Book 12. Chapter 29
The Mahabharata In Sanskrit
Book 12
Chapter 29
1
[वैषम्पायन]
अव्याहरति कौन्तेये धर्मपुत्रे युधिष्ठिरे
गुडाकेशॊ हृषीकेशम अभ्यभाषत पाण्डवः
2
जञातिशॊकाभिसंतप्तॊ धर्मराजः परंतपः
एष शॊकार्णवे मग्नस तम आश्वासय माधव
3
सर्वे सम ते संशयिताः पुनर एव जनार्दन
अस्य शॊकं महाबाहॊ परणाशयितुम अर्हसि
4
एवम उक्तस तु गॊविन्दॊ विजयेन महात्मना
पर्यवर्तत राजानं पुण्डरीकेक्षणॊ ऽचयुतः
5
अनतिक्रमणीयॊ हि धर्मराजस्य केशवः
बाल्यात परभृति गॊविन्दः परीत्या चाभ्यधिकॊ ऽरजुनात
6
संप्रगृह्य महाबाहुर भुजं चन्दनभूषितम
शैलस्तम्भॊपमं शौरिर उवाचाभिविनॊदयन
7
शुशुभे वदनं तस्य सुदंष्ट्रं चारुलॊचनम
वयाकॊशम इव विस्पष्टं पद्मं सूर्यविबॊधितम
8
मा कृथाः पुरुषव्याघ्र शॊकं तवं गात्रशॊषणम
न हि ते सुलभा भूयॊ ये हतास्मिन रणाजिरे
9
सवप्नलब्धा यथा लाभा वि तथाः परतिबॊधने
एवं ते कषत्रिया राजन ये वयतीता महारणे
10
सर्वे हय अभिमुखाः शूरा विगता रणशॊभिनः
नैषां कश चित पृष्ठतॊ वा पलायन वापि पातितः
11
सर्वे तयक्त्वात्मनः पराणान युद्ध्वा वीरा महाहवे
शस्त्रपूता दिवं पराप्ता न ताञ शॊचितुम अर्हसि
12
अत्रैवॊदाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम
सृञ्जयं पुत्रशॊकार्तं यथायं पराह नारदः
13
सुखदुःखैर अहं तवं च परजाः सर्वाश च सृञ्जय
अविमुक्तं चरिष्यामस तत्र का परिदेवना
14
महाभाग्यं परं राज्ञां कीर्त्यमानं मया शृणु
गच्छावधानं नृपते ततॊ दुःखं परहास्यसि
15
मृतान महानुभावांस तवं शरुत्वैव तु महीपतीन
शरुत्वापनय संतापं शृणु विस्तरशश च मे
16
आविक्षितं मरुत्तं मे मृतं सृञ्जय शुश्रुहि
यस्य सेन्द्राः स वरुणा बृहस्पतिपुरॊगमाः
देवा विश्वसृजॊ राज्ञॊ यज्ञम ईयुर महात्मनः
17
यः सपर्धाम अनयच छक्रं देवराजं शतक्रतुम
शक्र परियैषी यं विद्वान परत्याचष्ट बृहस्पतिः
संवर्तॊ याजयाम आस यं पीडार्थं बृहस्पतेः
18
यस्मिन परशासति सतां नृपतौ नृपसत्तम
अकृष्टपच्या पृथिवी विबभौ चैत्यमालिनी
19
आविक्षितस्य वै सत्रे विश्वे देवाः सभा सदः
मरुतः परिवेष्टारः साध्याश चासन महात्मनः
20
मरुद्गणा मरुत्तस्य यत सॊमम अपिबन्त ते
देवान मनुष्यान गन्धर्वान अत्यरिच्यन्त दक्षिणाः
21
स चेन ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस तवया
पुत्रात पुण्यतरश चैव मा पुत्रम अनुतप्यथाः
22
सुहॊत्रं चेद वैतिथिनं मृतं सृञ्जय शुश्रुम
यस्मै हिरण्यं ववृषे मगह्वान परिवत्सरम
23
सत्यनामा वसुमती यं पराप्यासीज जनाधिप
हिरण्यम अवहन नद्यस तस्मिञ जनपदेश्वरे
24
कूर्मान कर्कटकान नक्रान मकराञ शिंशुकान अपि
नदीष्व अपातयद राजन मघवा लॊकपूजितः
25
हैरण्यान पतितान दृष्ट्वा मत्स्यान मकरकच्छपान
सहस्रशॊ ऽथ शतशस ततॊ ऽसमयत वैतिथिः
26
तद धिरण्यम अपर्यन्तम आवृत्तं कुरुजाङ्गले
ईजानॊ वितते यज्ञे बराह्मणेभ्यः समाहितः
27
स चेन ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस तवया
पुत्रात पुण्यतरश चैव मा पुत्रम अनुतप्यथाः
अदक्षिणम अयज्वानं शवैत्य संशाम्य मा शुचः
28
अङ्गं बृहद्रथं चैव मृतं शुश्रुम सृञ्जय
यः सहस्रं सहस्राणां शवेतान अश्वान अवासृजत
29
सहस्रं च सहस्राणां कन्या हेमविभूषिताः
ईजानॊ वितते यज्ञे दक्षिणाम अत्यकालयत
30
शतं शतसहस्राणां वृषाणां हेममालिनाम
गवां सहस्रानुचरं दक्षिणाम अत्यकालयत
31
अङ्गस्य यजमानस्य तदा विष्णुपदे गिरौ
अमाद्यद इन्द्रः सॊमेन दक्षिणाभिर दविजातयः
32
यस्य यज्ञेषु राजेन्द्र शतसंख्येषु वै पुनः
देवान मनुष्यान गन्धर्वान अत्यरिच्यन्त दक्षिणाः
33
न जातॊ जनिता चान्यः पुमान यस तत परदास्यति
यद अङ्गः परददौ वित्तं सॊमसंस्थासु सप्तसु
34
स चेन ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस तवया
पुत्रात पुण्यतरश चैव मा पुत्रम अनुतप्यथाः
35
शिबिम औशीनरं चैव मृतं शुश्रुम सृञ्जय
य इमां पृथिवीं कृत्स्नां चर्मवत समवेष्टयत
36
महता रथघॊषेण पृथिवीम अनुनादयन
एकछत्रां महीं चक्रे जैत्रेणैक रथेन यः
37
यावद अद्य गवाश्वं सयाद आरण्यैः पशुभिः सह
तावतीः परददौ गाः स शिबिर औशीनरॊ ऽधवरे
38
नॊद्यन्तारं धुरं तस्य कं चिन मेने परजापतिः
न भूतं न भविष्यन्तं सर्वराजसु भारत
अन्यत्रौशीनराच छैब्याद राजर्षेर इन्द्र विक्रमात
39
स चेन ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस तवया
पुत्रात पुण्यतरश चैव मा पुत्रम अनुतप्यथाः
अदक्षिणम अयज्वानं तं वै संशाम्य मा शुचः
40
भरतं चैव दौःषन्तिं मृतं सृञ्जय शुश्रुम
