Book 12. Chapter 109
The Mahabharata In Sanskrit
Book 12
Chapter 109
1
[य]
महान अयं धर्मपथॊ बहुशाखश च भारत
किं सविद एवेह धर्माणाम अनुष्ठेयतमं मतम
2
किं कार्यं सर्वधर्माणां गरीयॊ भवतॊ मतम
यथायं पुरुषॊ धर्मम इह च परेत्य चाप्नुयात
3
[भ]
मातापित्रॊर गुरूणां च पूजा बहुमता मम
अत्र युक्तॊ नरॊ लॊकान यशश च महद अश्नुते
4
यद एते हय अभिजानीयुः कर्म तात सुपूजिताः
धर्म्यं धर्मविरुद्धं वा तत कर्तव्यं युधिष्ठिर
5
न तैर अनभ्यनुज्ञातॊ धर्मम अन्यं परकल्पयेत
यम एते ऽभयनुजानीयुः स धर्म इति निश्चयः
6
एत एव तरयॊ लॊका एत एवाश्रमास तरयः
एत एव तरयॊ वेदा एत एव तरयॊ ऽगनयः
7
पिता हय अग्निर गार्हपत्यॊ माताग्निर दक्षिणः समृतः
गुरुर आहवनीयस तु साग्नित्रेता गरीयसी
8
तरिष्व अप्रमाद्यन्न एतेषु तरीँल लॊकान अवजेष्यसि
पितृवृत्त्या तव इमं लॊकं मातृवृत्त्या तथापरम
बरह्मलॊकं पुरॊर वृत्त्या नित्यम एव चरिष्यसि
9
सम्यग एतेषु वर्तस्व तरिषु लॊकेषु भारत
यशः पराप्स्यसि भद्रं ते धर्मं च सुमहाफलम
10
नैतान अतिशयेज जातु नात्यश्नीयान न दूषयेत
नित्यं परिचरेच चैव तद वै सुकृतम उत्तमम
कीर्तिं पुण्यं यशॊ लॊकान पराप्स्यसे च जनाधिप
11
सर्वे तस्यादृता लॊका यस्यैते तरय आदृताः
अनादृतास तु यस्यैते सर्वास तस्याफलाः करियाः
12
नैवायं न परॊ लॊकस तस्य चैव परंतप
अमानिता नित्यम एव यस्यैते गुरवस तरयः
13
न चास्मिन न परे लॊके यशस तस्य परकाशते
न चान्यद अपि कल्याणं पारत्रं समुदाहृतम
14
तेभ्य एव तु तत सर्वं कृत्यया विसृजाम्य अहम
तद आसीन मे शतगुणं सहस्रगुणम एव च
तस्मान मे संप्रकाशन्ते तरयॊ लॊका युधिष्ठिर
15
दशैव तु सदाचार्यः शरॊत्रियान अतिरिच्यते
दशाचार्यान उपाध्याय उपाध्यायान पिता दश
16
पितॄन दश तु मातैका सर्वां वा पृथिवीम अपि
गुरुत्वेनाभिभवति नास्ति मातृसमॊ गुरुः
गुरुर गरीयान पितृतॊ मातृतश चेति मे मतिः
17
उभौ हि माता पितरौ जन्मनि वयुपयुज्यतः
शरीरम एतौ सृजतः पिता माता च भारत
आचार्य शिष्टा या जातिः सा दिव्या साजरा मरा
18
अवध्या हि सदा माता पिता चाप्य अपकारिणौ
न संदुष्यति तत कृत्वा न च ते दूषयन्ति तम
धर्माय यतमानानां विदुर देवाः सहर्षिभिः
19
य आवृणॊत्य अवितथेन कर्णाव; ऋतं बरुवन्न अमृतं संप्रयच्छन
तं वै मन्ये पितरं मातरं च; तस्मै न दरुह्येत कृतम अस्य जानन
20
विद्यां शरुत्वा ये गुरुं नाद्रियन्ते; परत्यासन्नं मनसा कर्मणा वा
यथैव ते गुरुभिर भावनीयास; तथा तेषां गुरवॊ ऽपय अर्चनीयाः
21
तस्मात पूजयितव्याश च संविभज्याश च यत्नतः
गुरवॊ ऽरचयितव्याश च पुराणं धर्मम इच्छता
22
येन परीताश च पितरस तेन परीतः पितामहः
परिणाति मातरं येन पृथिवी तेन पूजिता
23
येन परीणात्य उपाध्यायं तेन सयाद बरह्म पूजितम
मातृतः पितृतश चैव तस्मात पूज्यतमॊ गुरुः
ऋषयश च हि देवाय परीयन्ते पितृभिः सह
24
न केन चन वृत्तेन हय अवज्ञेयॊ गुरुर भवेत
