Book 11. Chapter 11
The Mahabharata In Sanskrit
Book 11
Chapter 11
1
[व]
हतेषु सर्वसैन्येषु धर्मराजॊ युधिष्ठिरः
शुश्रुवे पितरं वृद्धं निर्यातं गजसाह्वयात
2
सॊ ऽभययात पुत्रशॊकार्तः पुत्रशॊकपरिप्लुतम
शॊचमानॊ महाराज भरातृभिः सहितस तदा
3
अन्वीयमानॊ वीरेण दाशार्हेण महात्मना
युयुधानेन च तथा तथैव च युयुत्सुना
4
तम अन्वगात सुदुःखार्ता दरौपदी शॊककर्शिता
सह पाञ्चाल यॊषिद्भिर यास तत्रासन समागताः
5
स गङ्गाम अनु वृन्दानि सत्रीणां भरतसत्तम
कुररीणाम इवार्तानां करॊशन्तीनां ददर्श ह
6
ताभिः परिवृतॊ राजा रुदतीभिः सहस्रशः
ऊर्ध्वबाहुभिर आर्ताभिर बरुवतीभिः परियाप्रिये
7
कव नु धर्मज्ञता राज्ञः कव नु साद्य नृशंसता
यदावधीत पितॄन भरातॄन गुरून पुत्रान सखीन अपि
8
घातयित्वा कथं दरॊणं भीष्मं चापि पितामहम
मनस ते ऽभून महाबाहॊ हत्वा चापि जयद्रथम
9
किं नु राज्येन ते कार्यं पितॄन भरातॄन अपश्यतः
अभिमन्युं च दुर्धर्षं दरौपदेयांश च भारत
10
अतीत्य ता महाबाहुः करॊशन्तीः कुररीर इव
ववन्दे पितरं जयेष्ठं धर्मराजॊ युधिष्ठिरः
11
ततॊ ऽभिवाद्य पितरं धर्मेणामित्रकर्शनाः
नयवेदयन्त नामानि पाण्डवास ते ऽपि सर्वशः
12
तम आत्मजान्त करणं पिता पुत्रवधार्दितः
अप्रीयमाणः शॊकार्तः पाण्डवं परिषस्वजे
13
धर्मराजं परिष्वज्य सान्त्वयित्वा च भारत
दुष्टात्मा भीमम अन्वैच्छद दिधक्षुर इव पावकः
14
स कॊपपावकस तस्य शॊकवायुसमीरितः
भीमसेन मयं दावं दिधक्षुर इव दृश्यते
15
तस्य संकल्पम आज्ञाय भीमं परत्यशुभं हरिः
भीमम आक्षिप्य पाणिभ्यां परददौ भीमम आयसम
16
पराग एव तु महाबुद्धिर बुद्ध्वा तस्येङ्गिरं हरिः
संविधानं महाप्राज्ञस तत्र चक्रे जनार्दनः
17
तं तु गृह्यैव पाणिभ्यां भीमसेनम अयस्मयम
बभञ्ज बलवान राजा मन्यमानॊ वृकॊदरम
18
नागायुत बलप्राणः स राजा भीमम आयसम
भङ्क्त्वा विमथितॊरस्कः सुस्राव रुधिरं मुखात
19
ततः पपात मेदिन्यां तथैव रुधिरॊक्षितः
परपुष्पिताग्र शिखरः पारिजात इव दरुमः
20
पर्यगृह्णत तं विद्वान सूतॊ गावल्गणिस तदा
मैवम इत्य अब्रवीच चैनं शमयन सान्त्वयन्न इव
21
स तु कॊपं समुत्सृज्य गतमन्युर महामनाः
हाहा भीमेति चुक्रॊश भूयः शॊकसमन्वितः
22
तं विदित्वा गतक्रॊधं भीमसेनवधार्दितम
वासुदेवॊ वरः पुंसाम इदं वचनम अब्रवीत
23
मा शुचॊ धृतराष्ट्र तवं नैष भीमस तवया हतः
आयसी परतिमा हय एषा तवया राजन निपातिता
24
तवां करॊधवशम आपन्नं विदित्वा भरतर्षभ
मयापकृष्टः कौन्तेयॊ मृत्यॊर दंष्ट्रान्तरं गतः
25
न हि ते राजशार्दूल बले तुल्यॊ ऽसति कश चन
कः सहेत महाबाहॊ बाह्वॊर निग्रहणं नरः
26
यथान्तकम अनुप्राप्य जीवन कश चिन न मुच्यते