शाकुन्तलिं महेष्वासं भूरि दरविण तेजसम
41
यॊ बद्ध्वा तरिंशतॊ हय अश्वान देवैभ्यॊ यमुनाम अनु
सरस्वतीं विंशतिं च गङ्गाम अनु चतुर्दश
42
अश्वमेध सहस्रेण राजसूय शतेन च
इष्टवान स महातेजा दौःषन्तिर भरतः पुरा
43
भरतस्य महत कर्म सर्वराजसु पार्थिवाः
खं मर्त्या इव बाहुभ्यां नानुगन्तुम अशक्नुवन
44
परं सहस्राद यॊ बद्ध्वा हयान वेदीं विचित्य च
सहस्रं यत्र पद्मानां कण्वाय भरतॊ ददौ
45
स चेन ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस तवया
पुत्रात पुण्यतरश चैव मा पुत्रम अनुतप्यथाः
46
रामं दाशरथिं चैव मृतं शुश्रुम सृञ्जय
यॊ ऽनवकम्पत वै नित्यं परजाः पुत्रान इवौरसान
47
विधवा यस्य विषये नानाथाः काश चनाभवन
सर्वस्यासीत पितृसमॊ रामॊ राज्यं यदान्वशात
48
कालवर्षाश च पर्जन्याः सस्यानि रसवन्ति च
नित्यं सुभिक्षम एवासीद रामे राज्यं परशासति
49
पराणिनॊ नाप्सु मज्जन्ति नानर्थे पावकॊ ऽदहत
न वयालजं भयं चासीद रामे राज्यं परशासति
50
आसन वर्षसहस्राणि तथा पुत्रसहस्रिकाः
अरॊगाः सर्वसिद्धार्थाः परजा रामे परशासति
51
नान्यॊन्येन विवादॊ ऽभूत सत्रीणाम अपि कुतॊ नृणाम
धर्मनित्याः परजाश चासन रामे राज्यं परशासति
52
नित्यपुष्पफलाश चैव पादपा निरुपद्रवाः
सर्वा दरॊण दुघा गावॊ रामे राज्यं परशासति
53
स चतुर्दश वर्षाणि वने परॊष्य महातपाः
दशाश्वमेधाञ जारूथ्यान आजहार निरर्गलान
54
शयामॊ युवा लॊहिताक्षॊ मत्तवारणविक्रमः
दशवर्षसहस्राणि रामॊ राज्यम अकारयत
55
स चेन ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस तवया
पुत्रात पुण्यतरश चैव मा पुत्रम अनुतप्यथाः
56
भगीरथं च राजानं मृतं शुश्रुम सृञ्जय
यस्येद्न्रॊ वितते यज्ञे सॊमं पीत्वा मदॊत्कटः
57
असुराणां सहस्राणि बहूनि सुरसत्तमः
अजयद बाहुवीर्येण भगवान पाकशासनः
58
यः सहस्रं सहस्राणां कन्या हेमविभूषिताः
ईजानॊ वितते यज्ञे दक्षिणाम अत्यकालयत
59
सर्वा रथगताः कन्या रथाः सर्वे चतुर्युजः
रथे रथे शतं नागाः पद्मिनॊ हेममालिनः
60
सहस्रम अश्वा एकैकं हस्तिनं पृष्ठतॊ ऽनवयुः
गवां सहस्रम अश्वे ऽशवे सहस्रं गव्य अजाविकम
61
उपह्वरे निवसतॊ यस्याङ्के निषसाद ह
गङ्गा भागीरथी तस्माद उर्वशी हय अभवत पुरा
62
भूरिदक्षिणम इक्ष्वाकुं यजमानं भगीरथम
तरिलॊकपथ गा गङ्गा दुहितृत्वम उपेयिषी
63
स चेन ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस तवया
पुत्रात पुण्यतरश चैव मा पुत्रम अनुतप्यथाः
64
दिलीपं चैवैलविलं मृतं शुश्रुम सृञ्जय
यस्य कर्माणि भूरीणि कथयन्ति दविजातयः
65
इमां वै वसु संपन्नां वसुधां वसुधाधिपः
ददौ तस्मिन महायज्ञे बराह्मणैभ्यः समाहितः
66
तस्येह यजमानस्य यज्ञे यज्ञे पुरॊहितः
सहस्रं वारणान हैमान दक्षिणाम अत्यकालयत
67
यस्य यज्ञे महान आसीद यूपः शरीमान हिरण्मयः
तं देवाः कर्म कुर्वाणाः शक्र जयेष्ठा उपाश्रयन
68
चषालॊ यस्य सौवर्णस तस्मिन यूपे हिरण्मये
ननृतुर देवगन्धर्वाः षट सहस्राणि सप्तधा
69
अवादयत तत्र वीणां मध्ये विश्वावसुः सवयम
सर्वभूतान्य अमन्यन्त मम वादयतीत्य अयम
70
एतद राज्ञॊ दिलीपस्य राजानॊ नानुचक्रिरे
यत सत्रियॊ हेमसंपन्नाः पथि मत्ताः सम शेरते
71
राजानम उग्रधन्वानं दिलीपं सत्यवादिनम
ये ऽपश्यन सुमहात्मानं ते ऽपि सवर्गजितॊ नराः
72
तरयः शब्दा न जीर्यन्ते दिलीपस्य निवेशने
सवाध्यायघॊषॊ जयाघॊषॊ दीयताम इति चैव हि
73
स चेन ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस तवया
पुत्रात पुण्यतरश चैव मा पुत्रम अनुतप्यथाः
74
मांधातारं यौवनाश्वं मृतं शुश्रुम सृञ्जय
यं देवा मरुतॊ गर्भं पितुः पार्श्वाद अपाहरन
75
संवृद्धॊ युवनाश्वस्य जठरे यॊ महात्मनः
पृषद आज्यॊद्भवः शरीमांस तरिलॊकविजयी नृपः
76
यं दृष्ट्वा पितुर उत्सङ्गे शयानं देवरूपिणम
अन्यॊन्यम अब्रुवन देवाः कम अयं धास्यतीति वै
77
माम एव धास्यतीत्य एवम इन्द्रॊ अभ्यवपद्यत
मांधातेति ततस तस्य नाम चक्रे शतक्रतुः
78
ततस तु पयसॊ धारां पुष्टि हेतॊर महात्मनः
तस्यास्ये यौवनाश्वस्य पाणिर इन्द्रस्य चास्रवत
79
तं पिबन पाणिम इन्द्रस्य समाम अह्ना वयवर्धत
स आसीद दवादश समॊ दवादशाहेन पार्थिव
80
तम इयं पृथिवी सर्वा एकाह्ना समपद्यत
धर्मात्मानं महात्मानं शूरम इन्द्रसमं युधि
81
य आङ्गारं हि नृपतिं मरुत्तम असितं गयम
अङ्गं बृहद्रथं चैव मांधाता समरे ऽजयत
82
यौवनाश्वॊ यदाङ्गारं समरे समयॊधयत
विस्फारैर धनुषॊ देवा दयौर अभेदीति मेनिरे
83
यतः सूर्य उदेति सम यत्र च परतितिष्ठति
