Book 12. Chapter 121

The Mahabharata In Sanskrit


Book 12

Chapter 121

1

[य]

अयं पितामहेनॊक�तॊ राजधर�मः सनातनः

ईश�वरश च महादण�डॊ दण�डे सर�वं परतिष�ठितम

2

देवतानाम ऋषीणां च पितॄणां च महात�मनाम

यक�षरक�षःपिशाचानां मर�त�यानां च विशेषतः

3

सर�वेषां पराणिनां लॊके तिर�यक�ष�व अपि निवासिनाम

सर�वव�यापी महातेजा दण�डः शरेयान इति परभॊ

4

इत�य �तद उक�तं भवता सर�वं दण�ड�यं चराचरम

दृश�यते लॊकम आसक�तं स स�रास�रमान�षम

5

�तद इच�छाम�य अहं जञात�ं तत�त�वेन भरतर�षभ

कॊ दण�डः कीदृशॊ दण�डः किं रूपः किं परायणः

6

किम आत�मकः कथं भूतः कति मूर�तिः कथं परभ�ः

जागर�ति स कथं दण�डः परजास�व अवहितात�मकः

7

कश च पूर�वापरम इदं जागर�ति परिपालयन

कश च विज�ञायते पूर�वं कॊ ऽपरॊ दण�डसंज�ञितः

किं संस�थश च भवेद दण�डः का चास�य गतिर इष�यते

8

[भ]

