Book 12. Chapter 108
The Mahabharata In Sanskrit
Book 12
Chapter 108
1
[य]
बराह्मणक्षत्रियविशां शूद्राणां च परंतप
धर्मॊ वृत्तं च वृत्तिश च वृत्त्युपायफलानि च
2
राज्ञां वृत्तं च कॊशश च कॊशसंजननं महत
अमात्यगुणवृद्धिश च परकृतीनां च वर्धनम
3
षाड्गुण्य गुणकल्पश च सेना नीतिस तथैव च
दुष्टस्य च परिज्ञानम अदुष्टस्य च लक्षणम
4
समहीनाधिकानां च यथावल लक्षणॊच्चयः
मध्यमस्य च तुष्ट्यर्थं यथा सथेयं विवर्धता
5
कषीणसंग्रह वृत्तिश च यथावत संप्रकीर्तिता
लभुनादेश रूपेण गरन्थ यॊगेन भारत
6
विजिगीषॊस तथा वृत्तम उक्तं चैव तथैव ते
गणानां वृत्तिम इच्छामि शरॊतुं मतिमतां वर
7
यथा गणाः परवर्धन्ते न भिद्यन्ते च भारत
अरीन हि विजिगीषन्ते सुहृदः पराप्नुवन्ति च
8
भेदमूलॊ विनाशॊ हि गणानाम उपलभ्यते
मन्त्रसंवरणं दुःखं बहूनाम इति मे मतिः
9
एतद इच्छाम्य अहं शरॊतुं निखिलेन परंतप
यथा च ते न भिद्येरंस तच च मे बरूहि पार्थिव
10
[भ]
गणानां च कुलानां च राज्ञां च भरतर्षभ
वैरसंदीपनाव एतौ लॊभामर्षौ जनाधिप
11
लॊभम एकॊ हि वृणुते ततॊ ऽमर्षम अनन्तरम
तौ कषयव्यय संयुक्ताव अन्यॊन्यजनिताश्रयौ
12
चारमन्त्रबलादानैः सामदानविभेदनैः
कषयव्यय भयॊपायैः कर्शयन्तीतरेतरम
13
तत्र दानेन भिद्यन्ते गणाः संघातवृत्तयः
भिन्ना विमनसः सर्वे गच्छन्त्य अरिवशं भयात
14
भेदाद गणा विनश्यन्ति भिन्नाः सूपजपाः परैः
तस्मात संघातयॊगेषु परयतेरन गणाः सदा
15
अर्था हय एवाधिगम्यन्ते संघातबलपौरुषात
बाह्याश च मैत्रीं कुर्वन्ति तेषु संघातवृत्तिषु
16
जञानवृद्धान परशंसन्तः शुश्रूषन्तः परस्परम
विनिवृत्ताभिसंधानाः सुखम एधन्ति सर्वशः
17
धर्मिष्ठान वयवहारांश च सथापयन्तश च शास्त्रतः
यथावत संप्रवर्तन्तॊ विवर्धन्ते गणॊत्तमाः
18
पुत्रान भरातॄन निगृह्णन्तॊ विनये च सदा रताः
विनीतांश च परगृह्णन्तॊ विवर्धन्ते गणॊत्तमाः
19
चारमन्त्रविधानेषु कॊशसंनिचयेषु च
नित्ययुक्ता महाबाहॊ वर्धन्ते सर्वतॊ गणाः
20
पराज्ञाञ शूरान महेष्वासान कर्मसु सथिरपौरुषान
मानयन्तः सदा युक्ता विवर्धन्ते गणा नृप
21
दरव्यवन्तश च शूराश च शस्त्रज्ञाः शास्त्रपारगाः
कृच्छ्रास्व आपत्सु संमूढान गणान उत्तारयन्ति ते
22
करॊधॊ भेदॊ भयॊ दण्डः कर्शनं निग्रहॊ वधः
नयन्त्य अरिवशं सद्यॊ गणान भरतसत्तम
23
तस्मान मानयितव्यास ते गणमुख्याः परधानतः
लॊकयात्रा समायत्ता भूयसी तेषु पार्थिव
24
मन्त्रगुप्तिः परधानेषु चारश चामित्रकर्शन
न गणाः कृत्स्नशॊ मन्त्रं शरॊतुम अर्हन्ति भारत
25
गणमुख्यैस तु संभूय कार्यं गणहितं मिथः
पृथग गणस्य भिन्नस्य विमतस्य ततॊ ऽनयथा
अर्थाः परत्यवसीदन्ति तथानर्था भवन्ति च
26
तेषाम अन्यॊन्यभिन्नानां सवशक्तिम अनुतिष्ठताम
निग्रहः पण्डितैः कार्यः कषिप्रम एव परधानतः
27