सर्वं तद यौवनाश्वस्य मांधातुः कषेत्रम उच्यते
84
अश्वमेध शतेनेष्ट्वा राजसूय शतेन च
अददाद रॊहितान मत्स्यान बराह्मणैभ्यॊ महीपतिः
85
हैरण्यान यॊजनॊत्सेधान आयतान दशयॊजनम
अतिरिक्तान दविजातिभ्यॊ वयभजन्न इतरे जनाः
86
स चेन ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस तवया
पुत्रात पुण्यतरश चैव मा पुत्रम अनुतप्यथाः
87
ययातिं नाहुषं चैव मृतं शुश्रुम सृञ्जय
य इमां पृथिवीं सर्वां विजित्य सह सागराम
88
शम्या पातेनाभ्यतीयाद वेदीभिश चित्रयन नृप
ईजानः करतुभिः पुण्यैः पर्यगच्छद वसुंधराम
89
इष्ट्वा करतुसहस्रेण वाजिमेधशतेन च
तर्पयाम आस देवेन्द्रं तरिभिः काञ्चनपर्वतैः
90
वयूढे देवासुरे युद्धे हत्वा दैतेय दानवान
वयभजत पृथिवीं कृत्स्नां ययातिर नहुषात्मजः
91
अन्तेषु पुत्रान निक्षिप्य यदुद्रुह्यु पुरॊगमान
पूरुं राज्ये ऽभिषिच्य सवे सदारः परस्थितॊ वनम
92
स चेन ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस तवया
पुत्रात पुण्यतरश चैव मा पुत्रम अनुतप्यथाः
93
अम्बरीषं च नाभागं मृतं शुश्रुम सृञ्जय
यं परजा वव्रिरे पुण्यं गॊप्तारं नृपसत्तम
94
यः सहस्रं सहस्राणां राज्ञाम अयुत याजिनाम
ईजानॊ वितते यज्ञे बराह्मणैभ्यः समाहितः
95
नैतत पूर्वे जनाश चक्रुर न करिष्यन्ति चापरे
इत्य अम्बरीषं नाभागम अन्वमॊदन्त दक्षिणाः
96
शतं राजसहस्राणि शतं राजशतानि च
सर्वे ऽशवमेधैर ईजानास ते ऽभययुर दक्षिणायनम
97
स चेन ममार सृञ्जय चतुर्भद्र तरस तवया
पुत्रात पुण्यतरश चैव मा पुत्रम अनुतप्यथाः
98
शशबिन्दुं चैत्ररथं मृतं शुश्रुम सृञ्जय
यस्य भार्या सहस्राणां शतम आसीन महात्मनः
99
सहस्रं तु सहस्राणां यस्यासञ शाश बिन्दवः
हिरण्यकवचाः सर्वे सर्वे चॊत्तमधन्विनः
100
शतं कन्या राजपुत्रम एकैकं पृष्ठतॊ ऽनवयुः
कन्यां कन्यां शतं नागा नागं नागं शतं रथाः
101
रथं रथं शतं चाश्वा देशजा हेममालिनः
अश्वम अश्वं शतं गावॊ गां गां तद्वद अजाविकम
102
एतद धनम अपर्यन्तम अश्वमेधे महामखे
शशबिन्दुर महाराज बराह्मणैभ्यः समादिशत
103
स चेन ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस तवया
पुत्रात पुण्यतरश चैव मा पुत्रम अनुतप्यथाः
104
गयम आमूर्तरयसं मृतं शुश्रुम सृञ्जय
यः स वर्षशतं राजा हुतशिष्टाशनॊ ऽभवत
105
यस्मै वह्निर वरान परादात ततॊ वव्रे वरान गयः
ददतॊ मे ऽकषया चास्तु धर्मे शरद्धा च वर्धताम
106
मनॊ मे रमतां सत्ये तवत्प्रसादाद धुताशन
लेभे च कामांस तान सर्वान पावकाद इति नः शरुतम
107
दर्शेन पौर्णमासेन चातुर्मास्यैः पुनः पुनः
अयजत स महातेजाः सहस्रं परिवत्सरान
108
शतं गवां सहस्राणि शतम अश्वशतानि च
उत्थायॊत्थाय वै परादात सहस्रं परिवत्सरान
109
तर्पयाम आस सॊमेन देवान वित्तैर दविजान अपि
पितॄन सवधाभिः कामैश च सत्रियः सवाः पुरुषर्षभ
110
सौवर्णां पृथिवीं कृत्वा दशव्यामां दविर आयताम
दक्षिमाम अददद राजा वाजिमेधमहामखे
111
यावत्यः सिकता राजन गङ्गायाः पुरुषर्षभ
तावतीर एव गाः परादाद आमूर्तरयसॊ गयः
112
स चेन ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस तवया
पुत्रात पुण्यतरश चैव मा पुत्रम अनुतप्यथाः
113
रन्ति देवं च साङ्कृत्यं मृतं शुश्रुम सृञ्जय
सम्यग आराध्य यः शक्रं वरं लेभे महायशाः
114
अन्नं च नॊ बहु भवेद अतिथींश च लभेमहि
शरद्धा च नॊ मा वयगमन मा च याचिष्म कं चन
115
उपातिष्ठन्त पशवः सवयं तं संशितव्रतम
गराम्यारण्या महात्मानं रन्ति देवं यशस्विनम
116
महानदी चर्म राशेर उत्क्लेदात सुस्रुवे यतः
ततश चर्मण्वतीत्य एवं विख्याता सा महानदी
117
बराह्मणैभ्यॊ ददौ निष्कान सदसि परतते नृपः
तुभ्यं तुभ्यं निष्कम इति यत्राक्रॊशन्ति वै दविजाः
सहस्रं तुभ्यम इत्य उक्त्वा बराह्मणान सम परपद्यते
118
अन्वाहार्यॊपकरणं दरव्यॊपकरणं च यत
घटाः सथाल्यः कटाहाश च पात्र्यश च पिठरा अपि
न तत किं चिद असौवर्णं रन्ति देवस्य धीमतः
119
साङ्कृते रन्ति देवस्य यां रात्रिम अवसद गृहे
आलभ्यन्त शतं गावः सहस्राणि च विंशतिः
120
तत्र सम सूदाः करॊशन्ति सुमृष्टमणिकुण्डलाः
सूपभूयिष्ठम अश्नीध्वं नाद्य मांसं यथा पुरा
121
स चेन ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस तवया
पुत्रात पुण्यतरश चैव मा पुत्रम अनुतप्यथाः
122
सगरं च महात्मानं मृतं शुश्रुम सृञ्जय
ऐक्ष्वाकं पुरुषव्याघ्रम अति मानुषविक्रमम
123
षष्टिः पुत्रसहस्राणि यं यान्तं पृष्ठतॊ ऽनवयुः
नक्षत्रराजं वर्षान्ते वयभ्रे जयॊतिर गणा इव
124
एकछत्रा मही यस्य परणता हय अभवत पुरा