न च माता न च पिता तादृशॊ यादृशॊ गुरुः
25
न ते ऽवमानम अर्हन्ति न च ते दूषयन्ति तम
गुरूणाम एव सत्कारं विदुर देवाः सहर्षिभिः
26
उपाध्यायं पितरं मातरं च; ये ऽभिद्रुह्यन्ति मनसा कर्मणा वा
तेषां पापं भरूणहत्याविशिष्टं; तस्मान नान्यः पापकृद अस्ति लॊके
27
मित्र दरुहः कृतघ्नस्य सत्रीघ्नस्य पिशुनस्य च
चतुर्णां वयम एतेषां निष्कृतिं नानुशुश्रुमः
28
एतत सर्वम अतिदेशेन सृष्टं; यत कर्तव्यं पुरुषेणेह लॊके
एतच छरेयॊ नान्यद अस्माद विशिष्टं; सर्वान धर्मान अनुसृत्यैतद उक्तम
1
[y]
mahān ayaṃ dharmapatho bahuśākhaś ca bhārata
kiṃ svid eveha dharmāṇām anuṣṭheyatamaṃ matam
2
kiṃ kāryaṃ sarvadharmāṇāṃ garīyo bhavato matam
yathāyaṃ puruṣo dharmam iha ca pretya cāpnuyāt
3
[bh]
mātāpitror gurūṇāṃ ca pūjā bahumatā mama
atra yukto naro lokān yaśaś ca mahad aśnute
4
yad ete hy abhijānīyuḥ karma tāta supūjitāḥ
dharmyaṃ dharmaviruddhaṃ vā tat kartavyaṃ yudhiṣṭhira
5
na tair anabhyanujñāto dharmam anyaṃ prakalpayet
yam ete 'bhyanujānīyuḥ sa dharma iti niścayaḥ
6
eta eva trayo lokā eta evāśramās trayaḥ
eta eva trayo vedā eta eva trayo 'gnayaḥ
7
pitā hy agnir gārhapatyo mātāgnir dakṣiṇaḥ smṛtaḥ
gurur āhavanīyas tu sāgnitretā garīyasī
8
triṣv apramādyann eteṣu trīṁl lokān avajeṣyasi
pitṛvṛttyā tv imaṃ lokaṃ mātṛvṛttyā tathāparam
brahmalokaṃ puror vṛttyā nityam eva cariṣyasi
9
samyag eteṣu vartasva triṣu lokeṣu bhārata
yaśaḥ prāpsyasi bhadraṃ te dharmaṃ ca sumahāphalam
10
naitān atiśayej jātu nātyaśnīyān na dūṣayet
nityaṃ paricarec caiva tad vai sukṛtam uttamam
kīrtiṃ puṇyaṃ yaśo lokān prāpsyase ca janādhipa
11
sarve tasyādṛtā lokā yasyaite traya ādṛtāḥ
anādṛtās tu yasyaite sarvās tasyāphalāḥ kriyāḥ
12
naivāyaṃ na paro lokas tasya caiva paraṃtapa
amānitā nityam eva yasyaite guravas trayaḥ
13
na cāsmin na pare loke yaśas tasya prakāśate
na cānyad api kalyāṇaṃ pāratraṃ samudāhṛtam
14
tebhya eva tu tat sarvaṃ kṛtyayā visṛjāmy aham
tad āsīn me śataguṇaṃ sahasraguṇam eva ca
tasmān me saṃprakāśante trayo lokā yudhiṣṭhira
15
daśaiva tu sadācāryaḥ śrotriyān atiricyate
daśācāryān upādhyāya upādhyāyān pitā daśa
16
pitṝn daśa tu mātaikā sarvāṃ vā pṛthivīm api
gurutvenābhibhavati nāsti mātṛsamo guruḥ
gurur garīyān pitṛto mātṛtaś ceti me matiḥ
17
ubhau hi mātā pitarau janmani vyupayujyataḥ
śarīram etau sṛjataḥ pitā mātā ca bhārata
ācārya śiṣṭā yā jātiḥ sā divyā sājarā marā
18
avadhyā hi sadā mātā pitā cāpy apakāriṇau
na saṃduṣyati tat kṛtvā na ca te dūṣayanti tam