कुलेषु कलहा जाताः कुलवृद्धैर उपेक्षिताः
गॊत्रस्य राजन कुर्वन्ति गणसंभेद कारिकाम
28
आभ्यन्तरं भयं रक्ष्यं सुरक्ष्यं बाह्यतॊ भयम
अभ्यन्तराद भयं जातं सद्यॊ मूलं निकृन्तति
29
अकस्मात करॊधलॊभाद वा मॊहाद वापि सवभावजात
अन्यॊन्यं नाभिभाषन्ते तत्पराभव लक्षणम
30
जात्या च सदृशाः सर्वे कुलेन सदृशास तथा
न तु शौर्येण बुद्ध्या वा रूपद्रव्येण वा पुनः
31
भेदाच चैव परमादाच च नाम्यन्ते रिपुभिर गणाः
तस्मात संघातम एवाहुर गणानां शरणं महत
1
[y]
brāhmaṇakṣatriyaviśāṃ śdrāṇāṃ ca paraṃtapa
dharmo vṛttaṃ ca vṛttiś ca vṛttyupāyaphalāni ca
2
rājñāṃ vṛttaṃ ca kośaś ca kośasaṃjananaṃ mahat
amātyaguṇavṛddhiś ca prakṛtīnāṃ ca vardhanam
3
ṣāguṇya guṇakalpaś ca senā nītis tathaiva ca
duṣṭasya ca parijñānam aduṣṭasya ca lakṣaṇam
4
samahīnādhikānāṃ ca yathāval lakṣaṇoccayaḥ
madhyamasya ca tuṣṭyarthaṃ yathā stheyaṃ vivardhatā
5
kṣīṇasaṃgraha vṛttiś ca yathāvat saṃprakīrtitā
labhunādeśa rūpeṇa grantha yogena bhārata
6
vijigīṣos tathā vṛttam uktaṃ caiva tathaiva te
gaṇānāṃ vṛttim icchāmi śrotuṃ matimatāṃ vara
7
yathā gaṇāḥ pravardhante na bhidyante ca bhārata
arīn hi vijigīṣante suhṛdaḥ prāpnuvanti ca
8
bhedamūlo vināśo hi gaṇānām upalabhyate
mantrasaṃvaraṇaṃ duḥkhaṃ bahūnām iti me matiḥ
9
etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ nikhilena paraṃtapa
yathā ca te na bhidyeraṃs tac ca me brūhi pārthiva
10
[bh]
gaṇānāṃ ca kulānāṃ ca rājñāṃ ca bharatarṣabha
vairasaṃdīpanāv etau lobhāmarṣau janādhipa
11
lobham eko hi vṛṇute tato 'marṣam anantaram
tau kṣayavyaya saṃyuktāv anyonyajanitāśrayau
12
cāramantrabalādānaiḥ sāmadānavibhedanaiḥ
kṣayavyaya bhayopāyaiḥ karśayantītaretaram
13
tatra dānena bhidyante gaṇāḥ saṃghātavṛttayaḥ
bhinnā vimanasaḥ sarve gacchanty arivaśaṃ bhayāt
14
bhedād gaṇā vinaśyanti bhinnāḥ sūpajapāḥ paraiḥ
tasmāt saṃghātayogeṣu prayateran gaṇāḥ sadā
15
arthā hy evādhigamyante saṃghātabalapauruṣāt
bāhyāś ca maitrīṃ kurvanti teṣu saṃghātavṛttiṣu
16
jñānavṛddhān praśaṃsantaḥ śuśrūṣantaḥ parasparam
vinivṛttābhisaṃdhānāḥ sukham edhanti sarvaśaḥ
17
dharmiṣṭhān vyavahārāṃś ca sthāpayantaś ca śāstrataḥ
yathāvat saṃpravartanto vivardhante gaṇottamāḥ
18
putrān bhrātṝn nigṛhṇanto vinaye ca sadā ratāḥ
vinītāṃś ca pragṛhṇanto vivardhante gaṇottamāḥ
19
cāramantravidhāneṣu kośasaṃnicayeṣu ca
nityayuktā mahābāho vardhante sarvato gaṇāḥ
20
prājñāñ śrān maheṣvāsān karmasu sthirapauruṣān