यॊ ऽशवमेध सहस्रेण तर्पयाम आस देवताः
125
यः परादात काञ्चनस्तम्भं परासादं सर्वकाञ्चनम
पूर्णं पद्मदलाक्षीणां सत्रीणां शयनसंकुलम
126
दविजातिभ्यॊ ऽनुरूपैभ्यः कामान उच्चावचांस तथा
यस्यादेशेन तद वित्तं वयभजन्त दविजातयः
127
खानयाम आस यः कॊपात पृथिवीं सागराङ्किताम
यस्य नाम्ना समुद्रश च सागरत्वम उपागतः
128
स चेन ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस तवया
पुत्रात पुण्यतरश चैव मा पुत्रम अनुतप्यथाः
129
राजानं च पृथुं वैन्यं मृतं शुश्रुम सृञ्जय
यम अभ्यषिञ्चन संभूय महारण्ये महर्षयः
130
परथयिष्यति वै लॊकान पृथुर इत्य एव शब्दितः
कषताच च नस तरायतीति स तस्मात कषत्रियः समृतः
131
पृथुं वैन्यं परजा दृष्ट्वा रक्ताः समेति यद अब्रुवन
ततॊ राजेति नामास्य अनुरागाद अजायत
132
अकृष्टपच्या पृथिवी पुटके पुटके मधु
सर्वा दरॊण दुघा गावॊ वैन्यस्यासन परशासतः
133
अरॊगाः सर्वसिद्धार्था मनुष्या अकुतॊभयाः
यथाभिकामम अवसन कषेत्रेषु च गृहेषु च
134
आपः संस्तम्भिरे यस्य समुद्रस्य यियासतः
सरितश चानुदीर्यन्त धवजसङ्गश च नाभवत
135
हैरण्यांस तरिनलॊत्सेधान पर्वतान एकविंशतिम
बराह्मणैभ्यॊ ददौ राजा यॊ ऽशवमेधे महामखे
136
स चेन ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस तवया
पुत्रात पुण्यतरश चैव मा पुत्रम अनुतप्यथाः
137
किं वै तूष्णीं धयायसि सृञ्जय तवं; न मे राजन वाचम इमां शृणॊषि
न चेन मॊघं विप्रलप्तं मयेदं; पथ्यं मुमूर्षॊर इव सम्यग उक्तम
138
[सृन्जय]
शृणॊमि ते नारद वाचम एतां; विचित्रार्थां सरजम इव पुण्यगन्धाम
राजर्षीणां पुण्यकृतां महात्मनां; कीर्त्या युक्तां शॊकनिर्णाशनार्थम
139
न ते मॊघं विप्रलप्तं महर्षे; दृष्ट्वैव तवां नारदाहं वि शॊकः
शुश्रूषे ते वचनं बरह्मवादिन; न ते तृप्याम्य अमृतस्येव पानात
140
अमॊघदर्शिन मम चेत परसादं; सुताघ दग्धस्य विभॊ परकुर्याः
मृतस्य संजीवनम अद्य मे सयात; तव परसादात सुत संगमश च
141
[नारद]
यस ते पुत्रॊ दयितॊ ऽयं वियातः; सवर्णष्ठीवी यम अदात पर्वतस ते
पुनस ते तं पुत्रम अहं ददामि; हिरण्यनाभं वर्षसहस्रिणं च
1
[vaiṣampāyana]
avyāharati kaunteye dharmaputre yudhiṣṭhire
guḍākeśo hṛṣīkeśam abhyabhāṣata pāṇḍavaḥ
2
jñātiśokābhisaṃtapto dharmarājaḥ paraṃtapaḥ
eṣa śokārṇave magnas tam āśvāsaya mādhava
3
sarve sma te saṃśayitāḥ punar eva janārdana
asya śokaṃ mahābāho praṇāśayitum arhasi
4
evam uktas tu govindo vijayena mahātmanā
paryavartata rājānaṃ puṇḍarīkekṣaṇo 'cyutaḥ
5
anatikramaṇīyo hi dharmarājasya keśavaḥ
bālyāt prabhṛti govindaḥ prītyā cābhyadhiko 'rjunāt
6
saṃpragṛhya mahābāhur bhujaṃ candanabhūṣitam
śailastambhopamaṃ śaurir uvācābhivinodayan
7
uśubhe vadanaṃ tasya sudaṃṣṭraṃ cārulocanam
vyākośam iva vispaṣṭaṃ padmaṃ sūryavibodhitam
8
mā kṛthāḥ puruṣavyāghra śokaṃ tvaṃ gātraśoṣaṇam
na hi te sulabhā bhūyo ye hatāsmin raṇājire
9
svapnalabdhā yathā lābhā vi tathāḥ pratibodhane
evaṃ te kṣatriyā rājan ye vyatītā mahāraṇe
10
sarve hy abhimukhāḥ śūrā vigatā raṇaśobhinaḥ
naiṣāṃ kaś cit pṛṣṭhato vā palāyan vāpi pātitaḥ
11
sarve tyaktvātmanaḥ prāṇān yuddhvā vīrā mahāhave
śastrapūtā divaṃ prāptā na tāñ śocitum arhasi
12
atraivodāharantīmam itihāsaṃ purātanam
sṛñjayaṃ putraśokārtaṃ yathāyaṃ prāha nāradaḥ
13
sukhaduḥkhair ahaṃ tvaṃ ca prajāḥ sarvāś ca sṛñjaya
avimuktaṃ cariṣyāmas tatra kā paridevanā
14
mahābhāgyaṃ paraṃ rājñāṃ kīrtyamānaṃ mayā śṛu
gacchāvadhānaṃ nṛpate tato duḥkhaṃ prahāsyasi
15
mṛtān mahānubhāvāṃs tvaṃ śrutvaiva tu mahīpatīn
śrutvāpanaya saṃtāpaṃ śṛu vistaraśaś ca me
16
vikṣitaṃ maruttaṃ me mṛtaṃ sṛñjaya śuśruhi
yasya sendrāḥ sa varuṇā bṛhaspatipurogamāḥ
devā viśvasṛjo rājño yajñam īyur mahātmanaḥ
17
yaḥ spardhām anayac chakraṃ devarājaṃ śatakratum
śakra priyaiṣī yaṃ vidvān pratyācaṣṭa bṛhaspatiḥ
saṃvarto yājayām āsa yaṃ pīḍārthaṃ bṛhaspateḥ
18
yasmin praśāsati satāṃ nṛpatau nṛpasattama
akṛṣṭapacyā pṛthivī vibabhau caityamālinī
19
vikṣitasya vai satre viśve devāḥ sabhā sadaḥ
marutaḥ pariveṣṭāraḥ sādhyāś cāsan mahātmanaḥ
20
marudgaṇā maruttasya yat somam apibanta te