शृण� कौरव�य यॊ दण�डॊ वयवहार�यॊ यथा च सः

यस�मिन हि सर�वम आयत�तं स दण�ड इह केवलः

9

धर�मस�याख�या महाराज वयवहार इतीष�यते

तस�य लॊपः कथं न सयाल लॊकेष�व अवहितात�मनः

इत�य अर�थं वयवहारस�य वयवहारत�वम इष�यते

10

अपि चैतत प�रा राजन मन�ना परॊक�तम आदितः

स�प�रणीतेन दण�डेन परियाप�रिय समात�मना

परजा रक�षति यः सम�यग धर�म �व स केवलः

11

अथॊक�तम �तद वचनं पराग �व मन�ना प�रा

जन�म चॊक�तं वसिष�ठेन बरह�मणॊ वचनं महत

12

पराग इदं वचनं परॊक�तम अतः पराग वचनं विद�ः

वयवहारस�य चाख�यानाद वयवहार इहॊच�यते

13

दण�डात तरिवर�गः सततं स�प�रणीतात परवर�तते

दैवं हि परमॊ दण�ड�दॊ रूपतॊ ऽगनिर इवॊच�छिखः

14

नीलॊत�पलदल शयामश चत�र�दंष�ट�रश चत�र�भ�जः

अष�ट पान नैकनयनः शङ�क�कर�णॊर�ध�व रॊमवान

15

जटी दविजिह�वस ताम�रास�यॊ मृगराजतन�च छदः

�तद रूपं बिभर�त�य उग�रं दण�डॊ नित�यं द�रावरः

16

असिर गदा धन�ः शक�तिस तरिशूलं म�द�गरः शरः

म�सलं परश�श चक�रं परासॊ दण�डर�ष�टि तॊमराः

17

सर�वप�रहरणीयानि सन�ति यानीह कानि चित

दण�ड �व हि सर�वात�मा लॊके चरति मूर�तिमान

18

भिन�दंश छिन�दन र�जन कृन�तन दारयन पाटयंस तथा

घातयन�न अभिधावंश च दण�ड �व चरत�य उत

19

असिर विशसनॊ धर�मस तीक�ष�णवर�त�मा द�रासदः

शरीगर�भॊ विजयः शास�ता वयवहारः परजागरः

20

शास�त�रं बराह�मणमन�त�रश च शास�ता पराग वचनं गतः

धर�मपालॊ ऽकषरॊ देवः सत�यगॊ नित�यगॊ गरहः

21

असङ�गॊ र�द�र तनयॊ मन�ज�येष�ठः शिवं करः

नामान�य �तानि दण�डस�य कीर�तितानि य�धिष�ठिर

22

दण�डॊ हि भगवान विष�ण�र यज�ञॊ नारायणः परभ�ः

शश�वद रूपं महद बिभ�रन महाप�र�ष उच�यते

23

यथॊक�ता बरह�म कन�येति लक�ष�मीर नीतिः सरस�वती

दण�डनीतिर जगद धात�री दण�डॊ हि बह� विग�रहः

24

अर�थानर�थौ स�खं द�ःखं धर�माधर�मौ बलाबले

दौर�भाग�यं भागधेयं च प�ण�याप�ण�ये ग�णाग�णौ

25

कामाकामाव ऋत�र मासः शर�वरी दिवसः कषणः

अप�रसादः परसादश च हर�षः करॊधः शमॊ दमः

26

दैवं प�र�षकारश च मॊक�षामॊक�षौ भयाभये

हिंसाहिंसे तपॊयज�ञः संयमॊ ऽथ विषाविषम

27

अन�तश चादिश च मध�यं च कृत�यानां च परपञ�चनम

मदः परमादॊ दर�पश च दम�भॊ धैर�यं नयानयौ

28

अशक�तिः शक�तिर इत�य �व मानस�तम�भौ वययाव�ययौ

विनयश च विसर�गश च कालाकालौ च भारत

29

अनृतं जञाज�ञता सत�यं शरद�धाश�रद�धे तथैव च

कलीबता वयवसायश च लाभालाभौ जयाजयौ

30

तीक�ष�णता मृद�ता मृत�य�र आगमानागमौ तथा

विराद�धिश चैव राधिश च कार�याकार�ये बलाबले

31

असूया चानसूया च धर�माधर�मौ तथैव च

अपत�रपानपत�रपे हरीश च संपद विपच च ह

32

तेजः कर�मणि पाण�डित�यं वाक शक�तिस तत�त�वब�द�धिता

�वं दण�डस�य कौरव�य लॊके ऽसमिन बह�रूपता

33

न सयाद यदीह दण�डॊ वै परमथेय�ः परस�परम

भयाद दण�डस�य चान�यॊन�यं घनन�ति नैव य�धिष�ठिर

34

दण�डेन रक�ष�यमाणा हि राजन�न अहर अहः परजाः

राजानं वर�धयन�तीह तस�माद दण�डः परायणम

35

वयवस�थापयति कषिप�रम इमं लॊकं नरेश�वर

सत�ये वयवस�थितॊ धर�मॊ बराह�मणेष�व अवतिष�ठते

36

धर�मय�क�ता दविजाः शरेष�ठा वेद य�क�ता भवन�ति च

बभूव यज�ञॊ वेदेभ�यॊ यज�ञः परीणाति देवताः

37

परीताश च देवता नित�यम इन�द�रे परिददत�य उत

अन�नं ददाति शक�रश चाप�य अन�गृह�णन�न इमाः परजाः