mānayantaḥ sadā yuktā vivardhante gaṇā nṛpa
21
dravyavantaś ca śūrāś ca śastrajñāḥ śstrapāragāḥ
kṛcchrāsv āpatsu saṃmūḍhān gaṇān uttārayanti te
22
krodho bhedo bhayo daṇḍaḥ karśanaṃ nigraho vadhaḥ
nayanty arivaśaṃ sadyo gaṇān bharatasattama
23
tasmān mānayitavyās te gaṇamukhyāḥ pradhānataḥ
lokayātrā samāyattā bhūyasī teṣu pārthiva
24
mantraguptiḥ pradhāneṣu cāraś cāmitrakarśana
na gaṇāḥ kṛtsnaśo mantraṃ śrotum arhanti bhārata
25
gaṇamukhyais tu saṃbhūya kāryaṃ gaṇahitaṃ mithaḥ
pṛthag gaṇasya bhinnasya vimatasya tato 'nyathā
arthāḥ pratyavasīdanti tathānarthā bhavanti ca
26
teṣām anyonyabhinnānāṃ svaśaktim anutiṣṭhatām
nigrahaḥ paṇḍitaiḥ kāryaḥ kṣipram eva pradhānataḥ
27
kuleṣu kalahā jātāḥ kulavṛddhair upekṣitāḥ
gotrasya rājan kurvanti gaṇasaṃbheda kārikām
28
bhyantaraṃ bhayaṃ rakṣyaṃ surakṣyaṃ bāhyato bhayam
abhyantarād bhayaṃ jātaṃ sadyo mūlaṃ nikṛntati
29
akasmāt krodhalobhād vā mohād vāpi svabhāvajāt
anyonyaṃ nābhibhāṣante tatparābhava lakṣaṇam
30
jātyā ca sadṛśāḥ sarve kulena sadṛśās tathā
na tu śauryeṇa buddhyā vā rūpadravyeṇa vā punaḥ
31
bhedāc caiva pramādāc ca nāmyante ripubhir gaṇāḥ
tasmāt saṃghātam evāhur gaṇānāṃ śaraṇaṃ mahat
Book 12
Chapter 108
1
[य]
बराह्मणक्षत्रियविशां शूद्राणां च परंतप
धर्मॊ वृत्तं च वृत्तिश च वृत्त्युपायफलानि च
2
राज्ञां वृत्तं च कॊशश च कॊशसंजननं महत
अमात्यगुणवृद्धिश च परकृतीनां च वर्धनम
3
षाड्गुण्य गुणकल्पश च सेना नीतिस तथैव च
दुष्टस्य च परिज्ञानम अदुष्टस्य च लक्षणम
4
समहीनाधिकानां च यथावल लक्षणॊच्चयः
मध्यमस्य च तुष्ट्यर्थं यथा सथेयं विवर्धता
5
कषीणसंग्रह वृत्तिश च यथावत संप्रकीर्तिता
लभुनादेश रूपेण गरन्थ यॊगेन भारत
6
विजिगीषॊस तथा वृत्तम उक्तं चैव तथैव ते
गणानां वृत्तिम इच्छामि शरॊतुं मतिमतां वर
7
यथा गणाः परवर्धन्ते न भिद्यन्ते च भारत
अरीन हि विजिगीषन्ते सुहृदः पराप्नुवन्ति च
8
भेदमूलॊ विनाशॊ हि गणानाम उपलभ्यते
मन्त्रसंवरणं दुःखं बहूनाम इति मे मतिः
9
एतद इच्छाम्य अहं शरॊतुं निखिलेन परंतप
यथा च ते न भिद्येरंस तच च मे बरूहि पार्थिव
10
[भ]
गणानां च कुलानां च राज्ञां च भरतर्षभ
वैरसंदीपनाव एतौ लॊभामर्षौ जनाधिप
11
लॊभम एकॊ हि वृणुते ततॊ ऽमर्षम अनन्तरम
तौ कषयव्यय संयुक्ताव अन्यॊन्यजनिताश्रयौ
12
चारमन्त्रबलादानैः सामदानविभेदनैः
कषयव्यय भयॊपायैः कर्शयन्तीतरेतरम
13
तत्र दानेन भिद्यन्ते गणाः संघातवृत्तयः
भिन्ना विमनसः सर्वे गच्छन्त्य अरिवशं भयात
14
भेदाद गणा विनश्यन्ति भिन्नाः सूपजपाः परैः