devān manuṣyān gandharvān atyaricyanta dakṣiṇāḥ
21
sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
22
suhotraṃ ced vaitithinaṃ mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma
yasmai hiraṇyaṃ vavṛṣe magahvān parivatsaram
23
satyanāmā vasumatī yaṃ prāpyāsīj janādhipa
hiraṇyam avahan nadyas tasmiñ janapadeśvare
24
kūrmān karkaṭakān nakrān makarāñ śiṃśukān api
nadīṣv apātayad rājan maghavā lokapūjitaḥ
25
hairaṇyān patitān dṛṣṭvā matsyān makarakacchapān
sahasraśo 'tha śataśas tato 'smayata vaitithiḥ
26
tad dhiraṇyam aparyantam āvṛttaṃ kurujāṅgale
ījāno vitate yajñe brāhmaṇebhyaḥ samāhitaḥ
27
sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
adakṣiṇam ayajvānaṃ śvaitya saṃśāmya mā śucaḥ
28
aṅgaṃ bṛhadrathaṃ caiva mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
yaḥ sahasraṃ sahasrāṇāṃ vetān aśvān avāsṛjat
29
sahasraṃ ca sahasrāṇāṃ kanyā hemavibhūṣitāḥ
jāno vitate yajñe dakṣiṇām atyakālayat
30
ataṃ śatasahasrāṇāṃ vṛṣāṇāṃ hemamālinām
gavāṃ sahasrānucaraṃ dakṣiṇām atyakālayat
31
aṅgasya yajamānasya tadā viṣṇupade girau
amādyad indraḥ somena dakṣiṇābhir dvijātayaḥ
32
yasya yajñeṣu rājendra śatasaṃkhyeṣu vai punaḥ
devān manuṣyān gandharvān atyaricyanta dakṣiṇāḥ
33
na jāto janitā cānyaḥ pumān yas tat pradāsyati
yad aṅgaḥ pradadau vittaṃ somasaṃsthāsu saptasu
34
sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
35
ibim auśīnaraṃ caiva mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
ya imāṃ pṛthivīṃ kṛtsnāṃ carmavat samaveṣṭayat
36
mahatā rathaghoṣeṇa pṛthivīm anunādayan
ekachatrāṃ mahīṃ cakre jaitreṇaika rathena yaḥ
37
yāvad adya gavāśvaṃ syād āraṇyaiḥ paśubhiḥ saha
tāvatīḥ pradadau gāḥ sa śibir auśīnaro 'dhvare
38
nodyantāraṃ dhuraṃ tasya kaṃ cin mene prajāpatiḥ
na bhūtaṃ na bhaviṣyantaṃ sarvarājasu bhārata
anyatrauśīnarāc chaibyād rājarṣer indra vikramāt
39
sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
adakṣiṇam ayajvānaṃ taṃ vai saṃśāmya mā śucaḥ
40
bharataṃ caiva dauḥṣantiṃ mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma
śākuntaliṃ maheṣvāsaṃ bhūri draviṇa tejasam
41
yo baddhvā triṃśato hy aśvān devaibhyo yamunām anu
sarasvatīṃ viṃśatiṃ ca gaṅgām anu caturdaśa
42
aśvamedha sahasreṇa rājasūya śatena ca
iṣṭavān sa mahātejā dauḥṣantir bharataḥ purā
43
bharatasya mahat karma sarvarājasu pārthivāḥ
khaṃ martyā iva bāhubhyāṃ nānugantum aśaknuvan
44
paraṃ sahasrād yo baddhvā hayān vedīṃ vicitya ca
sahasraṃ yatra padmānāṃ kaṇvāya bharato dadau
45
sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
46
rāmaṃ dāśarathiṃ caiva mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
yo 'nvakampata vai nityaṃ prajāḥ putrān ivaurasān
47
vidhavā yasya viṣaye nānāthāḥ kāś canābhavan
sarvasyāsīt pitṛsamo rāmo rājyaṃ yadānvaśāt
48
kālavarṣāś ca parjanyāḥ sasyāni rasavanti ca
nityaṃ subhikṣam evāsīd rāme rājyaṃ praśāsati
49
prāṇino nāpsu majjanti nānarthe pāvako 'dahat
na vyālajaṃ bhayaṃ cāsīd rāme rājyaṃ praśāsati
50
san varṣasahasrāṇi tathā putrasahasrikāḥ
arogāḥ sarvasiddhārthāḥ prajā rāme praśāsati
51
nānyonyena vivādo 'bhūt strīṇām api kuto nṛṇām
dharmanityāḥ prajāś cāsan rāme rājyaṃ praśāsati
52
nityapuṣpaphalāś caiva pādapā nirupadravāḥ
sarvā droṇa dughā gāvo rāme rājyaṃ praśāsati
53
sa caturdaśa varṣāṇi vane proṣya mahātapāḥ
daśāśvamedhāñ jārūthyān ājahāra nirargalān
54
yāmo yuvā lohitākṣo mattavāraṇavikramaḥ
daśavarṣasahasrāṇi rāmo rājyam akārayat
55
sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
56
bhagīrathaṃ ca rājānaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
yasyednro vitate yajñe somaṃ pītvā madotkaṭaḥ
57
asurāṇāṃ sahasrāṇi bahūni surasattamaḥ
ajayad bāhuvīryeṇa bhagavān pākaśāsanaḥ
58
yaḥ sahasraṃ sahasrāṇāṃ kanyā hemavibhūṣitāḥ
