Book 12. Chapter 280
The Mahabharata In Sanskrit
Book 12
Chapter 280
1
[पराषर]
मनॊरथरथं पराप्य इन्द्रियार्थ हयं नरः
रश्मिभिर जञानसंभूतैर यॊ गच्छति स बुद्धिमान
2
सेवाश्रितेन मनसा वृत्ति हीनस्य शस्यते
दविजातिहस्तान निर्वृत्ता न तु तुल्यात परस्परम
3
आयुर नसुलभं लब्ध्वा नावकर्षेद विशां पते
उत्कर्षार्थं परयतते नरः पुण्येन कर्मणा
4
वर्णेभ्यॊ ऽपि परिभ्रष्टः स वै संमानम अर्हति
न तु यः सत्क्रियां पराप्य राजसं कर्म सेवते
5
वर्णॊत्कर्षम अवाप्नॊति नरः पुण्येन कर्मणा
दुर्लभं तम अलब्धा हि हन्यात पापेन कर्मणा
6
अज्ञानाद धि कृतं पापं तपसैवाभिनिर्नुदेत
पापं हि कर्मफलति पापम एव सवयं कृतम
तस्मात पापं न सेवेत कर्म दुःखफलॊदयम
7
पापानुबन्धं यत कर्म यद्य अपि सयान महाफलम
न तत सेवेत मेधावी शुचिः कुसलिलं यथा
8
किं कस्तम अनुपश्यामि फलं पापस्य कर्मणः
परत्यापन्नस्य हि सतॊ नात्मा तावद विरॊचते
9
परत्यापत्तिश च यस्येह बालिशस्य न जायते
तस्यापि सुमहांस तापः परस्थितस्यॊपजायते
10
विरक्तं शॊध्यते वस्त्रं न तु कृष्णॊपसंहितम
परयत्नेन मनुष्येन्द्र पापम एवं निबॊध मे
11
सवयं कृत्वा तु यः पापं शुभम एवानुतिष्ठति
परायश्चित्तं नरः कर्तुम उभयं सॊ ऽशनुते पृथक
12
अजानात तु कृतां हिंसाम अहिंसा वयपकर्षति
बराह्मणाः शास्त्रनिर्देशाद इत्य आहुर बरह्मवादिनः
13
कथा कामकृतं चास्य विहिंसैवापकर्षति
इत्य आहुर धर्मशास्त्रज्ञा बराह्मणा वेदपारगाः
14
अहं तु तावत पश्यामि कर्म यद वर्तते कृतम
गुणयुक्तं परकाशं च पापेनानुपसंहितम
15
यथा सूक्ष्माणि कर्माणि फलन्तीह यथातथम
बुद्धियुक्तानि तानीह कृतानि मनसा सह
16
भवत्य अल्पफलं कर्म सेवितं नित्यम उल्बनम
अबुद्धिपूर्वं धर्मज्ञ कृतम उग्रेण कर्मणा
17
कृतानि यानि कर्माणि दैवतैर मुनिभिस तथा
नाचरेत तानि धर्मात्मा शरुत्वा चापि न कुत्सयेत
18
संचिन्त्य मनसा राजन विदित्वा शक्तिम आत्मनः
करॊति यः शुभं कर्म स वै भद्राणि पश्यति
19
नवे कपाले सलिलं संन्यस्तं हीयते यथा
नवेतरे तथा भावं पराप्नॊति सुखभावितम
20
सतॊये ऽनयत तु यत तॊयं तस्मिन्न एव परसिच्यते
वृद्धे वृद्धिम अवाप्नॊति सलिले सलिलं यथा
21
एवं कर्माणि यानीह बुद्धियुक्तानि भूपते
नसमानीह हीनानि तानि पुण्यतमान्य अपि
22
राज्ञा जेतव्याः सायुधाश चॊन्नताश च; सम्यक कर्तव्यं पालनं च परजानाम
अग्निश चेयॊ बहुभिश चापि यज्ञैर; अन्ते मध्ये वा वनम आश्रित्य सथेयम
23
दमान्वितः पुरुषॊ धर्मशीलॊ; भूतानि चात्मानम इवानुपश्येत
गरीयसः पूजयेद आत्मशक्त्या; सत्येन शीलेन सुखं नरेन्द्र
1
[parāṣara]
manoratharathaṃ prāpya indriyārtha hayaṃ naraḥ