एवं बाह्वन्तरं पराप्य तव जीवेन न कश चन
27
तस्मात पुत्रेण या सा ते परतिमा कारितायसी
भीमस्य सेयं कौरव्य तवैवॊपहृता मया
28
पुत्रशॊकाभिसंतापाद धर्माद अपहृतं मनः
तव राजेन्द्र तेन तवं भीमसेनं जिघांससि
29
न च ते तत्क्षमं राजन हन्यास तवं यद वृकॊदरम
न हि पुत्रा महाराज जीवेयुस ते कथं चन
30
तस्माद यत्कृतम अस्माभिर मन्यमानैः कषमं परति
अनुमन्यस्व तत सर्वं मा च शॊके मनः कृथाः
1
[v]
hateṣu sarvasainyeṣu dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
śuśruve pitaraṃ vṛddhaṃ niryātaṃ gajasāhvayāt
2
so 'bhyayāt putraśokārtaḥ putraśokapariplutam
śocamāno mahārāja bhrātṛbhiḥ sahitas tadā
3
anvīyamāno vīreṇa dāśārheṇa mahātmanā
yuyudhānena ca tathā tathaiva ca yuyutsunā
4
tam anvagāt suduḥkhārtā draupadī śokakarśitā
saha pāñcāla yoṣidbhir yās tatrāsan samāgatāḥ
5
sa gaṅgām anu vṛndāni strīṇāṃ bharatasattama
kurarīṇām ivārtānāṃ krośantīnāṃ dadarśa ha
6
tābhiḥ parivṛto rājā rudatībhiḥ sahasraśaḥ
ūrdhvabāhubhir ārtābhir bruvatībhiḥ priyāpriye
7
kva nu dharmajñatā rājñaḥ kva nu sādya nṛśaṃsatā
yadāvadhīt pitṝn bhrātṝn gurūn putrān sakhīn api
8
ghātayitvā kathaṃ droṇaṃ bhīṣmaṃ cāpi pitāmaham
manas te 'bhūn mahābāho hatvā cāpi jayadratham
9
kiṃ nu rājyena te kāryaṃ pitṝn bhrātṝn apaśyataḥ
abhimanyuṃ ca durdharṣaṃ draupadeyāṃś ca bhārata
10
atītya tā mahābāhuḥ krośantīḥ kurarīr iva
vavande pitaraṃ jyeṣṭhaṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
11
tato 'bhivādya pitaraṃ dharmeṇāmitrakarśanāḥ
nyavedayanta nāmāni pāṇḍavās te 'pi sarvaśaḥ
12
tam ātmajānta karaṇaṃ pitā putravadhārditaḥ
aprīyamāṇaḥ śokārtaḥ pāṇḍavaṃ pariṣasvaje
13
dharmarājaṃ pariṣvajya sāntvayitvā ca bhārata
duṣṭātmā bhīmam anvaicchad didhakṣur iva pāvakaḥ
14
sa kopapāvakas tasya śokavāyusamīritaḥ
bhīmasena mayaṃ dāvaṃ didhakṣur iva dṛśyate
15
tasya saṃkalpam ājñāya bhīmaṃ pratyaśubhaṃ hariḥ
bhīmam ākṣipya pāṇibhyāṃ pradadau bhīmam āyasam
16
prāg eva tu mahābuddhir buddhvā tasyeṅgiraṃ hariḥ
saṃvidhānaṃ mahāprājñas tatra cakre janārdanaḥ
17
taṃ tu gṛhyaiva pāṇibhyāṃ bhīmasenam ayasmayam
babhañja balavān rājā manyamāno vṛkodaram
18
nāgāyuta balaprāṇaḥ sa rājā bhīmam āyasam
bhaṅktvā vimathitoraskaḥ susrāva rudhiraṃ mukhāt
19
tataḥ papāta medinyāṃ tathaiva rudhirokṣitaḥ