तस्मात संघातयॊगेषु परयतेरन गणाः सदा
15
अर्था हय एवाधिगम्यन्ते संघातबलपौरुषात
बाह्याश च मैत्रीं कुर्वन्ति तेषु संघातवृत्तिषु
16
जञानवृद्धान परशंसन्तः शुश्रूषन्तः परस्परम
विनिवृत्ताभिसंधानाः सुखम एधन्ति सर्वशः
17
धर्मिष्ठान वयवहारांश च सथापयन्तश च शास्त्रतः
यथावत संप्रवर्तन्तॊ विवर्धन्ते गणॊत्तमाः
18
पुत्रान भरातॄन निगृह्णन्तॊ विनये च सदा रताः
विनीतांश च परगृह्णन्तॊ विवर्धन्ते गणॊत्तमाः
19
चारमन्त्रविधानेषु कॊशसंनिचयेषु च
नित्ययुक्ता महाबाहॊ वर्धन्ते सर्वतॊ गणाः
20
पराज्ञाञ शूरान महेष्वासान कर्मसु सथिरपौरुषान
मानयन्तः सदा युक्ता विवर्धन्ते गणा नृप
21
दरव्यवन्तश च शूराश च शस्त्रज्ञाः शास्त्रपारगाः
कृच्छ्रास्व आपत्सु संमूढान गणान उत्तारयन्ति ते
22
करॊधॊ भेदॊ भयॊ दण्डः कर्शनं निग्रहॊ वधः
नयन्त्य अरिवशं सद्यॊ गणान भरतसत्तम
23
तस्मान मानयितव्यास ते गणमुख्याः परधानतः
लॊकयात्रा समायत्ता भूयसी तेषु पार्थिव
24
मन्त्रगुप्तिः परधानेषु चारश चामित्रकर्शन
न गणाः कृत्स्नशॊ मन्त्रं शरॊतुम अर्हन्ति भारत
25
गणमुख्यैस तु संभूय कार्यं गणहितं मिथः
पृथग गणस्य भिन्नस्य विमतस्य ततॊ ऽनयथा
अर्थाः परत्यवसीदन्ति तथानर्था भवन्ति च
26
तेषाम अन्यॊन्यभिन्नानां सवशक्तिम अनुतिष्ठताम
निग्रहः पण्डितैः कार्यः कषिप्रम एव परधानतः
27
कुलेषु कलहा जाताः कुलवृद्धैर उपेक्षिताः
गॊत्रस्य राजन कुर्वन्ति गणसंभेद कारिकाम
28
आभ्यन्तरं भयं रक्ष्यं सुरक्ष्यं बाह्यतॊ भयम
अभ्यन्तराद भयं जातं सद्यॊ मूलं निकृन्तति
29
अकस्मात करॊधलॊभाद वा मॊहाद वापि सवभावजात
अन्यॊन्यं नाभिभाषन्ते तत्पराभव लक्षणम
30
जात्या च सदृशाः सर्वे कुलेन सदृशास तथा
न तु शौर्येण बुद्ध्या वा रूपद्रव्येण वा पुनः
31
भेदाच चैव परमादाच च नाम्यन्ते रिपुभिर गणाः
तस्मात संघातम एवाहुर गणानां शरणं महत
1
[y]
brāhmaṇakṣatriyaviśāṃ śdrāṇāṃ ca paraṃtapa
dharmo vṛttaṃ ca vṛttiś ca vṛttyupāyaphalāni ca
2
rājñāṃ vṛttaṃ ca kośaś ca kośasaṃjananaṃ mahat
amātyaguṇavṛddhiś ca prakṛtīnāṃ ca vardhanam
3
ṣāguṇya guṇakalpaś ca senā nītis tathaiva ca
duṣṭasya ca parijñānam aduṣṭasya ca lakṣaṇam
4
samahīnādhikānāṃ ca yathāval lakṣaṇoccayaḥ
madhyamasya ca tuṣṭyarthaṃ yathā stheyaṃ vivardhatā
5
kṣīṇasaṃgraha vṛttiś ca yathāvat saṃprakīrtitā
labhunādeśa rūpeṇa grantha yogena bhārata
6
vijigīṣos tathā vṛttam uktaṃ caiva tathaiva te
gaṇānāṃ vṛttim icchāmi śrotuṃ matimatāṃ vara
7
yathā gaṇāḥ pravardhante na bhidyante ca bhārata
arīn hi vijigīṣante suhṛdaḥ prāpnuvanti ca
8
bhedamūlo vināśo hi gaṇānām upalabhyate
mantrasaṃvaraṇaṃ duḥkhaṃ bahūnām iti me matiḥ
9
etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ nikhilena paraṃtapa
yathā ca te na bhidyeraṃs tac ca me brūhi pārthiva
10
[bh]
gaṇānāṃ ca kulānāṃ ca rājñāṃ ca bharatarṣabha
vairasaṃdīpanāv etau lobhāmarṣau janādhipa
11
lobham eko hi vṛṇute tato 'marṣam anantaram
tau kṣayavyaya saṃyuktāv anyonyajanitāśrayau
12
cāramantrabalādānaiḥ sāmadānavibhedanaiḥ
kṣayavyaya bhayopāyaiḥ karśayantītaretaram
13
tatra dānena bhidyante gaṇāḥ saṃghātavṛttayaḥ
bhinnā vimanasaḥ sarve gacchanty arivaśaṃ bhayāt
14
bhedād gaṇā vinaśyanti bhinnāḥ sūpajapāḥ paraiḥ
tasmāt saṃghātayogeṣu prayateran gaṇāḥ sadā
15
arthā hy evādhigamyante saṃghātabalapauruṣāt
bāhyāś ca maitrīṃ kurvanti teṣu saṃghātavṛttiṣu
16
jñānavṛddhān praśaṃsantaḥ śuśrūṣantaḥ parasparam
vinivṛttābhisaṃdhānāḥ sukham edhanti sarvaśaḥ
17
dharmiṣṭhān vyavahārāṃś ca sthāpayantaś ca śāstrataḥ
yathāvat saṃpravartanto vivardhante gaṇottamāḥ
18
putrān bhrātṝn nigṛhṇanto vinaye ca sadā ratāḥ
vinītāṃś ca pragṛhṇanto vivardhante gaṇottamāḥ
19
cāramantravidhāneṣu kośasaṃnicayeṣu ca
nityayuktā mahābāho vardhante sarvato gaṇāḥ
20
prājñāñ śrān maheṣvāsān karmasu sthirapauruṣān
mānayantaḥ sadā yuktā vivardhante gaṇā nṛpa
21
dravyavantaś ca śūrāś ca śastrajñāḥ śstrapāragāḥ
kṛcchrāsv āpatsu saṃmūḍhān gaṇān uttārayanti te
22
krodho bhedo bhayo daṇḍaḥ karśanaṃ nigraho vadhaḥ
nayanty arivaśaṃ sadyo gaṇān bharatasattama
23
tasmān mānayitavyās te gaṇamukhyāḥ pradhānataḥ
lokayātrā samāyattā bhūyasī teṣu pārthiva
24
mantraguptiḥ pradhāneṣu cāraś cāmitrakarśana
na gaṇāḥ kṛtsnaśo mantraṃ śrotum arhanti bhārata
25
gaṇamukhyais tu saṃbhūya kāryaṃ gaṇahitaṃ mithaḥ
pṛthag gaṇasya bhinnasya vimatasya tato 'nyathā
arthāḥ pratyavasīdanti tathānarthā bhavanti ca
26
teṣām anyonyabhinnānāṃ svaśaktim anutiṣṭhatām
nigrahaḥ paṇḍitaiḥ kāryaḥ kṣipram eva pradhānataḥ
27
kuleṣu kalahā jātāḥ kulavṛddhair upekṣitāḥ
gotrasya rājan kurvanti gaṇasaṃbheda kārikām
28
bhyantaraṃ bhayaṃ rakṣyaṃ surakṣyaṃ bāhyato bhayam
abhyantarād bhayaṃ jātaṃ sadyo mūlaṃ nikṛntati
29
akasmāt krodhalobhād vā mohād vāpi svabhāvajāt
anyonyaṃ nābhibhāṣante tatparābhava lakṣaṇam
30
jātyā ca sadṛśāḥ sarve kulena sadṛśās tathā
na tu śauryeṇa buddhyā vā rūpadravyeṇa vā punaḥ
31
bhedāc caiva pramādāc ca nāmyante ripubhir gaṇāḥ
tasmāt saṃghātam evāhur gaṇānāṃ śaraṇaṃ mahat
