Book 11. Chapter 5
The Mahabharata In Sanskrit
Book 11
Chapter 5
1
[धृ]
यद इदं धर्मगहनं बुद्ध्या समनुगम्यते
एतद विस्तरशः सर्वं बुद्धिमार्गं परशंस मे
2
[विदुर]
अत्र ते वर्तयिष्यामि नम ः कृत्वा सवयं भुवे
यथा संसारगहनं वदन्ति परमर्षयः
3
कश चिन महति संसारे वर्तमानॊ दविजः किल
वनं दुर्गम अनुप्राप्तॊ महत करव्यादसंकुलम
4
सिंहव्याघ्र गजाकारैर अतिघॊरैर महाशनैः
समन्तात संपरिक्षिप्तं मृत्यॊर अपि भयप्रदम
5
तद अस्य दृष्ट्वा हृदयम उद्वेगम अगमत परम
अभ्युच्छ्रयश च रॊम्णां वै विक्रियाश च परंतप
6
स तद वनं वयनुसरन विप्रधावन इतस ततः
वीक्षमाणॊ दिशः सर्वाः शरणं कव भवेद इति
7
स तेषां छिद्रम अन्विच्छन परद्रुतॊ भयपीडितः
न च निर्याति वै दूरं न च तैर विप्रयुज्यते
8
अथापश्यद वनं घॊरं समन्ताद वागुरावृतम
बाहुभ्यां संपरिष्वक्तं सत्रिया परमघॊरया
9
पञ्चशीर्ष धरैर नागैः शैलैर इव समुन्नतैः
नभःस्पृशैर महावृक्षैः परिक्षिप्तं महावनम
10
वनमध्ये च तत्राभूद उदपानः समावृतः
वल्लीभिस तृणछन्नाभिर गूढाभिर अभिसंवृतः
11
पपात स दविजस तत्र निगूढे सलिलाशये
विलग्नश चाभवत तस्मिँल लता संतानसंकटे
12
पनसस्य यथा जातं वृन्त बद्धं महाफलम
स तथा लम्बते तत्र ऊर्ध्वपादॊ हय अधःशिराः
13
अथ तत्रापि चान्यॊ ऽसय भूयॊ जात उपद्रवः
कूपवीनाह वेलायाम अपश्यत महागजम
14
षड वक्त्रं कृष्ण शबलं दविषट्क पदचारिणम
करमेण परिसर्पन्तं वल्ली वृक्षसमावृतम
15
तस्य चापि परशाखासु वृक्षशाखावलम्बिनः
नानारूपा मधुकरा घॊररूपा भयावहाः
आसते मधु संभृत्य पूर्वम एव निकेतजाः
16
भूयॊ भूयः समीहन्ते मधूनि भरतर्षभ
सवादनीयानि भूतानां न यैर बालॊ ऽपि तृप्यते
17
तेषां मधूनां बहुधा धारा परस्रवते सदा
तां लम्बमानः स पुमान धारां पिबति सर्वदा
न चास्य तृष्णा विरता पिबमानस्य संकटे
18
अभीप्सति च तां नित्यम अतृप्तः स पुनः पुनः
न चास्य जीविते राजन निर्वेदः समजायत
19
तत्रैव च मनुष्यस्य जीविताशा परतिष्ठिता
कृष्णाः शवेताश च तं वृक्षं कुट्टयन्ति सम मूषकाः
20
वयालैश च वनदुर्गान्ते सत्रिया च परमॊग्रया
कूपाधस्ताच च नागेन वीनाहे कुञ्जरेण च
21
वृक्षप्रपाताच च भयं मूषकेभ्यश च पञ्चमम
मधु लॊभान मधुकरैः षष्ठम आहुर महद भयम
22
एवं स वसते तत्र कषिप्तः संसारसागरे
न चैव जीविताशायां निर्वेदम उपगच्छति
1
[dhṛ]
yad idaṃ dharmagahanaṃ buddhyā samanugamyate
etad vistaraśaḥ sarvaṃ buddhimārgaṃ praśaṃsa me
2
[vidura]