dharmāya yatamānānāṃ vidur devāḥ saharṣibhiḥ
19
ya āvṛṇoty avitathena karṇāv; ṛtaṃ bruvann amṛtaṃ saṃprayacchan
taṃ vai manye pitaraṃ mātaraṃ ca; tasmai na druhyet kṛtam asya jānan
20
vidyāṃ śrutvā ye guruṃ nādriyante; pratyāsannaṃ manasā karmaṇā vā
yathaiva te gurubhir bhāvanīyās; tathā teṣāṃ guravo 'py arcanīyāḥ
21
tasmāt pūjayitavyāś ca saṃvibhajyāś ca yatnataḥ
guravo 'rcayitavyāś ca purāṇaṃ dharmam icchatā
22
yena prītāś ca pitaras tena prītaḥ pitāmahaḥ
priṇāti mātaraṃ yena pṛthivī tena pūjitā
23
yena prīṇāty upādhyāyaṃ tena syād brahma pūjitam
mātṛtaḥ pitṛtaś caiva tasmāt pūjyatamo guruḥ
ṛayaś ca hi devāya prīyante pitṛbhiḥ saha
24
na kena cana vṛttena hy avajñeyo gurur bhavet
na ca mātā na ca pitā tādṛśo yādṛśo guruḥ
25
na te 'vamānam arhanti na ca te dūṣayanti tam
gurūṇām eva satkāraṃ vidur devāḥ saharṣibhiḥ
26
upādhyāyaṃ pitaraṃ mātaraṃ ca; ye 'bhidruhyanti manasā karmaṇā vā
teṣāṃ pāpaṃ bhrūṇahatyāviśiṣṭaṃ; tasmān nānyaḥ pāpakṛd asti loke
27
mitra druhaḥ kṛtaghnasya strīghnasya piśunasya ca
caturṇāṃ vayam eteṣāṃ niṣkṛtiṃ nānuśuśrumaḥ
28
etat sarvam atideśena sṛṣṭaṃ; yat kartavyaṃ puruṣeṇeha loke
etac chreyo nānyad asmād viśiṣṭaṃ; sarvān dharmān anusṛtyaitad uktam
Book 12
Chapter 109
1
[य]
महान अयं धर्मपथॊ बहुशाखश च भारत
किं सविद एवेह धर्माणाम अनुष्ठेयतमं मतम
2
किं कार्यं सर्वधर्माणां गरीयॊ भवतॊ मतम
यथायं पुरुषॊ धर्मम इह च परेत्य चाप्नुयात
3
[भ]
मातापित्रॊर गुरूणां च पूजा बहुमता मम
अत्र युक्तॊ नरॊ लॊकान यशश च महद अश्नुते
4
यद एते हय अभिजानीयुः कर्म तात सुपूजिताः
धर्म्यं धर्मविरुद्धं वा तत कर्तव्यं युधिष्ठिर
5
न तैर अनभ्यनुज्ञातॊ धर्मम अन्यं परकल्पयेत
यम एते ऽभयनुजानीयुः स धर्म इति निश्चयः
6
एत एव तरयॊ लॊका एत एवाश्रमास तरयः
एत एव तरयॊ वेदा एत एव तरयॊ ऽगनयः
7
पिता हय अग्निर गार्हपत्यॊ माताग्निर दक्षिणः समृतः
गुरुर आहवनीयस तु साग्नित्रेता गरीयसी
8
तरिष्व अप्रमाद्यन्न एतेषु तरीँल लॊकान अवजेष्यसि
पितृवृत्त्या तव इमं लॊकं मातृवृत्त्या तथापरम
बरह्मलॊकं पुरॊर वृत्त्या नित्यम एव चरिष्यसि
9
सम्यग एतेषु वर्तस्व तरिषु लॊकेषु भारत
यशः पराप्स्यसि भद्रं ते धर्मं च सुमहाफलम
10
नैतान अतिशयेज जातु नात्यश्नीयान न दूषयेत
नित्यं परिचरेच चैव तद वै सुकृतम उत्तमम
कीर्तिं पुण्यं यशॊ लॊकान पराप्स्यसे च जनाधिप
11
सर्वे तस्यादृता लॊका यस्यैते तरय आदृताः
अनादृतास तु यस्यैते सर्वास तस्याफलाः करियाः
12
नैवायं न परॊ लॊकस तस्य चैव परंतप
अमानिता नित्यम एव यस्यैते गुरवस तरयः
13
न चास्मिन न परे लॊके यशस तस्य परकाशते