raśmibhir jñānasaṃbhūtair yo gacchati sa buddhimān
2
sevāśritena manasā vṛtti hīnasya śasyate
dvijātihastān nirvṛttā na tu tulyāt parasparam
3
yur nasulabhaṃ labdhvā nāvakarṣed viśāṃ pate
utkarṣārthaṃ prayatate naraḥ puṇyena karmaṇā
4
varṇebhyo 'pi paribhraṣṭaḥ sa vai saṃmānam arhati
na tu yaḥ satkriyāṃ prāpya rājasaṃ karma sevate
5
varṇotkarṣam avāpnoti naraḥ puṇyena karmaṇā
durlabhaṃ tam alabdhā hi hanyāt pāpena karmaṇā
6
ajñānād dhi kṛtaṃ pāpaṃ tapasaivābhinirnudet
pāpaṃ hi karmaphalati pāpam eva svayaṃ kṛtam
tasmāt pāpaṃ na seveta karma duḥkhaphalodayam
7
pāpānubandhaṃ yat karma yady api syān mahāphalam
na tat seveta medhāvī śuciḥ kusalilaṃ yathā
8
kiṃ kastam anupaśyāmi phalaṃ pāpasya karmaṇaḥ
pratyāpannasya hi sato nātmā tāvad virocate
9
pratyāpattiś ca yasyeha bāliśasya na jāyate
tasyāpi sumahāṃs tāpaḥ prasthitasyopajāyate
10
viraktaṃ śodhyate vastraṃ na tu kṛṣṇopasaṃhitam
prayatnena manuṣyendra pāpam evaṃ nibodha me
11
svayaṃ kṛtvā tu yaḥ pāpaṃ śubham evānutiṣṭhati
prāyaścittaṃ naraḥ kartum ubhayaṃ so 'śnute pṛthak
12
ajānāt tu kṛtāṃ hiṃsām ahiṃsā vyapakarṣati
brāhmaṇāḥ śstranirdeśād ity āhur brahmavādinaḥ
13
kathā kāmakṛtaṃ cāsya vihiṃsaivāpakarṣati
ity āhur dharmaśāstrajñā brāhmaṇā vedapāragāḥ
14
ahaṃ tu tāvat paśyāmi karma yad vartate kṛtam
guṇayuktaṃ prakāśaṃ ca pāpenānupasaṃhitam
15
yathā sūkṣmāṇi karmāṇi phalantīha yathātatham
buddhiyuktāni tānīha kṛtāni manasā saha
16
bhavaty alpaphalaṃ karma sevitaṃ nityam ulbanam
abuddhipūrvaṃ dharmajña kṛtam ugreṇa karmaṇā
17
kṛtāni yāni karmāṇi daivatair munibhis tathā
nācaret tāni dharmātmā śrutvā cāpi na kutsayet
18
saṃcintya manasā rājan viditvā śaktim ātmanaḥ
karoti yaḥ śubhaṃ karma sa vai bhadrāṇi paśyati
19
nave kapāle salilaṃ saṃnyastaṃ hīyate yathā
navetare tathā bhāvaṃ prāpnoti sukhabhāvitam
20
satoye 'nyat tu yat toyaṃ tasminn eva prasicyate
vṛddhe vṛddhim avāpnoti salile salilaṃ yathā
21
evaṃ karmāṇi yānīha buddhiyuktāni bhūpate
nasamānīha hīnāni tāni puṇyatamāny api
22
rājñā jetavyāḥ sāyudhāś connatāś ca; samyak kartavyaṃ pālanaṃ ca prajānām
agniś ceyo bahubhiś cāpi yajñair; ante madhye vā vanam āśritya stheyam
23
damānvitaḥ puruṣo dharmaśīlo; bhūtāni cātmānam ivānupaśyet
garīyasaḥ pūjayed ātmaśaktyā; satyena śīlena sukhaṃ narendra