atra te vartayiṣyāmi nama ḥ kṛtvā svayaṃ bhuve
yathā saṃsāragahanaṃ vadanti paramarṣayaḥ
3
kaś cin mahati saṃsāre vartamāno dvijaḥ kila
vanaṃ durgam anuprāpto mahat kravyādasaṃkulam
4
siṃhavyāghra gajākārair atighorair mahāśanaiḥ
samantāt saṃparikṣiptaṃ mṛtyor api bhayapradam
5
tad asya dṛṣṭvā hṛdayam udvegam agamat param
abhyucchrayaś ca romṇāṃ vai vikriyāś ca paraṃtapa
6
sa tad vanaṃ vyanusaran vipradhāvan itas tataḥ
vīkṣamāṇo diśaḥ sarvāḥ śaraṇaṃ kva bhaved iti
7
sa teṣāṃ chidram anvicchan pradruto bhayapīḍitaḥ
na ca niryāti vai dūraṃ na ca tair viprayujyate
8
athāpaśyad vanaṃ ghoraṃ samantād vāgurāvṛtam
bāhubhyāṃ saṃpariṣvaktaṃ striyā paramaghorayā
9
pañcaśīrṣa dharair nāgaiḥ śailair iva samunnataiḥ
nabhaḥspṛśair mahāvṛkṣaiḥ parikṣiptaṃ mahāvanam
10
vanamadhye ca tatrābhūd udapānaḥ samāvṛtaḥ
vallībhis tṛṇachannābhir gūḍhābhir abhisaṃvṛtaḥ
11
papāta sa dvijas tatra nigūḍhe salilāśaye
vilagnaś cābhavat tasmiṁl latā saṃtānasaṃkaṭe
12
panasasya yathā jātaṃ vṛnta baddhaṃ mahāphalam
sa tathā lambate tatra ūrdhvapādo hy adhaḥśirāḥ
13
atha tatrāpi cānyo 'sya bhūyo jāta upadravaḥ
kūpavīnāha velāyām apaśyata mahāgajam
14
aḍ vaktraṃ kṛṣṇa śabalaṃ dviṣaṭka padacāriṇam
krameṇa parisarpantaṃ vallī vṛkṣasamāvṛtam
15
tasya cāpi praśākhāsu vṛkṣaśākhāvalambinaḥ
nānārūpā madhukarā ghorarūpā bhayāvahāḥ
sate madhu saṃbhṛtya pūrvam eva niketajāḥ
16
bhūyo bhūyaḥ samīhante madhūni bharatarṣabha
svādanīyāni bhūtānāṃ na yair bālo 'pi tṛpyate
17
teṣāṃ madhūnāṃ bahudhā dhārā prasravate sadā
tāṃ lambamānaḥ sa pumān dhārāṃ pibati sarvadā
na cāsya tṛṣṇā viratā pibamānasya saṃkaṭe
18
abhīpsati ca tāṃ nityam atṛptaḥ sa punaḥ punaḥ
na cāsya jīvite rājan nirvedaḥ samajāyata
19
tatraiva ca manuṣyasya jīvitāśā pratiṣṭhitā
kṛṣṇāḥ vetāś ca taṃ vṛkṣaṃ kuṭṭayanti sma mūṣakāḥ
20
vyālaiś ca vanadurgānte striyā ca paramograyā
kūpādhastāc ca nāgena vīnāhe kuñjareṇa ca
21
vṛkṣaprapātāc ca bhayaṃ mūṣakebhyaś ca pañcamam
madhu lobhān madhukaraiḥ ṣaṣṭham āhur mahad bhayam
22
evaṃ sa vasate tatra kṣiptaḥ saṃsārasāgare