38

पराणाश च सर�वभूतानां नित�यम अन�ने परतिष�ठिताः

तस�मात परजाः परतिष�ठन�ते दण�डॊ जागर�ति तास� च

39

�वं परयॊजनश चैव दण�डः कषत�रियतां गतः

रक�षन परजाः परजागर�ति नित�यं स�विहितॊ ऽकषरः

40

ईश�वरः प�र�षः पराणः सत�त�वं वित�तं परजापतिः

भूतात�मा जीव इत�य �व नामभिः परॊच�यते ऽषटभिः

41

अददद दण�ड �वास�मै धर�वम �श�वर�यम �व च

बले नयश च संय�क�तः सदा पञ�च विधात�मकः

42

क�लबाह�धनामात�याः परज�ञा चॊक�ता बलानि च

आहार�यं चाष�टकैर दरव�यैर बलम अन�यद य�धिष�ठिर

43

हस�तिनॊ ऽशवा रथाः पत�तिर नावॊ विष�टिस तथैव च

दैशिकाश चारकाश चैव तद अष�टाङ�गं बलं समृतम

44

अष�टाङ�गस�य त� य�क�तस�य हस�तिनॊ हस�तियायिनः

अश�वारॊहाः पदाताश च मन�त�रिणॊ रसदाश च ये

45

भिक�ष�काः पराड विवाकाश च मौहूर�ता दैवचिन�तकाः

कॊशॊ मित�राणि धान�यं च सर�वॊपकरणानि च

46

सप�त परकृतिचाष�टाङ�गं शरीरम इह यद विद�ः

राज�यस�य दण�ड �वाङ�गं दण�डः परभव �व च

47

ईश�वरेण परयत�नेन धारणे कषत�रियस�य हि

दण�डॊ दत�तः समानात�मा दण�डॊ हीदं सनातनम

राज�ञां पूज�यतमॊ नान�यॊ यथा धर�मप�रदर�शनः

48

बरह�मणा लॊकरक�षार�थं सवधर�मस�थापनाय च

भर�तृप�रत�यय उत�पन�नॊ वयवहारस तथापरः

तस�माद यः सहितॊ दृष�टॊ भर�तृप�रत�यय लक�षणः

49

वयवहारस त� वेदात�मा वेद परत�यय उच�यते

मौलश च नरशार�दूल शास�त�रॊक�तश च तथापरः

50

उक�तॊ यश चापि दण�डॊ ऽसौ भर�तृप�रत�यय लक�षणः

जञेयॊ न स नरेन�द�रस�थॊ दण�डप�रत�यय �व च

51

दण�डप�रत�यय दृष�टॊ ऽपि वयवहारात�मकः समृतः

वयवहारः समृतॊ यश च स वेद विषयात�मकः

52

यश च वेद परसूतात�मा स धर�मॊ ग�णदर�शकः

धर�मप�रत�यय उत�पन�नॊ यथाधर�मः कृतात�मभिः

53

वयवहारः परजा गॊप�ता बरह�म दिष�टॊ य�धिष�ठिर

तरीन धारयति लॊकान वै सत�यात�मा भूतिवर�धनः

54

यश च दण�डः स दृष�टॊ नॊ वयवहारः सनातनः

वयवहारश च यॊ दृष�टः स धर�म इति नः शर�तः

यश च वेदः स वै धर�मॊ यश च धर�मः स सत�पथः

55

बरह�मा परजापतिः पूर�वं बभूवाथ पितामहः

लॊकानां स हि सर�वेषां स स�रास�ररक�षसाम

स मन�ष�यॊरगवतां कर�ता चैव स भूतकृत

56

ततॊ नॊ वयवहारॊ ऽयं भर�तृप�रत�यय लक�षणः

तस�माद इदम अवॊचाम वयवहार निदर�शनम

57

माता पिता च भराता च भार�या चाथ प�रॊहितः

नादण�ड�यॊ विद�यते राज�ञां यः सवधर�मे न तिष�ठति

1

[y]

ayaṃ pit�mahenokto r�jadharmaḥ san�tanaḥ

īśvaraś ca mah�daṇ�o daṇ�e sarvaṃ pratiṣṭhitam

2

devat�n�m ṛṣīṇ�ṃ ca pit�ṇ�ṃ ca mah�tman�m

yakṣarakṣaḥpiś�c�n�ṃ marty�n�ṃ ca viśeṣataḥ

3

sarveṣ�ṃ pr�ṇin�ṃ loke tiryakṣv api niv�sin�m

sarvavy�pī mah�tej� daṇ�aḥ śrey�n iti prabho

4

ity etad uktaṃ bhavat� sarvaṃ daṇ�yaṃ car�caram

dṛśyate lokam �saktaṃ sa sur�suram�nuṣam

5

etad icch�my ahaṃ jñ�tuṃ tattvena bharatarṣabha

ko daṇ�aḥ kīdṛśo daṇ�aḥ kiṃ rūpaḥ kiṃ par�yaṇaḥ

6

kim �tmakaḥ kathaṃ bhūtaḥ kati mūrtiḥ kathaṃ prabhuḥ

j�garti sa kathaṃ daṇ�aḥ praj�sv avahit�tmakaḥ

7

kaś ca pūrv�param idaṃ j�garti parip�layan

kaś ca vijñ�yate pūrvaṃ ko 'paro daṇ�asaṃjñitaḥ

kiṃ saṃsthaś ca bhaved daṇ�aḥ k� c�sya gatir iṣyate

8

[bh]