न चान्यद अपि कल्याणं पारत्रं समुदाहृतम
14
तेभ्य एव तु तत सर्वं कृत्यया विसृजाम्य अहम
तद आसीन मे शतगुणं सहस्रगुणम एव च
तस्मान मे संप्रकाशन्ते तरयॊ लॊका युधिष्ठिर
15
दशैव तु सदाचार्यः शरॊत्रियान अतिरिच्यते
दशाचार्यान उपाध्याय उपाध्यायान पिता दश
16
पितॄन दश तु मातैका सर्वां वा पृथिवीम अपि
गुरुत्वेनाभिभवति नास्ति मातृसमॊ गुरुः
गुरुर गरीयान पितृतॊ मातृतश चेति मे मतिः
17
उभौ हि माता पितरौ जन्मनि वयुपयुज्यतः
शरीरम एतौ सृजतः पिता माता च भारत
आचार्य शिष्टा या जातिः सा दिव्या साजरा मरा
18
अवध्या हि सदा माता पिता चाप्य अपकारिणौ
न संदुष्यति तत कृत्वा न च ते दूषयन्ति तम
धर्माय यतमानानां विदुर देवाः सहर्षिभिः
19
य आवृणॊत्य अवितथेन कर्णाव; ऋतं बरुवन्न अमृतं संप्रयच्छन
तं वै मन्ये पितरं मातरं च; तस्मै न दरुह्येत कृतम अस्य जानन
20
विद्यां शरुत्वा ये गुरुं नाद्रियन्ते; परत्यासन्नं मनसा कर्मणा वा
यथैव ते गुरुभिर भावनीयास; तथा तेषां गुरवॊ ऽपय अर्चनीयाः
21
तस्मात पूजयितव्याश च संविभज्याश च यत्नतः
गुरवॊ ऽरचयितव्याश च पुराणं धर्मम इच्छता
22
येन परीताश च पितरस तेन परीतः पितामहः
परिणाति मातरं येन पृथिवी तेन पूजिता
23
येन परीणात्य उपाध्यायं तेन सयाद बरह्म पूजितम
मातृतः पितृतश चैव तस्मात पूज्यतमॊ गुरुः
ऋषयश च हि देवाय परीयन्ते पितृभिः सह
24
न केन चन वृत्तेन हय अवज्ञेयॊ गुरुर भवेत
न च माता न च पिता तादृशॊ यादृशॊ गुरुः
25
न ते ऽवमानम अर्हन्ति न च ते दूषयन्ति तम
गुरूणाम एव सत्कारं विदुर देवाः सहर्षिभिः
26
उपाध्यायं पितरं मातरं च; ये ऽभिद्रुह्यन्ति मनसा कर्मणा वा
तेषां पापं भरूणहत्याविशिष्टं; तस्मान नान्यः पापकृद अस्ति लॊके
27
मित्र दरुहः कृतघ्नस्य सत्रीघ्नस्य पिशुनस्य च
चतुर्णां वयम एतेषां निष्कृतिं नानुशुश्रुमः
28
एतत सर्वम अतिदेशेन सृष्टं; यत कर्तव्यं पुरुषेणेह लॊके
एतच छरेयॊ नान्यद अस्माद विशिष्टं; सर्वान धर्मान अनुसृत्यैतद उक्तम
1
[y]
mahān ayaṃ dharmapatho bahuśākhaś ca bhārata
kiṃ svid eveha dharmāṇām anuṣṭheyatamaṃ matam
2
kiṃ kāryaṃ sarvadharmāṇāṃ garīyo bhavato matam
yathāyaṃ puruṣo dharmam iha ca pretya cāpnuyāt
3
[bh]
mātāpitror gurūṇāṃ ca pūjā bahumatā mama
atra yukto naro lokān yaśaś ca mahad aśnute
4
yad ete hy abhijānīyuḥ karma tāta supūjitāḥ
dharmyaṃ dharmaviruddhaṃ vā tat kartavyaṃ yudhiṣṭhira
5
na tair anabhyanujñāto dharmam anyaṃ prakalpayet
yam ete 'bhyanujānīyuḥ sa dharma iti niścayaḥ
6
eta eva trayo lokā eta evāśramās trayaḥ
eta eva trayo vedā eta eva trayo 'gnayaḥ
7
pitā hy agnir gārhapatyo mātāgnir dakṣiṇaḥ smṛtaḥ
gurur āhavanīyas tu sāgnitretā garīyasī
8
triṣv apramādyann eteṣu trīṁl lokān avajeṣyasi
pitṛvṛttyā tv imaṃ lokaṃ mātṛvṛttyā tathāparam