jāno vitate yajñe dakṣiṇām atyakālayat
59
sarvā rathagatāḥ kanyā rathāḥ sarve caturyujaḥ
rathe rathe śataṃ nāgāḥ padmino hemamālinaḥ
60
sahasram aśvā ekaikaṃ hastinaṃ pṛṣṭhato 'nvayuḥ
gavāṃ sahasram aśve 'śve sahasraṃ gavy ajāvikam
61
upahvare nivasato yasyāṅke niṣasāda ha
gaṅgā bhāgīrathī tasmād urvaśī hy abhavat purā
62
bhūridakṣiṇam ikṣvākuṃ yajamānaṃ bhagīratham
trilokapatha gā gaṅgā duhitṛtvam upeyiṣī
63
sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
64
dilīpaṃ caivailavilaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
yasya karmāṇi bhūrīṇi kathayanti dvijātayaḥ
65
imāṃ vai vasu saṃpannāṃ vasudhāṃ vasudhādhipaḥ
dadau tasmin mahāyajñe brāhmaṇaibhyaḥ samāhitaḥ
66
tasyeha yajamānasya yajñe yajñe purohitaḥ
sahasraṃ vāraṇān haimān dakṣiṇām atyakālayat
67
yasya yajñe mahān āsīd yūpaḥ śrīmān hiraṇmayaḥ
taṃ devāḥ karma kurvāṇāḥ akra jyeṣṭhā upāśrayan
68
caṣālo yasya sauvarṇas tasmin yūpe hiraṇmaye
nanṛtur devagandharvāḥ ṣaṭ sahasrāṇi saptadhā
69
avādayat tatra vīṇāṃ madhye viśvāvasuḥ svayam
sarvabhūtāny amanyanta mama vādayatīty ayam
70
etad rājño dilīpasya rājāno nānucakrire
yat striyo hemasaṃpannāḥ pathi mattāḥ sma śerate
71
rājānam ugradhanvānaṃ dilīpaṃ satyavādinam
ye 'paśyan sumahātmānaṃ te 'pi svargajito narāḥ
72
trayaḥ śabdā na jīryante dilīpasya niveśane
svādhyāyaghoṣo jyāghoṣo dīyatām iti caiva hi
73
sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
74
māṃdhātāraṃ yauvanāśvaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
yaṃ devā maruto garbhaṃ pituḥ pārśvād apāharan
75
saṃvṛddho yuvanāśvasya jaṭhare yo mahātmanaḥ
pṛṣad ājyodbhavaḥ śrīmāṃs trilokavijayī nṛpaḥ
76
yaṃ dṛṣṭvā pitur utsaṅge śayānaṃ devarūpiṇam
anyonyam abruvan devāḥ kam ayaṃ dhāsyatīti vai
77
mām eva dhāsyatīty evam indro abhyavapadyata
māṃdhāteti tatas tasya nāma cakre śatakratuḥ
78
tatas tu payaso dhārāṃ puṣṭi hetor mahātmanaḥ
tasyāsye yauvanāśvasya pāṇir indrasya cāsravat
79
taṃ piban pāṇim indrasya samām ahnā vyavardhata
sa āsīd dvādaśa samo dvādaśāhena pārthiva
80
tam iyaṃ pṛthivī sarvā ekāhnā samapadyata
dharmātmānaṃ mahātmānaṃ śūram indrasamaṃ yudhi
81
ya āṅgāraṃ hi nṛpatiṃ maruttam asitaṃ gayam
aṅgaṃ bṛhadrathaṃ caiva māṃdhātā samare 'jayat
82
yauvanāśvo yadāṅgāraṃ samare samayodhayat
visphārair dhanuṣo devā dyaur abhedīti menire
83
yataḥ sūrya udeti sma yatra ca pratitiṣṭhati
sarvaṃ tad yauvanāśvasya māṃdhātuḥ kṣetram ucyate
84
aśvamedha śateneṣṭvā rājasūya śatena ca
adadād rohitān matsyān brāhmaṇaibhyo mahīpatiḥ
85
hairaṇyān yojanotsedhān āyatān daśayojanam
atiriktān dvijātibhyo vyabhajann itare janāḥ
86
sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
87
yayātiṃ nāhuṣaṃ caiva mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
ya imāṃ pṛthivīṃ sarvāṃ vijitya saha sāgarām
88
amyā pātenābhyatīyād vedībhiś citrayan nṛpa
ījānaḥ kratubhiḥ puṇyaiḥ paryagacchad vasuṃdharām
89
iṣṭvā kratusahasreṇa vājimedhaśatena ca
tarpayām āsa devendraṃ tribhiḥ kāñcanaparvataiḥ
90
vyūḍhe devāsure yuddhe hatvā daiteya dānavān
vyabhajat pṛthivīṃ kṛtsnāṃ yayātir nahuṣātmajaḥ
91
anteṣu putrān nikṣipya yadudruhyu purogamān
pūruṃ rājye 'bhiṣicya sve sadāraḥ prasthito vanam
92
sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
93
ambarīṣaṃ ca nābhāgaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
yaṃ prajā vavrire puṇyaṃ goptāraṃ nṛpasattama
94
yaḥ sahasraṃ sahasrāṇāṃ rājñām ayuta yājinām
ījāno vitate yajñe brāhmaṇaibhyaḥ samāhitaḥ
95
naitat pūrve janāś cakrur na kariṣyanti cāpare
ity ambarīṣaṃ nābhāgam anvamodanta dakṣiṇāḥ
96
ataṃ rājasahasrāṇi śataṃ rājaśatāni ca
sarve 'śvamedhair ījānās te 'bhyayur dakṣiṇāyanam
97
sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadra taras tvayā
putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
98
aśabinduṃ caitrarathaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
yasya bhāryā sahasrāṇāṃ atam āsīn mahātmanaḥ
99
sahasraṃ tu sahasrāṇāṃ yasyāsañ śāśa bindavaḥ
hiraṇyakavacāḥ sarve sarve cottamadhanvinaḥ
100
ataṃ kanyā rājaputram ekaikaṃ pṛṣṭhato 'nvayuḥ
kanyāṃ kanyāṃ śataṃ nāgā nāgaṃ nāgaṃ śataṃ rathāḥ
101
rathaṃ rathaṃ śataṃ cāśvā deśajā hemamālinaḥ
aśvam aśvaṃ śataṃ gāvo gāṃ gāṃ tadvad ajāvikam
102
etad dhanam aparyantam aśvamedhe mahāmakhe
śaśabindur mahārāja brāhmaṇaibhyaḥ samādiśat
103
sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
104
gayam āmūrtarayasaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
yaḥ sa varṣaśataṃ rājā hutaśiṣṭāśano 'bhavat
105
yasmai vahnir varān prādāt tato vavre varān gayaḥ
dadato me 'kṣayā cāstu dharme śraddhā ca vardhatām
106
mano me ramatāṃ satye tvatprasādād dhutāśana
lebhe ca kāmāṃs tān sarvān pāvakād iti naḥ śrutam
107
darśena paurṇamāsena cāturmāsyaiḥ punaḥ punaḥ
ayajat sa mahātejāḥ sahasraṃ parivatsarān
108
ataṃ gavāṃ sahasrāṇi śatam aśvaśatāni ca
utthāyotthāya vai prādāt sahasraṃ parivatsarān
109
tarpayām āsa somena devān vittair dvijān api
pitṝn svadhābhiḥ kāmaiś ca striyaḥ svāḥ puruṣarṣabha
110
sauvarṇāṃ pṛthivīṃ kṛtvā daśavyāmāṃ dvir āyatām
dakṣimām adadad rājā vājimedhamahāmakhe
111
yāvatyaḥ sikatā rājan gaṅgāyāḥ puruṣarṣabha
tāvatīr eva gāḥ prādād āmūrtarayaso gayaḥ
112
sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
113
ranti devaṃ ca sāṅkṛtyaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
samyag ārādhya yaḥ śakraṃ varaṃ lebhe mahāyaśāḥ
114
annaṃ ca no bahu bhaved atithīṃś ca labhemahi
śraddhā ca no mā vyagaman mā ca yāciṣma kaṃ cana
115
upātiṣṭhanta paśavaḥ svayaṃ taṃ saṃśitavratam
grāmyāraṇyā mahātmānaṃ ranti devaṃ yaśasvinam
116
mahānadī carma rāśer utkledāt susruve yataḥ
tataś carmaṇvatīty evaṃ vikhyātā sā mahānadī
117
brāhmaṇaibhyo dadau niṣkān sadasi pratate nṛpaḥ
tubhyaṃ tubhyaṃ niṣkam iti yatrākrośanti vai dvijāḥ
sahasraṃ tubhyam ity uktvā brāhmaṇān sma prapadyate
118
anvāhāryopakaraṇaṃ dravyopakaraṇaṃ ca yat
ghaṭāḥ sthālyaḥ kaṭāhāś ca pātryaś ca piṭharā api
na tat kiṃ cid asauvarṇaṃ ranti devasya dhīmataḥ
119
sāṅkṛte ranti devasya yāṃ rātrim avasad gṛhe
ālabhyanta śataṃ gāvaḥ sahasrāṇi ca viṃśatiḥ
120
tatra sma sūdāḥ krośanti sumṛṣṭamaṇikuṇḍalāḥ
sūpabhūyiṣṭham aśnīdhvaṃ nādya māṃsaṃ yathā purā
121
sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
122
sagaraṃ ca mahātmānaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
aikṣvākaṃ puruṣavyāghram ati mānuṣavikramam
123
aṣṭiḥ putrasahasrāṇi yaṃ yāntaṃ pṛṣṭhato 'nvayuḥ
nakṣatrarājaṃ varṣānte vyabhre jyotir gaṇā iva
124
ekachatrā mahī yasya praṇatā hy abhavat purā
yo 'śvamedha sahasreṇa tarpayām āsa devatāḥ
125
yaḥ prādāt kāñcanastambhaṃ prāsādaṃ sarvakāñcanam
pūrṇaṃ padmadalākṣīṇāṃ strīṇāṃ ayanasaṃkulam
126
dvijātibhyo 'nurūpaibhyaḥ kāmān uccāvacāṃs tathā
yasyādeśena tad vittaṃ vyabhajanta dvijātayaḥ
127
khānayām āsa yaḥ kopāt pṛthivīṃ sāgarāṅkitām
yasya nāmnā samudraś ca sāgaratvam upāgataḥ
128
sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
129
rājānaṃ ca pṛthuṃ vainyaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
yam abhyaṣiñcan saṃbhūya mahāraṇye maharṣayaḥ
130
prathayiṣyati vai lokān pṛthur ity eva śabditaḥ
kṣatāc ca nas trāyatīti sa tasmāt kṣatriyaḥ smṛtaḥ
131
pṛthuṃ vainyaṃ prajā dṛṣṭvā raktāḥ smeti yad abruvan
tato rājeti nāmāsya anurāgād ajāyata
132
akṛṣṭapacyā pṛthivī puṭake puṭake madhu
sarvā droṇa dughā gāvo vainyasyāsan praśāsataḥ
133
arogāḥ sarvasiddhārthā manuṣyā akutobhayāḥ
yathābhikāmam avasan kṣetreṣu ca gṛheṣu ca
134