śṛṇu kauravya yo daṇ�o vyavah�ryo yath� ca saḥ

yasmin hi sarvam �yattaṃ sa daṇ�a iha kevalaḥ

9

dharmasy�khy� mah�r�ja vyavah�ra itīṣyate

tasya lopaḥ kathaṃ na sy�l lokeṣv avahit�tmanaḥ

ity arthaṃ vyavah�rasya vyavah�ratvam iṣyate

10

api caitat pur� r�jan manun� proktam �ditaḥ

supraṇītena daṇ�ena priy�priya sam�tman�

praj� rakṣati yaḥ samyag dharma eva sa kevalaḥ

11

athoktam etad vacanaṃ pr�g eva manun� pur�

janma coktaṃ vasiṣṭhena brahmaṇo vacanaṃ mahat

12

pr�g idaṃ vacanaṃ proktam ataḥ pr�g vacanaṃ viduḥ

vyavah�rasya c�khy�n�d vyavah�ra ihocyate

13

daṇ��t trivargaḥ satataṃ supraṇīt�t pravartate

daivaṃ hi paramo daṇ�do rūpato 'gnir ivocchikhaḥ

14

nīlotpaladala śy�maś caturdaṃṣṭraś caturbhujaḥ

aṣṭa p�n naikanayanaḥ śaṅkukarṇordhva romav�n

15

jaṭī dvijihvas t�mr�syo mṛgar�jatanuc chadaḥ

etad rūpaṃ bibharty ugraṃ daṇ�o nityaṃ dur�varaḥ

16

asir gad� dhanuḥ śaktis triśūlaṃ mudgaraḥ śaraḥ

musalaṃ paraśuś cakraṃ pr�so daṇ�arṣṭi tomar�ḥ

17

sarvapraharaṇīy�ni santi y�nīha k�ni cit

daṇ�a eva hi sarv�tm� loke carati mūrtim�n

18

bhindaṃś chindan rujan kṛntan d�rayan p�ṭayaṃs tath�

gh�tayann abhidh�vaṃś ca daṇ�a eva caraty uta

19

asir viśasano dharmas tīkṣṇavartm� dur�sadaḥ

śrīgarbho vijayaḥ ś�st� vyavah�raḥ praj�garaḥ

20

ś�straṃ br�hmaṇamantraś ca ś�st� pr�g vacanaṃ gataḥ

dharmap�lo 'kṣaro devaḥ satyago nityago grahaḥ

21

asaṅgo rudra tanayo manujyeṣṭhaḥ śivaṃ karaḥ

n�m�ny et�ni daṇ�asya kīrtit�ni yudhiṣṭhira

22

daṇ�o hi bhagav�n viṣṇur yajño n�r�yaṇaḥ prabhuḥ

śaśvad rūpaṃ mahad bibhran mah�puruṣa ucyate

23

yathokt� brahma kanyeti lakṣmīr nītiḥ sarasvatī

daṇ�anītir jagad dh�trī daṇ�o hi bahu vigrahaḥ

24

arth�narthau sukhaṃ duḥkhaṃ dharm�dharmau bal�bale

daurbh�gyaṃ bh�gadheyaṃ ca puṇy�puṇye guṇ�guṇau

25

k�m�k�m�v ṛtur m�saḥ śarvarī divasaḥ kṣaṇaḥ

apras�daḥ pras�daś ca harṣaḥ krodhaḥ śamo damaḥ

26

daivaṃ puruṣak�raś ca mokṣ�mokṣau bhay�bhaye

hiṃs�hiṃse tapoyajñaḥ saṃyamo 'tha viṣ�viṣam

27

antaś c�diś ca madhyaṃ ca kṛty�n�ṃ ca prapañcanam

madaḥ pram�do darpaś ca dambho dhairyaṃ nay�nayau

28

aśaktiḥ śaktir ity eva m�nastambhau vyay�vyayau

vinayaś ca visargaś ca k�l�k�lau ca bh�rata

29

anṛtaṃ jñ�jñat� satyaṃ śraddh�śraddhe tathaiva ca

klībat� vyavas�yaś ca l�bh�l�bhau jay�jayau

30

tīkṣṇat� mṛdut� mṛtyur �gam�n�gamau tath�

vir�ddhiś caiva r�dhiś ca k�ry�k�rye bal�bale

31

asūy� c�nasūy� ca dharm�dharmau tathaiva ca

apatrap�napatrape hrīś ca saṃpad vipac ca ha

32

tejaḥ karmaṇi p�ṇ�ityaṃ v�k śaktis tattvabuddhit�

evaṃ daṇ�asya kauravya loke 'smin bahurūpat�

33

na sy�d yadīha daṇ�o vai pramatheyuḥ parasparam