Book 12
Chapter 280
1
[पराषर]
मनॊरथरथं पराप्य इन्द्रियार्थ हयं नरः
रश्मिभिर जञानसंभूतैर यॊ गच्छति स बुद्धिमान
2
सेवाश्रितेन मनसा वृत्ति हीनस्य शस्यते
दविजातिहस्तान निर्वृत्ता न तु तुल्यात परस्परम
3
आयुर नसुलभं लब्ध्वा नावकर्षेद विशां पते
उत्कर्षार्थं परयतते नरः पुण्येन कर्मणा
4
वर्णेभ्यॊ ऽपि परिभ्रष्टः स वै संमानम अर्हति
न तु यः सत्क्रियां पराप्य राजसं कर्म सेवते
5
वर्णॊत्कर्षम अवाप्नॊति नरः पुण्येन कर्मणा
दुर्लभं तम अलब्धा हि हन्यात पापेन कर्मणा
6
अज्ञानाद धि कृतं पापं तपसैवाभिनिर्नुदेत
पापं हि कर्मफलति पापम एव सवयं कृतम
तस्मात पापं न सेवेत कर्म दुःखफलॊदयम
7
पापानुबन्धं यत कर्म यद्य अपि सयान महाफलम
न तत सेवेत मेधावी शुचिः कुसलिलं यथा
8
किं कस्तम अनुपश्यामि फलं पापस्य कर्मणः
परत्यापन्नस्य हि सतॊ नात्मा तावद विरॊचते
9
परत्यापत्तिश च यस्येह बालिशस्य न जायते
तस्यापि सुमहांस तापः परस्थितस्यॊपजायते
10
विरक्तं शॊध्यते वस्त्रं न तु कृष्णॊपसंहितम
परयत्नेन मनुष्येन्द्र पापम एवं निबॊध मे
11
सवयं कृत्वा तु यः पापं शुभम एवानुतिष्ठति
परायश्चित्तं नरः कर्तुम उभयं सॊ ऽशनुते पृथक
12
अजानात तु कृतां हिंसाम अहिंसा वयपकर्षति
बराह्मणाः शास्त्रनिर्देशाद इत्य आहुर बरह्मवादिनः
13
कथा कामकृतं चास्य विहिंसैवापकर्षति
इत्य आहुर धर्मशास्त्रज्ञा बराह्मणा वेदपारगाः
14
अहं तु तावत पश्यामि कर्म यद वर्तते कृतम
गुणयुक्तं परकाशं च पापेनानुपसंहितम
15
यथा सूक्ष्माणि कर्माणि फलन्तीह यथातथम
बुद्धियुक्तानि तानीह कृतानि मनसा सह
16
भवत्य अल्पफलं कर्म सेवितं नित्यम उल्बनम
अबुद्धिपूर्वं धर्मज्ञ कृतम उग्रेण कर्मणा
17
कृतानि यानि कर्माणि दैवतैर मुनिभिस तथा
नाचरेत तानि धर्मात्मा शरुत्वा चापि न कुत्सयेत
18
संचिन्त्य मनसा राजन विदित्वा शक्तिम आत्मनः
करॊति यः शुभं कर्म स वै भद्राणि पश्यति
19
नवे कपाले सलिलं संन्यस्तं हीयते यथा
नवेतरे तथा भावं पराप्नॊति सुखभावितम
20
सतॊये ऽनयत तु यत तॊयं तस्मिन्न एव परसिच्यते
वृद्धे वृद्धिम अवाप्नॊति सलिले सलिलं यथा
21
एवं कर्माणि यानीह बुद्धियुक्तानि भूपते
नसमानीह हीनानि तानि पुण्यतमान्य अपि
22
राज्ञा जेतव्याः सायुधाश चॊन्नताश च; सम्यक कर्तव्यं पालनं च परजानाम
अग्निश चेयॊ बहुभिश चापि यज्ञैर; अन्ते मध्ये वा वनम आश्रित्य सथेयम
23
दमान्वितः पुरुषॊ धर्मशीलॊ; भूतानि चात्मानम इवानुपश्येत
गरीयसः पूजयेद आत्मशक्त्या; सत्येन शीलेन सुखं नरेन्द्र
1
[parāṣara]
manoratharathaṃ prāpya indriyārtha hayaṃ naraḥ
raśmibhir jñānasaṃbhūtair yo gacchati sa buddhimān