prapuṣpitāgra śikharaḥ pārijāta iva drumaḥ
20
paryagṛhṇata taṃ vidvān sūto gāvalgaṇis tadā
maivam ity abravīc cainaṃ śamayan sāntvayann iva
21
sa tu kopaṃ samutsṛjya gatamanyur mahāmanāḥ
hāhā bhīmeti cukrośa bhūyaḥ śokasamanvitaḥ
22
taṃ viditvā gatakrodhaṃ bhīmasenavadhārditam
vāsudevo varaḥ puṃsām idaṃ vacanam abravīt
23
mā śuco dhṛtarāṣṭra tvaṃ naiṣa bhīmas tvayā hataḥ
āyasī pratimā hy eṣā tvayā rājan nipātitā
24
tvāṃ krodhavaśam āpannaṃ viditvā bharatarṣabha
mayāpakṛṣṭaḥ kaunteyo mṛtyor daṃṣṭrāntaraṃ gataḥ
25
na hi te rājaśārdūla bale tulyo 'sti kaś cana
kaḥ saheta mahābāho bāhvor nigrahaṇaṃ naraḥ
26
yathāntakam anuprāpya jīvan kaś cin na mucyate
evaṃ bāhvantaraṃ prāpya tava jīven na kaś cana
27
tasmāt putreṇa yā sā te pratimā kāritāyasī
bhīmasya seyaṃ kauravya tavaivopahṛtā mayā
28
putraśokābhisaṃtāpād dharmād apahṛtaṃ manaḥ
tava rājendra tena tvaṃ bhīmasenaṃ jighāṃsasi
29
na ca te tatkṣamaṃ rājan hanyās tvaṃ yad vṛkodaram
na hi putrā mahārāja jīveyus te kathaṃ cana
30
tasmād yatkṛtam asmābhir manyamānaiḥ kṣamaṃ prati
anumanyasva tat sarvaṃ mā ca śoke manaḥ kṛthāḥ
Book 11
Chapter 11
1
[व]
हतेषु सर्वसैन्येषु धर्मराजॊ युधिष्ठिरः
शुश्रुवे पितरं वृद्धं निर्यातं गजसाह्वयात
2
सॊ ऽभययात पुत्रशॊकार्तः पुत्रशॊकपरिप्लुतम
शॊचमानॊ महाराज भरातृभिः सहितस तदा
3
अन्वीयमानॊ वीरेण दाशार्हेण महात्मना
युयुधानेन च तथा तथैव च युयुत्सुना
4
तम अन्वगात सुदुःखार्ता दरौपदी शॊककर्शिता
सह पाञ्चाल यॊषिद्भिर यास तत्रासन समागताः
5
स गङ्गाम अनु वृन्दानि सत्रीणां भरतसत्तम
कुररीणाम इवार्तानां करॊशन्तीनां ददर्श ह
6
ताभिः परिवृतॊ राजा रुदतीभिः सहस्रशः
ऊर्ध्वबाहुभिर आर्ताभिर बरुवतीभिः परियाप्रिये
7
कव नु धर्मज्ञता राज्ञः कव नु साद्य नृशंसता
यदावधीत पितॄन भरातॄन गुरून पुत्रान सखीन अपि
8
घातयित्वा कथं दरॊणं भीष्मं चापि पितामहम
मनस ते ऽभून महाबाहॊ हत्वा चापि जयद्रथम
9
किं नु राज्येन ते कार्यं पितॄन भरातॄन अपश्यतः
अभिमन्युं च दुर्धर्षं दरौपदेयांश च भारत
10
अतीत्य ता महाबाहुः करॊशन्तीः कुररीर इव
ववन्दे पितरं जयेष्ठं धर्मराजॊ युधिष्ठिरः
11
ततॊ ऽभिवाद्य पितरं धर्मेणामित्रकर्शनाः
नयवेदयन्त नामानि पाण्डवास ते ऽपि सर्वशः
12
तम आत्मजान्त करणं पिता पुत्रवधार्दितः
अप्रीयमाणः शॊकार्तः पाण्डवं परिषस्वजे
13
धर्मराजं परिष्वज्य सान्त्वयित्वा च भारत