bhay�d daṇ�asya c�nyonyaṃ ghnanti naiva yudhiṣṭhira

34

daṇ�ena rakṣyam�ṇ� hi r�jann ahar ahaḥ praj�ḥ

r�j�naṃ vardhayantīha tasm�d daṇ�aḥ par�yaṇam

35

vyavasth�payati kṣipram imaṃ lokaṃ nareśvara

satye vyavasthito dharmo br�hmaṇeṣv avatiṣṭhate

36

dharmayukt� dvij�ḥ śreṣṭh� veda yukt� bhavanti ca

babhūva yajño vedebhyo yajñaḥ prīṇ�ti devat�ḥ

37

prīt�ś ca devat� nityam indre paridadaty uta

annaṃ dad�ti śakraś c�py anugṛhṇann im�ḥ praj�ḥ

38

pr�ṇ�ś ca sarvabhūt�n�ṃ nityam anne pratiṣṭhit�ḥ

tasm�t praj�ḥ pratiṣṭhante daṇ�o j�garti t�su ca

39

evaṃ prayojanaś caiva daṇ�aḥ kṣatriyat�ṃ gataḥ

rakṣan praj�ḥ praj�garti nityaṃ suvihito 'kṣaraḥ

40

īśvaraḥ puruṣaḥ pr�ṇaḥ sattvaṃ vittaṃ praj�patiḥ

bhūt�tm� jīva ity eva n�mabhiḥ procyate 'ṣṭabhiḥ

41

adadad daṇ�a ev�smai dhruvam aiśvaryam eva ca

bale nayaś ca saṃyuktaḥ sad� pañca vidh�tmakaḥ

42

kulab�hudhan�m�ty�ḥ prajñ� cokt� bal�ni ca

�h�ryaṃ c�ṣṭakair dravyair balam anyad yudhiṣṭhira

43

hastino 'śv� rath�ḥ pattir n�vo viṣṭis tathaiva ca

daiśik�ś c�rak�ś caiva tad aṣṭ�ṅgaṃ balaṃ smṛtam

44

aṣṭ�ṅgasya tu yuktasya hastino hastiy�yinaḥ

aśv�roh�ḥ pad�t�ś ca mantriṇo rasad�ś ca ye

45

bhikṣuk�ḥ pr�� viv�k�ś ca mauhūrt� daivacintak�ḥ

kośo mitr�ṇi dh�nyaṃ ca sarvopakaraṇ�ni ca

46

sapta prakṛtic�ṣṭ�ṅgaṃ śarīram iha yad viduḥ

r�jyasya daṇ�a ev�ṅgaṃ daṇ�aḥ prabhava eva ca

47

īśvareṇa prayatnena dh�raṇe kṣatriyasya hi

daṇ�o dattaḥ sam�n�tm� daṇ�o hīdaṃ san�tanam

r�jñ�ṃ pūjyatamo n�nyo yath� dharmapradarśanaḥ

48

brahmaṇ� lokarakṣ�rthaṃ svadharmasth�pan�ya ca

bhartṛpratyaya utpanno vyavah�ras tath�paraḥ

tasm�d yaḥ sahito dṛṣṭo bhartṛpratyaya lakṣaṇaḥ

49

vyavah�ras tu ved�tm� veda pratyaya ucyate

maulaś ca naraś�rdūla ś�stroktaś ca tath�paraḥ

50

ukto yaś c�pi daṇ�o 'sau bhartṛpratyaya lakṣaṇaḥ

jñeyo na sa narendrastho daṇ�apratyaya eva ca

51

daṇ�apratyaya dṛṣṭo 'pi vyavah�r�tmakaḥ smṛtaḥ

vyavah�raḥ smṛto yaś ca sa veda viṣay�tmakaḥ

52

yaś ca veda prasūt�tm� sa dharmo guṇadarśakaḥ

dharmapratyaya utpanno yath�dharmaḥ kṛt�tmabhiḥ

53

vyavah�raḥ praj� gopt� brahma diṣṭo yudhiṣṭhira

trīn dh�rayati lok�n vai saty�tm� bhūtivardhanaḥ

54

yaś ca daṇ�aḥ sa dṛṣṭo no vyavah�raḥ san�tanaḥ

vyavah�raś ca yo dṛṣṭaḥ sa dharma iti naḥ śrutaḥ

yaś ca vedaḥ sa vai dharmo yaś ca dharmaḥ sa satpathaḥ

55

brahm� praj�patiḥ pūrvaṃ babhūv�tha pit�mahaḥ

lok�n�ṃ sa hi sarveṣ�ṃ sa sur�surarakṣas�m

sa manuṣyoragavat�ṃ kart� caiva sa bhūtakṛt

56

tato no vyavah�ro 'yaṃ bhartṛpratyaya lakṣaṇaḥ

tasm�d idam avoc�ma vyavah�ra nidarśanam

57

m�t� pit� ca bhr�t� ca bh�ry� c�tha purohitaḥ

n�daṇ�yo vidyate r�jñ�ṃ yaḥ svadharme na tiṣṭhati