Book 12. Chapter 128

The Mahabharata In Sanskrit


Book 12

Chapter 128

1

[य]

मित�रैः परहीयमाणस�य बह�व अमित�रस�य का गतिः

राज�ञः संक�षीण कॊशस�य बलहीनस�य भारत

2

द�ष�टामत�य सहायस�य सर�त मन�त�रस�य सर�वतः

राज�यात परच�यवमानस�य गतिम अन�याम अपश�यतः

3

परचक�राभियातस�य द�र�लभस�य बलीयसा

असंविहित राष�ट�रस�य देशकालावजानतः

4

अप�राप�यं च भवेत सान�त�वं भेदॊ वाप�य अतिपीडनात

जीवितं चार�थहेतॊर वा तत�र किं स�कृतं भवेत

5

[भ]

ग�ह�यं मा धर�मम अप�राक�षीर अतीव भरतर�षभ

अपृष�टॊ नॊत�सहे वक�त�ं धर�मम �नं य�धिष�ठिर

6

धर�मॊ हय अणीयान वचनाद ब�द�धेश च भरतर�षभ

शर�त�वॊपास�य सद आचारैः साध�र भवति स कव चित

7

कर�मणा ब�द�धिपूर�वेण भवत�य आढ�यॊ न वा प�नः

तादृशॊ ऽयम अन�प�रश�नः स वयवस�यस तवया धिया

8

उपायं धर�मबह�लं यात�रार�थं शृण� भारत

नाहम �तादृशं धर�मं ब�भूषे धर�मकारणात

द�ःखादान इहाढ�येष� सयात त� पश�चात कषमॊ मतः

9

अन�गम�य गतीनां च सर�वासाम �व निश�चयम

यथा यथा हि प�र�षॊ नित�यं शास�त�रम अवेक�षते

तथा तथा विजानाति विज�ञानं चास�य रॊचते

10

अविज�ञानाद अयॊगश च प�र�षस�यॊपजायते

अविज�ञानाद अयॊगॊ हि यॊगॊ भूतिकरः प�नः

11

अशङ�कमानॊ वचनम अनसूय�र इदं शृण�

राज�ञः कॊशक�षयाद �व जायते बलसंक�षयः

12

कॊशं संजनयेद राजा निर�जलेभ�यॊ यथा जलम

कालं पराप�यान�गृह�णीयाद �ष धर�मॊ ऽतर सांप�रतम

13

उपायधर�मं पराप�यैनं पूर�वैर आचरितं जनैः

अन�यॊ धर�मः समर�थानाम आपत�स�व अन�यश च भारत

14

पराक कॊशः परॊच�यते धर�मॊ ब�द�धिर धर�माद गरीयसी

धर�मं पराप�य नयायवृत�तिम अबलीयान न विन�दति

15

यस�माद धनस�यॊपपत�तिर �कान�तेन न विद�यते

तस�माद आपद�य अधर�मॊ ऽपि शरूयते धर�मलक�षणः

16

अधर�मॊ जायते यस�मिन�न इति वै कवयॊ विद�ः

अनन�तरः कषत�रियस�य इति वै विचिकित�ससे

17

यथास�य धर�मॊ न गलायेन नेयाच छत�र�वशं यथा

तत कर�तव�यम इहेत�य आह�र नात�मानम अवसादयेत

18

सन�न आत�मा नैव धर�मस�य न परस�य न चात�मनः

सर�वॊपायैर उज�जिहीर�षेद आत�मानम इति निश�चयः

19

तत�र धर�मविदां तात निश�चयॊ धर�मनौप�णे

उद�यमॊ जीवनं कषत�रे बाह�वीर�याद इति शर�तिः

20

कषत�रियॊ वृत�ति संरॊधे कस�य नादात�म अर�हति

अन�यत�र तापस सवाच च बराह�मण सवाच च भारत

21

यथा वै बराह�मणः सीदन�न अयाज�यम अपि याजयेत

अभॊज�यान�नानि चाश�नीयात तथेदं नात�र संशयः

22

पीडितस�य किम अद�वारम उत�पथॊ निधृतस�य वा

अद�वारतः परद�रवति यदा भवति पीडितः

23

तस�य कॊशबलज�यान�या सर�वलॊकपराभवः

भैक�ष चर�या न विहिता न च विट शूद�र जीविका

24

सवधर�मानन�तरा वृत�तिर यान�यान अन�पजीवतः

वहतः परथमं कल�पम अन�कल�पेन जीवनम

25

आपद गतेन धर�माणाम अन�यायेनॊपजीवनम