दुष्टात्मा भीमम अन्वैच्छद दिधक्षुर इव पावकः
14
स कॊपपावकस तस्य शॊकवायुसमीरितः
भीमसेन मयं दावं दिधक्षुर इव दृश्यते
15
तस्य संकल्पम आज्ञाय भीमं परत्यशुभं हरिः
भीमम आक्षिप्य पाणिभ्यां परददौ भीमम आयसम
16
पराग एव तु महाबुद्धिर बुद्ध्वा तस्येङ्गिरं हरिः
संविधानं महाप्राज्ञस तत्र चक्रे जनार्दनः
17
तं तु गृह्यैव पाणिभ्यां भीमसेनम अयस्मयम
बभञ्ज बलवान राजा मन्यमानॊ वृकॊदरम
18
नागायुत बलप्राणः स राजा भीमम आयसम
भङ्क्त्वा विमथितॊरस्कः सुस्राव रुधिरं मुखात
19
ततः पपात मेदिन्यां तथैव रुधिरॊक्षितः
परपुष्पिताग्र शिखरः पारिजात इव दरुमः
20
पर्यगृह्णत तं विद्वान सूतॊ गावल्गणिस तदा
मैवम इत्य अब्रवीच चैनं शमयन सान्त्वयन्न इव
21
स तु कॊपं समुत्सृज्य गतमन्युर महामनाः
हाहा भीमेति चुक्रॊश भूयः शॊकसमन्वितः
22
तं विदित्वा गतक्रॊधं भीमसेनवधार्दितम
वासुदेवॊ वरः पुंसाम इदं वचनम अब्रवीत
23
मा शुचॊ धृतराष्ट्र तवं नैष भीमस तवया हतः
आयसी परतिमा हय एषा तवया राजन निपातिता
24
तवां करॊधवशम आपन्नं विदित्वा भरतर्षभ
मयापकृष्टः कौन्तेयॊ मृत्यॊर दंष्ट्रान्तरं गतः
25
न हि ते राजशार्दूल बले तुल्यॊ ऽसति कश चन
कः सहेत महाबाहॊ बाह्वॊर निग्रहणं नरः
26
यथान्तकम अनुप्राप्य जीवन कश चिन न मुच्यते
एवं बाह्वन्तरं पराप्य तव जीवेन न कश चन
27
तस्मात पुत्रेण या सा ते परतिमा कारितायसी
भीमस्य सेयं कौरव्य तवैवॊपहृता मया
28
पुत्रशॊकाभिसंतापाद धर्माद अपहृतं मनः
तव राजेन्द्र तेन तवं भीमसेनं जिघांससि
29
न च ते तत्क्षमं राजन हन्यास तवं यद वृकॊदरम
न हि पुत्रा महाराज जीवेयुस ते कथं चन
30
तस्माद यत्कृतम अस्माभिर मन्यमानैः कषमं परति
अनुमन्यस्व तत सर्वं मा च शॊके मनः कृथाः
1
[v]
hateṣu sarvasainyeṣu dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
śuśruve pitaraṃ vṛddhaṃ niryātaṃ gajasāhvayāt
2
so 'bhyayāt putraśokārtaḥ putraśokapariplutam
śocamāno mahārāja bhrātṛbhiḥ sahitas tadā
3
anvīyamāno vīreṇa dāśārheṇa mahātmanā
yuyudhānena ca tathā tathaiva ca yuyutsunā
4
tam anvagāt suduḥkhārtā draupadī śokakarśitā
saha pāñcāla yoṣidbhir yās tatrāsan samāgatāḥ
5
sa gaṅgām anu vṛndāni strīṇāṃ bharatasattama
kurarīṇām ivārtānāṃ krośantīnāṃ dadarśa ha
6
tābhiḥ parivṛto rājā rudatībhiḥ sahasraśaḥ
ūrdhvabāhubhir ārtābhir bruvatībhiḥ priyāpriye
7
kva nu dharmajñatā rājñaḥ kva nu sādya nṛśaṃsatā
yadāvadhīt pitṝn bhrātṝn gurūn putrān sakhīn api
8
ghātayitvā kathaṃ droṇaṃ bhīṣmaṃ cāpi pitāmaham