brahmalokaṃ puror vṛttyā nityam eva cariṣyasi
9
samyag eteṣu vartasva triṣu lokeṣu bhārata
yaśaḥ prāpsyasi bhadraṃ te dharmaṃ ca sumahāphalam
10
naitān atiśayej jātu nātyaśnīyān na dūṣayet
nityaṃ paricarec caiva tad vai sukṛtam uttamam
kīrtiṃ puṇyaṃ yaśo lokān prāpsyase ca janādhipa
11
sarve tasyādṛtā lokā yasyaite traya ādṛtāḥ
anādṛtās tu yasyaite sarvās tasyāphalāḥ kriyāḥ
12
naivāyaṃ na paro lokas tasya caiva paraṃtapa
amānitā nityam eva yasyaite guravas trayaḥ
13
na cāsmin na pare loke yaśas tasya prakāśate
na cānyad api kalyāṇaṃ pāratraṃ samudāhṛtam
14
tebhya eva tu tat sarvaṃ kṛtyayā visṛjāmy aham
tad āsīn me śataguṇaṃ sahasraguṇam eva ca
tasmān me saṃprakāśante trayo lokā yudhiṣṭhira
15
daśaiva tu sadācāryaḥ śrotriyān atiricyate
daśācāryān upādhyāya upādhyāyān pitā daśa
16
pitṝn daśa tu mātaikā sarvāṃ vā pṛthivīm api
gurutvenābhibhavati nāsti mātṛsamo guruḥ
gurur garīyān pitṛto mātṛtaś ceti me matiḥ
17
ubhau hi mātā pitarau janmani vyupayujyataḥ
śarīram etau sṛjataḥ pitā mātā ca bhārata
ācārya śiṣṭā yā jātiḥ sā divyā sājarā marā
18
avadhyā hi sadā mātā pitā cāpy apakāriṇau
na saṃduṣyati tat kṛtvā na ca te dūṣayanti tam
dharmāya yatamānānāṃ vidur devāḥ saharṣibhiḥ
19
ya āvṛṇoty avitathena karṇāv; ṛtaṃ bruvann amṛtaṃ saṃprayacchan
taṃ vai manye pitaraṃ mātaraṃ ca; tasmai na druhyet kṛtam asya jānan
20
vidyāṃ śrutvā ye guruṃ nādriyante; pratyāsannaṃ manasā karmaṇā vā
yathaiva te gurubhir bhāvanīyās; tathā teṣāṃ guravo 'py arcanīyāḥ
21
tasmāt pūjayitavyāś ca saṃvibhajyāś ca yatnataḥ
guravo 'rcayitavyāś ca purāṇaṃ dharmam icchatā
22
yena prītāś ca pitaras tena prītaḥ pitāmahaḥ
priṇāti mātaraṃ yena pṛthivī tena pūjitā
23
yena prīṇāty upādhyāyaṃ tena syād brahma pūjitam
mātṛtaḥ pitṛtaś caiva tasmāt pūjyatamo guruḥ
ṛayaś ca hi devāya prīyante pitṛbhiḥ saha
24
na kena cana vṛttena hy avajñeyo gurur bhavet
na ca mātā na ca pitā tādṛśo yādṛśo guruḥ
25
na te 'vamānam arhanti na ca te dūṣayanti tam
gurūṇām eva satkāraṃ vidur devāḥ saharṣibhiḥ
26
upādhyāyaṃ pitaraṃ mātaraṃ ca; ye 'bhidruhyanti manasā karmaṇā vā
teṣāṃ pāpaṃ bhrūṇahatyāviśiṣṭaṃ; tasmān nānyaḥ pāpakṛd asti loke
27
mitra druhaḥ kṛtaghnasya strīghnasya piśunasya ca
caturṇāṃ vayam eteṣāṃ niṣkṛtiṃ nānuśuśrumaḥ
28
etat sarvam atideśena sṛṣṭaṃ; yat kartavyaṃ puruṣeṇeha loke
etac chreyo nānyad asmād viśiṣṭaṃ; sarvān dharmān anusṛtyaitad uktam