अपि हय �तद बराह�मणेष� दृष�टं वृत�ति परिक�षये

26

कषत�रिये संशयः कः सयाद इत�य �तन निश�चितं सदा

आददीत विशिष�टेभ�यॊ नावसीदेत कथं चन

27

हन�तारं रक�षितारं च परजानां कषत�रियं विद�ः

तस�मात संरक�षता कार�यम आदानं कषत�रबन�ध�ना

28

अन�यत�र राजन हिंसाया वृत�तिर नेहास�ति कस�य चित

अप�य अरण�यसम�त�थस�य �कस�य चरतॊ म�नेः

29

न शङ�खलिखितां वृत�तिं शक�यम आस�थाय जीवित�म

विशेषतः क�र�श�रेष�ठ परजापालनम ईप�सता

30

परस�पराभिसंरक�षा राज�ञा राष�ट�रेण चापदि

नित�यम �वेह कर�तव�या �ष धर�मः सनातनः

31

राजा राष�ट�रं यथापत�स� दरव�यौघैः परिरक�षति

राष�ट�रेण राजा वयसने परिरक�ष�यस तथा भवेत

32

कॊशं दण�डं बलं मित�रं यद अन�यद अपि संचितम

न क�र�वीतान�तरं राष�ट�रे राजा परिगते कष�धा

33

बीजं भक�तेन संपाद�यम इति धर�मविदॊ विद�ः

अत�रैतच छम�बरस�याह�र महामायस�य दर�शनम

34

धिक तस�य जीवितं राज�ञॊ राष�ट�रे यस�यावसीदति

अवृत�त�यान�त�य मन�ष�यॊ ऽपि यॊ वै वेद शिबेर वचः

35

राज�ञः कॊशबलं मूलं कॊशमूलं प�नर बलम

तन मूलं सर�वधर�माणां धर�ममूलाः प�नः परजाः

36

नान�यान अपीडयित�वेह कॊशः शक�यः क�तॊ बलम

तदर�थं पीडयित�वा च दॊषं न पराप�त�म अर�हति

37

अकार�यम अपि यज�ञार�थं करियते यज�ञकर�मस�

�तस�मात कारणाद राजा न दॊषं पराप�त�म अर�हति

38

अर�थार�थम अन�यद भवति विपरीतम अथापरम

अनर�थार�थम अथाप�य अन�यत तत सर�वं हय अर�थलक�षणम

�वं ब�द�ध�या संप�रपश�येन मेधावी कार�यनिश�चयम

39

यज�ञार�थम अन�यद भवति यज�ञे नार�थस तथापरः

यज�ञस�यार�थार�थम �वान�यत तत सर�वं यज�ञसाधनम

40

उपमाम अत�र वक�ष�यामि धर�मतत�त�वप�रकाशिनीम

यूपं छिन�दन�ति यज�ञार�थं तत�र ये परिपन�थिनः

41

दर�माः के चन सामन�ता धर�वं छिन�दन�ति तान अपि

ते चापि निपतन�तॊ ऽनयान निघ�नन�ति च वनस�पतीन

42

�वं कॊशस�य महतॊ ये नराः परिपन�थिनः

तान अहत�वा न पश�यामि सिद�धिम अत�र परंतप

43

धनेन जयते लॊकाव उभौ परम इमं तथा

सत�यं च धर�मवचनं यथा नास�त�य अधनस तथा

44

सर�वॊपायैर आददीत धनं यज�ञप�रयॊजनम

न त�ल�यदॊषः सयाद �वं कार�याकार�येष� भारत

45

नैतौ संभवतॊ राजन कथं चिद अपि भारत

न हय अरण�येष� पश�यामि धनवृद�धान अहं कव चित

46

यद इदं दृश�यते वित�तं पृथिव�याम इह किं चन

ममेदं सयान ममेदं सयाद इत�य अयं काङ�क�षते जनः

47

न च राज�यसमॊ धर�मः कश चिद अस�ति परंतप

धर�मं शंसन�ति ते राज�ञाम आपद अर�थम इतॊ ऽनयथा

48

दानेन कर�मणा चान�ये तपसान�ये तपस�विनः

ब�द�ध�या दाक�ष�येण चाप�य अन�ये चिन�वन�ति धनसंचयान

49

अधनं द�र�बलं पराह�र धनेन बलवान भवेत

सर�वं धनवतः पराप�यं सर�वं तरति कॊशवान

कॊशाद धर�मश च कामश च परॊ लॊकस तथाप�य अयम

1

[y]