manas te 'bhūn mahābāho hatvā cāpi jayadratham
9
kiṃ nu rājyena te kāryaṃ pitṝn bhrātṝn apaśyataḥ
abhimanyuṃ ca durdharṣaṃ draupadeyāṃś ca bhārata
10
atītya tā mahābāhuḥ krośantīḥ kurarīr iva
vavande pitaraṃ jyeṣṭhaṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
11
tato 'bhivādya pitaraṃ dharmeṇāmitrakarśanāḥ
nyavedayanta nāmāni pāṇḍavās te 'pi sarvaśaḥ
12
tam ātmajānta karaṇaṃ pitā putravadhārditaḥ
aprīyamāṇaḥ śokārtaḥ pāṇḍavaṃ pariṣasvaje
13
dharmarājaṃ pariṣvajya sāntvayitvā ca bhārata
duṣṭātmā bhīmam anvaicchad didhakṣur iva pāvakaḥ
14
sa kopapāvakas tasya śokavāyusamīritaḥ
bhīmasena mayaṃ dāvaṃ didhakṣur iva dṛśyate
15
tasya saṃkalpam ājñāya bhīmaṃ pratyaśubhaṃ hariḥ
bhīmam ākṣipya pāṇibhyāṃ pradadau bhīmam āyasam
16
prāg eva tu mahābuddhir buddhvā tasyeṅgiraṃ hariḥ
saṃvidhānaṃ mahāprājñas tatra cakre janārdanaḥ
17
taṃ tu gṛhyaiva pāṇibhyāṃ bhīmasenam ayasmayam
babhañja balavān rājā manyamāno vṛkodaram
18
nāgāyuta balaprāṇaḥ sa rājā bhīmam āyasam
bhaṅktvā vimathitoraskaḥ susrāva rudhiraṃ mukhāt
19
tataḥ papāta medinyāṃ tathaiva rudhirokṣitaḥ
prapuṣpitāgra śikharaḥ pārijāta iva drumaḥ
20
paryagṛhṇata taṃ vidvān sūto gāvalgaṇis tadā
maivam ity abravīc cainaṃ śamayan sāntvayann iva
21
sa tu kopaṃ samutsṛjya gatamanyur mahāmanāḥ
hāhā bhīmeti cukrośa bhūyaḥ śokasamanvitaḥ
22
taṃ viditvā gatakrodhaṃ bhīmasenavadhārditam
vāsudevo varaḥ puṃsām idaṃ vacanam abravīt
23
mā śuco dhṛtarāṣṭra tvaṃ naiṣa bhīmas tvayā hataḥ
āyasī pratimā hy eṣā tvayā rājan nipātitā
24
tvāṃ krodhavaśam āpannaṃ viditvā bharatarṣabha
mayāpakṛṣṭaḥ kaunteyo mṛtyor daṃṣṭrāntaraṃ gataḥ
25
na hi te rājaśārdūla bale tulyo 'sti kaś cana
kaḥ saheta mahābāho bāhvor nigrahaṇaṃ naraḥ
26
yathāntakam anuprāpya jīvan kaś cin na mucyate
evaṃ bāhvantaraṃ prāpya tava jīven na kaś cana
27
tasmāt putreṇa yā sā te pratimā kāritāyasī
bhīmasya seyaṃ kauravya tavaivopahṛtā mayā
28
putraśokābhisaṃtāpād dharmād apahṛtaṃ manaḥ
tava rājendra tena tvaṃ bhīmasenaṃ jighāṃsasi
29
na ca te tatkṣamaṃ rājan hanyās tvaṃ yad vṛkodaram
na hi putrā mahārāja jīveyus te kathaṃ cana
30
tasmād yatkṛtam asmābhir manyamānaiḥ kṣamaṃ prati
anumanyasva tat sarvaṃ mā ca śoke manaḥ kṛthāḥ