2
sevāśritena manasā vṛtti hīnasya śasyate
dvijātihastān nirvṛttā na tu tulyāt parasparam
3
yur nasulabhaṃ labdhvā nāvakarṣed viśāṃ pate
utkarṣārthaṃ prayatate naraḥ puṇyena karmaṇā
4
varṇebhyo 'pi paribhraṣṭaḥ sa vai saṃmānam arhati
na tu yaḥ satkriyāṃ prāpya rājasaṃ karma sevate
5
varṇotkarṣam avāpnoti naraḥ puṇyena karmaṇā
durlabhaṃ tam alabdhā hi hanyāt pāpena karmaṇā
6
ajñānād dhi kṛtaṃ pāpaṃ tapasaivābhinirnudet
pāpaṃ hi karmaphalati pāpam eva svayaṃ kṛtam
tasmāt pāpaṃ na seveta karma duḥkhaphalodayam
7
pāpānubandhaṃ yat karma yady api syān mahāphalam
na tat seveta medhāvī śuciḥ kusalilaṃ yathā
8
kiṃ kastam anupaśyāmi phalaṃ pāpasya karmaṇaḥ
pratyāpannasya hi sato nātmā tāvad virocate
9
pratyāpattiś ca yasyeha bāliśasya na jāyate
tasyāpi sumahāṃs tāpaḥ prasthitasyopajāyate
10
viraktaṃ śodhyate vastraṃ na tu kṛṣṇopasaṃhitam
prayatnena manuṣyendra pāpam evaṃ nibodha me
11
svayaṃ kṛtvā tu yaḥ pāpaṃ śubham evānutiṣṭhati
prāyaścittaṃ naraḥ kartum ubhayaṃ so 'śnute pṛthak
12
ajānāt tu kṛtāṃ hiṃsām ahiṃsā vyapakarṣati
brāhmaṇāḥ śstranirdeśād ity āhur brahmavādinaḥ
13
kathā kāmakṛtaṃ cāsya vihiṃsaivāpakarṣati
ity āhur dharmaśāstrajñā brāhmaṇā vedapāragāḥ
14
ahaṃ tu tāvat paśyāmi karma yad vartate kṛtam
guṇayuktaṃ prakāśaṃ ca pāpenānupasaṃhitam
15
yathā sūkṣmāṇi karmāṇi phalantīha yathātatham
buddhiyuktāni tānīha kṛtāni manasā saha
16
bhavaty alpaphalaṃ karma sevitaṃ nityam ulbanam
abuddhipūrvaṃ dharmajña kṛtam ugreṇa karmaṇā
17
kṛtāni yāni karmāṇi daivatair munibhis tathā
nācaret tāni dharmātmā śrutvā cāpi na kutsayet
18
saṃcintya manasā rājan viditvā śaktim ātmanaḥ
karoti yaḥ śubhaṃ karma sa vai bhadrāṇi paśyati
19
nave kapāle salilaṃ saṃnyastaṃ hīyate yathā
navetare tathā bhāvaṃ prāpnoti sukhabhāvitam
20
satoye 'nyat tu yat toyaṃ tasminn eva prasicyate
vṛddhe vṛddhim avāpnoti salile salilaṃ yathā
21
evaṃ karmāṇi yānīha buddhiyuktāni bhūpate
nasamānīha hīnāni tāni puṇyatamāny api
22
rājñā jetavyāḥ sāyudhāś connatāś ca; samyak kartavyaṃ pālanaṃ ca prajānām
agniś ceyo bahubhiś cāpi yajñair; ante madhye vā vanam āśritya stheyam
23
damānvitaḥ puruṣo dharmaśīlo; bhūtāni cātmānam ivānupaśyet
garīyasaḥ pūjayed ātmaśaktyā; satyena śīlena sukhaṃ narendra