mitraiḥ prahīyam�ṇasya bahv amitrasya k� gatiḥ

r�jñaḥ saṃkṣīṇa kośasya balahīnasya bh�rata

2

duṣṭ�matya sah�yasya sruta mantrasya sarvataḥ

r�jy�t pracyavam�nasya gatim any�m apaśyataḥ

3

paracakr�bhiy�tasya durlabhasya balīyas�

asaṃvihita r�ṣṭrasya deśak�l�vaj�nataḥ

4

apr�pyaṃ ca bhavet s�ntvaṃ bhedo v�py atipī�an�t

jīvitaṃ c�rthahetor v� tatra kiṃ sukṛtaṃ bhavet

5

[bh]

guhyaṃ m� dharmam apr�kṣīr atīva bharatarṣabha

apṛṣṭo notsahe vaktuṃ dharmam enaṃ yudhiṣṭhira

6

dharmo hy aṇīy�n vacan�d buddheś ca bharatarṣabha

śrutvop�sya sad �c�raiḥ s�dhur bhavati sa kva cit

7

karmaṇ� buddhipūrveṇa bhavaty ��hyo na v� punaḥ

t�dṛśo 'yam anupraśnaḥ sa vyavasyas tvay� dhiy�

8

up�yaṃ dharmabahulaṃ y�tr�rthaṃ śṛṇu bh�rata

n�ham et�dṛśaṃ dharmaṃ bubhūṣe dharmak�raṇ�t

duḥkh�d�na ih��hyeṣu sy�t tu paśc�t kṣamo mataḥ

9

anugamya gatīn�ṃ ca sarv�s�m eva niścayam

yath� yath� hi puruṣo nityaṃ ś�stram avekṣate

tath� tath� vij�n�ti vijñ�naṃ c�sya rocate

10

avijñ�n�d ayogaś ca puruṣasyopaj�yate

avijñ�n�d ayogo hi yogo bhūtikaraḥ punaḥ

11

aśaṅkam�no vacanam anasūyur idaṃ śṛṇu

r�jñaḥ kośakṣay�d eva j�yate balasaṃkṣayaḥ

12

kośaṃ saṃjanayed r�j� nirjalebhyo yath� jalam

k�laṃ pr�py�nugṛhṇīy�d eṣa dharmo 'tra s�ṃpratam

13

up�yadharmaṃ pr�pyainaṃ pūrvair �caritaṃ janaiḥ

anyo dharmaḥ samarth�n�m �patsv anyaś ca bh�rata

14

pr�k kośaḥ procyate dharmo buddhir dharm�d garīyasī

dharmaṃ pr�pya ny�yavṛttim abalīy�n na vindati

15

yasm�d dhanasyopapattir ek�ntena na vidyate

tasm�d �pady adharmo 'pi śrūyate dharmalakṣaṇaḥ

16

adharmo j�yate yasminn iti vai kavayo viduḥ

anantaraḥ kṣatriyasya iti vai vicikitsase

17

yath�sya dharmo na gl�yen ney�c chatruvaśaṃ yath�

tat kartavyam ihety �hur n�tm�nam avas�dayet

18

sann �tm� naiva dharmasya na parasya na c�tmanaḥ

sarvop�yair ujjihīrṣed �tm�nam iti niścayaḥ

19

tatra dharmavid�ṃ t�ta niścayo dharmanaupuṇe

udyamo jīvanaṃ kṣatre b�huvīry�d iti śrutiḥ

20

kṣatriyo vṛtti saṃrodhe kasya n�d�tum arhati

anyatra t�pasa sv�c ca br�hmaṇa sv�c ca bh�rata

21

yath� vai br�hmaṇaḥ sīdann ay�jyam api y�jayet

abhojy�nn�ni c�śnīy�t tathedaṃ n�tra saṃśayaḥ

22

pī�itasya kim adv�ram utpatho nidhṛtasya v�

adv�rataḥ pradravati yad� bhavati pī�itaḥ

23

tasya kośabalajy�ny� sarvalokapar�bhavaḥ

bhaikṣa cary� na vihit� na ca viṭ śūdra jīvik�

24

svadharm�nantar� vṛttir y�ny�n anupajīvataḥ

vahataḥ prathamaṃ kalpam anukalpena jīvanam

25

�pad gatena dharm�ṇ�m any�yenopajīvanam

api hy etad br�hmaṇeṣu dṛṣṭaṃ vṛtti parikṣaye