na caiva jīvitāśāyāṃ nirvedam upagacchati
Book 11
Chapter 5
1
[धृ]
यद इदं धर्मगहनं बुद्ध्या समनुगम्यते
एतद विस्तरशः सर्वं बुद्धिमार्गं परशंस मे
2
[विदुर]
अत्र ते वर्तयिष्यामि नम ः कृत्वा सवयं भुवे
यथा संसारगहनं वदन्ति परमर्षयः
3
कश चिन महति संसारे वर्तमानॊ दविजः किल
वनं दुर्गम अनुप्राप्तॊ महत करव्यादसंकुलम
4
सिंहव्याघ्र गजाकारैर अतिघॊरैर महाशनैः
समन्तात संपरिक्षिप्तं मृत्यॊर अपि भयप्रदम
5
तद अस्य दृष्ट्वा हृदयम उद्वेगम अगमत परम
अभ्युच्छ्रयश च रॊम्णां वै विक्रियाश च परंतप
6
स तद वनं वयनुसरन विप्रधावन इतस ततः
वीक्षमाणॊ दिशः सर्वाः शरणं कव भवेद इति
7
स तेषां छिद्रम अन्विच्छन परद्रुतॊ भयपीडितः
न च निर्याति वै दूरं न च तैर विप्रयुज्यते
8
अथापश्यद वनं घॊरं समन्ताद वागुरावृतम
बाहुभ्यां संपरिष्वक्तं सत्रिया परमघॊरया
9
पञ्चशीर्ष धरैर नागैः शैलैर इव समुन्नतैः
नभःस्पृशैर महावृक्षैः परिक्षिप्तं महावनम
10
वनमध्ये च तत्राभूद उदपानः समावृतः
वल्लीभिस तृणछन्नाभिर गूढाभिर अभिसंवृतः
11
पपात स दविजस तत्र निगूढे सलिलाशये
विलग्नश चाभवत तस्मिँल लता संतानसंकटे
12
पनसस्य यथा जातं वृन्त बद्धं महाफलम
स तथा लम्बते तत्र ऊर्ध्वपादॊ हय अधःशिराः
13
अथ तत्रापि चान्यॊ ऽसय भूयॊ जात उपद्रवः
कूपवीनाह वेलायाम अपश्यत महागजम
14
षड वक्त्रं कृष्ण शबलं दविषट्क पदचारिणम
करमेण परिसर्पन्तं वल्ली वृक्षसमावृतम
15
तस्य चापि परशाखासु वृक्षशाखावलम्बिनः
नानारूपा मधुकरा घॊररूपा भयावहाः
आसते मधु संभृत्य पूर्वम एव निकेतजाः
16
भूयॊ भूयः समीहन्ते मधूनि भरतर्षभ
सवादनीयानि भूतानां न यैर बालॊ ऽपि तृप्यते
17
तेषां मधूनां बहुधा धारा परस्रवते सदा
तां लम्बमानः स पुमान धारां पिबति सर्वदा
न चास्य तृष्णा विरता पिबमानस्य संकटे
18
अभीप्सति च तां नित्यम अतृप्तः स पुनः पुनः
न चास्य जीविते राजन निर्वेदः समजायत
19
तत्रैव च मनुष्यस्य जीविताशा परतिष्ठिता
कृष्णाः शवेताश च तं वृक्षं कुट्टयन्ति सम मूषकाः
20
वयालैश च वनदुर्गान्ते सत्रिया च परमॊग्रया
कूपाधस्ताच च नागेन वीनाहे कुञ्जरेण च
21
वृक्षप्रपाताच च भयं मूषकेभ्यश च पञ्चमम
मधु लॊभान मधुकरैः षष्ठम आहुर महद भयम
22
एवं स वसते तत्र कषिप्तः संसारसागरे
न चैव जीविताशायां निर्वेदम उपगच्छति
1
[dhṛ]
yad idaṃ dharmagahanaṃ buddhyā samanugamyate
etad vistaraśaḥ sarvaṃ buddhimārgaṃ praśaṃsa me
2
[vidura]
atra te vartayiṣyāmi nama ḥ kṛtvā svayaṃ bhuve
