalanād bhayam
9
tathāgnau te parīttāś ca tvayā hi mama saṃnidhau
pratiśrutaṃ tathā ceti jvalanena mahātmanā
10
lokapālo 'nṛtāṃ vācaṃ na tu vaktā kathaṃ cana
samarthās te ca vaktāro na te teṣv asti mānasam
11
tām eva tu mamāmitrīṃ cintayan paritapyase
dhruvaṃ mayi na te sneho yathā tasyāṃ purābhavat
12
na hi pakṣavatā nyāyyaṃ niḥsnehena suhṛjjane
pīḍyamāna upadraṣṭuṃ śaktenātmā kathaṃ cana
13
gaccha tvaṃ jaritām eva yadarthaṃ paritapyase
cariṣyāmy aham apy ekā yathā kāpuruṣe tathā
14
[mandapāla]
nāham evaṃ care loke yathā tvam abhimanyase
apatyahetor vicare tac ca kṛcchragataṃ mama
15
bhūtaṃ hitvā bhaviṣye 'rthe yo 'valambeta mandadhīḥ
avamanyeta taṃ loko yathecchasi tathā kuru
16
eṣa hi jvalamāno 'gnir lelihāno mahīruhān
dveṣyaṃ hi hṛdi saṃtāpaṃ janayaty aśivaṃ mama
17
[vai]
tasmād deśād atikrānte jvalane jaritā tataḥ
jagāma putrakān eva tvaritā putragṛddhinī
18
sā tān kuśalinaḥ sarvān nirmuktāñ jātavedasaḥ
rorūyamāṇā kṛpaṇā sutān dṛṣṭavatī vane
19
aśraddheyatamaṃ teṣāṃ darśanaṃ sā punaḥ punaḥ
ekaikaśaś ca tān putrān krośamānānvapadyata
20
tato 'bhyagacchat sahasā mandapālo 'pi bhārata
atha te sarvam evainaṃ nābhyanandanta vai sutāḥ
21
lālapyamānam ekaikaṃ jaritāṃ ca punaḥ punaḥ
nocus te vacanaṃ kiṃ cit tam ṛṣiṃ sādhv asādhu vā
22
[mandapāla]
jyeṣṭhaḥ sutas te katamaḥ katamas tadanantaraḥ
madhyamaḥ katamaḥ putraḥ kaniṣṭhaḥ katamaś ca te
23
evaṃ bruvantaṃ duḥkhārtaṃ kiṃ māṃ na pratibhāṣase
kṛtavān asmi havyāśe naiva śāntim ito labhe
24
[jaritā]
kiṃ te jyeṣṭhe sute kāryaṃ kim anantarajena vā
kiṃ ca te madhyame kāryaṃ kiṃ kaniṣṭhe tapasvini
25
yas tvaṃ māṃ sarvaśo hīnām utsṛjyāsi gataḥ purā
tām eva lapitāṃ gaccha taruṇīṃ cāruhāsinīm
26
[mandapāla]
na strīṇāṃ vidyate kiṃ cid anyatra puruṣāntarāt
sāpatnakam ṛte loke bhavitavyaṃ hi tat tathā
27
suvratāpi hi kalyāṇī sarvalokapariśrutā
arundhatī paryaśaṅkad vasiṣṭham ṛṣisattamam
28
viśuddhabhāvam atyantaṃ sadā priyahite ratam
saptarṣimadhyagaṃ vīram avamene ca taṃ munim
29
apadhyānena sā tena dhūmāruṇa samaprabhā
lakṣyālakṣyā nābhirūpā nimittam iva lakṣyate
30
apatyahetoḥ saṃprāptaṃ tathā tvam api mām iha
iṣṭam evaṃgate hitvā sā tathaiva ca vartase
31
naiva bhāryeti viśvāsaḥ kāryaḥ puṃsā kathaṃ cana
na hi kāryam anudhyāti bhāryā putravatī satī
32
[vai]
tatas te sarva evainaṃ putrāḥ samyag upāsire
sa ca tān ātmajān rājann āśvāsayitum ārabhat