26

kṣatriye saṃśayaḥ kaḥ sy�d ity etan niścitaṃ sad�

�dadīta viśiṣṭebhyo n�vasīdet kathaṃ cana

27

hant�raṃ rakṣit�raṃ ca praj�n�ṃ kṣatriyaṃ viduḥ

tasm�t saṃrakṣat� k�ryam �d�naṃ kṣatrabandhun�

28

anyatra r�jan hiṃs�y� vṛttir neh�sti kasya cit

apy araṇyasamutthasya ekasya carato muneḥ

29

na śaṅkhalikhit�ṃ vṛttiṃ śakyam �sth�ya jīvitum

viśeṣataḥ kuruśreṣṭha praj�p�lanam īpsat�

30

paraspar�bhisaṃrakṣ� r�jñ� r�ṣṭreṇa c�padi

nityam eveha kartavy� eṣa dharmaḥ san�tanaḥ

31

r�j� r�ṣṭraṃ yath�patsu dravyaughaiḥ parirakṣati

r�ṣṭreṇa r�j� vyasane parirakṣyas tath� bhavet

32

kośaṃ daṇ�aṃ balaṃ mitraṃ yad anyad api saṃcitam

na kurvīt�ntaraṃ r�ṣṭre r�j� parigate kṣudh�

33

bījaṃ bhaktena saṃp�dyam iti dharmavido viduḥ

atraitac chambarasy�hur mah�m�yasya darśanam

34

dhik tasya jīvitaṃ r�jño r�ṣṭre yasy�vasīdati

avṛtty�ntya manuṣyo 'pi yo vai veda śiber vacaḥ

35

r�jñaḥ kośabalaṃ mūlaṃ kośamūlaṃ punar balam

tan mūlaṃ sarvadharm�ṇ�ṃ dharmamūl�ḥ punaḥ praj�ḥ

36

n�ny�n apī�ayitveha kośaḥ śakyaḥ kuto balam

tadarthaṃ pī�ayitv� ca doṣaṃ na pr�ptum arhati

37

ak�ryam api yajñ�rthaṃ kriyate yajñakarmasu

etasm�t k�raṇ�d r�j� na doṣaṃ pr�ptum arhati

38

arth�rtham anyad bhavati viparītam ath�param

anarth�rtham ath�py anyat tat sarvaṃ hy arthalakṣaṇam

evaṃ buddhy� saṃprapaśyen medh�vī k�ryaniścayam

39

yajñ�rtham anyad bhavati yajñe n�rthas tath�paraḥ

yajñasy�rth�rtham ev�nyat tat sarvaṃ yajñas�dhanam

40

upam�m atra vakṣy�mi dharmatattvaprak�śinīm

yūpaṃ chindanti yajñ�rthaṃ tatra ye paripanthinaḥ

41

drum�ḥ ke cana s�mant� dhruvaṃ chindanti t�n api

te c�pi nipatanto 'ny�n nighnanti ca vanaspatīn

42

evaṃ kośasya mahato ye nar�ḥ paripanthinaḥ

t�n ahatv� na paśy�mi siddhim atra paraṃtapa

43

dhanena jayate lok�v ubhau param imaṃ tath�

satyaṃ ca dharmavacanaṃ yath� n�sty adhanas tath�

44

sarvop�yair �dadīta dhanaṃ yajñaprayojanam

na tulyadoṣaḥ sy�d evaṃ k�ry�k�ryeṣu bh�rata

45

naitau saṃbhavato r�jan kathaṃ cid api bh�rata

na hy araṇyeṣu paśy�mi dhanavṛddh�n ahaṃ kva cit

46

yad idaṃ dṛśyate vittaṃ pṛthivy�m iha kiṃ cana

mamedaṃ sy�n mamedaṃ sy�d ity ayaṃ k�ṅkṣate janaḥ

47

na ca r�jyasamo dharmaḥ kaś cid asti paraṃtapa

dharmaṃ śaṃsanti te r�jñ�m �pad artham ito 'nyath�

48

d�nena karmaṇ� c�nye tapas�nye tapasvinaḥ

buddhy� d�kṣyeṇa c�py anye cinvanti dhanasaṃcay�n

49

adhanaṃ durbalaṃ pr�hur dhanena balav�n bhavet

sarvaṃ dhanavataḥ pr�pyaṃ sarvaṃ tarati kośav�n

koś�d dharmaś ca k�maś ca paro lokas tath�py ayam