yathā saṃsāragahanaṃ vadanti paramarṣayaḥ
3
kaś cin mahati saṃsāre vartamāno dvijaḥ kila
vanaṃ durgam anuprāpto mahat kravyādasaṃkulam
4
siṃhavyāghra gajākārair atighorair mahāśanaiḥ
samantāt saṃparikṣiptaṃ mṛtyor api bhayapradam
5
tad asya dṛṣṭvā hṛdayam udvegam agamat param
abhyucchrayaś ca romṇāṃ vai vikriyāś ca paraṃtapa
6
sa tad vanaṃ vyanusaran vipradhāvan itas tataḥ
vīkṣamāṇo diśaḥ sarvāḥ śaraṇaṃ kva bhaved iti
7
sa teṣāṃ chidram anvicchan pradruto bhayapīḍitaḥ
na ca niryāti vai dūraṃ na ca tair viprayujyate
8
athāpaśyad vanaṃ ghoraṃ samantād vāgurāvṛtam
bāhubhyāṃ saṃpariṣvaktaṃ striyā paramaghorayā
9
pañcaśīrṣa dharair nāgaiḥ śailair iva samunnataiḥ
nabhaḥspṛśair mahāvṛkṣaiḥ parikṣiptaṃ mahāvanam
10
vanamadhye ca tatrābhūd udapānaḥ samāvṛtaḥ
vallībhis tṛṇachannābhir gūḍhābhir abhisaṃvṛtaḥ
11
papāta sa dvijas tatra nigūḍhe salilāśaye
vilagnaś cābhavat tasmiṁl latā saṃtānasaṃkaṭe
12
panasasya yathā jātaṃ vṛnta baddhaṃ mahāphalam
sa tathā lambate tatra ūrdhvapādo hy adhaḥśirāḥ
13
atha tatrāpi cānyo 'sya bhūyo jāta upadravaḥ
kūpavīnāha velāyām apaśyata mahāgajam
14
aḍ vaktraṃ kṛṣṇa śabalaṃ dviṣaṭka padacāriṇam
krameṇa parisarpantaṃ vallī vṛkṣasamāvṛtam
15
tasya cāpi praśākhāsu vṛkṣaśākhāvalambinaḥ
nānārūpā madhukarā ghorarūpā bhayāvahāḥ
sate madhu saṃbhṛtya pūrvam eva niketajāḥ
16
bhūyo bhūyaḥ samīhante madhūni bharatarṣabha
svādanīyāni bhūtānāṃ na yair bālo 'pi tṛpyate
17
teṣāṃ madhūnāṃ bahudhā dhārā prasravate sadā
tāṃ lambamānaḥ sa pumān dhārāṃ pibati sarvadā
na cāsya tṛṣṇā viratā pibamānasya saṃkaṭe
18
abhīpsati ca tāṃ nityam atṛptaḥ sa punaḥ punaḥ
na cāsya jīvite rājan nirvedaḥ samajāyata
19
tatraiva ca manuṣyasya jīvitāśā pratiṣṭhitā
kṛṣṇāḥ vetāś ca taṃ vṛkṣaṃ kuṭṭayanti sma mūṣakāḥ
20
vyālaiś ca vanadurgānte striyā ca paramograyā
kūpādhastāc ca nāgena vīnāhe kuñjareṇa ca
21
vṛkṣaprapātāc ca bhayaṃ mūṣakebhyaś ca pañcamam
madhu lobhān madhukaraiḥ ṣaṣṭham āhur mahad bhayam
22
evaṃ sa vasate tatra kṣiptaḥ saṃsārasāgare
na caiva jīvitāśāyāṃ nirvedam upagacchati