paḥ saṃstambhire yasya samudrasya yiyāsataḥ
saritaś cānudīryanta dhvajasaṅgaś ca nābhavat
135
hairaṇyāṃs trinalotsedhān parvatān ekaviṃśatim
brāhmaṇaibhyo dadau rājā yo 'śvamedhe mahāmakhe
136
sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
137
kiṃ vai tūṣṇīṃ dhyāyasi sṛñjaya tvaṃ; na me rājan vācam imāṃ śṛoṣi
na cen moghaṃ vipralaptaṃ mayedaṃ; pathyaṃ mumūrṣor iva samyag uktam
138
[sṛnjaya]
śṛomi te nārada vācam etāṃ; vicitrārthāṃ srajam iva puṇyagandhām
rājarṣīṇāṃ puṇyakṛtāṃ mahātmanāṃ; kīrtyā yuktāṃ śokanirṇāśanārtham
139
na te moghaṃ vipralaptaṃ maharṣe; dṛṣṭvaiva tvāṃ nāradāhaṃ vi śokaḥ
śuśrūṣe te vacanaṃ brahmavādin; na te tṛpyāmy amṛtasyeva pānāt
140
amoghadarśin mama cet prasādaṃ; sutāgha dagdhasya vibho prakuryāḥ
mṛtasya saṃjīvanam adya me syāt; tava prasādāt suta saṃgamaś ca
141
[nārada]
yas te putro dayito 'yaṃ viyātaḥ; svarṇaṣṭhīvī yam adāt parvatas te
punas te taṃ putram ahaṃ dadāmi; hiraṇyanābhaṃ varṣasahasriṇaṃ ca
Book 12
Chapter 29
1
[वैषम्पायन]
अव्याहरति कौन्तेये धर्मपुत्रे युधिष्ठिरे
गुडाकेशॊ हृषीकेशम अभ्यभाषत पाण्डवः
2
जञातिशॊकाभिसंतप्तॊ धर्मराजः परंतपः
एष शॊकार्णवे मग्नस तम आश्वासय माधव
3
सर्वे सम ते संशयिताः पुनर एव जनार्दन
अस्य शॊकं महाबाहॊ परणाशयितुम अर्हसि
4
एवम उक्तस तु गॊविन्दॊ विजयेन महात्मना
पर्यवर्तत राजानं पुण्डरीकेक्षणॊ ऽचयुतः
5
अनतिक्रमणीयॊ हि धर्मराजस्य केशवः
बाल्यात परभृति गॊविन्दः परीत्या चाभ्यधिकॊ ऽरजुनात
6
संप्रगृह्य महाबाहुर भुजं चन्दनभूषितम
शैलस्तम्भॊपमं शौरिर उवाचाभिविनॊदयन
7
शुशुभे वदनं तस्य सुदंष्ट्रं चारुलॊचनम
वयाकॊशम इव विस्पष्टं पद्मं सूर्यविबॊधितम
8
मा कृथाः पुरुषव्याघ्र शॊकं तवं गात्रशॊषणम
न हि ते सुलभा भूयॊ ये हतास्मिन रणाजिरे
9
सवप्नलब्धा यथा लाभा वि तथाः परतिबॊधने
एवं ते कषत्रिया राजन ये वयतीता महारणे
10
सर्वे हय अभिमुखाः शूरा विगता रणशॊभिनः
नैषां कश चित पृष्ठतॊ वा पलायन वापि पातितः
11
सर्वे तयक्त्वात्मनः पराणान युद्ध्वा वीरा महाहवे
शस्त्रपूता दिवं पराप्ता न ताञ शॊचितुम अर्हसि
12
अत्रैवॊदाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम
सृञ्जयं पुत्रशॊकार्तं यथायं पराह नारदः
13
सुखदुःखैर अहं तवं च परजाः सर्वाश च सृञ्जय
अविमुक्तं चरिष्यामस तत्र का परिदेवना
14
महाभाग्यं परं राज्ञां कीर्त्यमानं मया शृणु
गच्छावधानं नृपते ततॊ दुःखं परहास्यसि
15
मृतान महानुभावांस तवं शरुत्वैव तु महीपतीन
शरुत्वापनय संतापं शृणु विस्तरशश च मे
16
आविक्षितं मरुत्तं मे मृतं सृञ्जय शुश्रुहि
यस्य सेन्द्राः स वरुणा बृहस्पतिपुरॊगमाः
देवा विश्वसृजॊ राज्ञॊ यज्ञम ईयुर महात्मनः
17
यः सपर्धाम अनयच छक्रं देवराजं शतक्रतुम
शक्र परियैषी यं विद्वान परत्याचष्ट बृहस्पतिः
संवर्तॊ याजयाम आस यं पीडार्थं बृहस्पतेः
18
यस्मिन परशासति सतां नृपतौ नृपसत्तम
अकृष्टपच्या पृथिवी विबभौ चैत्यमालिनी
19
आविक्षितस्य वै सत्रे विश्वे देवाः सभा सदः
मरुतः परिवेष्टारः साध्याश चासन महात्मनः
20
मरुद्गणा मरुत्तस्य यत सॊमम अपिबन्त ते
देवान मनुष्यान गन्धर्वान अत्यरिच्यन्त दक्षिणाः
21
स चेन ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस तवया
पुत्रात पुण्यतरश चैव मा पुत्रम अनुतप्यथाः
22
सुहॊत्रं चेद वैतिथिनं मृतं सृञ्जय शुश्रुम
यस्मै हिरण्यं ववृषे मगह्वान परिवत्सरम
23
सत्यनामा वसुमती यं पराप्यासीज जनाधिप
हिरण्यम अवहन नद्यस तस्मिञ जनपदेश्वरे
24
कूर्मान कर्कटकान नक्रान मकराञ शिंशुकान अपि
नदीष्व अपातयद राजन मघवा लॊकपूजितः
25
हैरण्यान पतितान दृष्ट्वा मत्स्यान मकरकच्छपान
सहस्रशॊ ऽथ शतशस ततॊ ऽसमयत वैतिथिः
26
तद धिरण्यम अपर्यन्तम आवृत्तं कुरुजाङ्गले
ईजानॊ वितते यज्ञे बराह्मणेभ्यः समाहितः
27
स चेन ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस तवया
पुत्रात पुण्यतरश चैव मा पुत्रम अनुतप्यथाः
अदक्षिणम अयज्वानं शवैत्य संशाम्य मा शुचः
28
अङ्गं बृहद्रथं चैव मृतं शुश्रुम सृञ्जय
यः सहस्रं सहस्राणां शवेतान अश्वान अवासृजत
29
सहस्रं च सहस्राणां कन्या हेमविभूषिताः
ईजानॊ वितते यज्ञे दक्षिणाम अत्यकालयत
30
शतं शतसहस्राणां वृषाणां हेममालिनाम
गवां सहस्रानुचरं दक्षिणाम अत्यकालयत
31
अङ्गस्य यजमानस्य तदा विष्णुपदे गिरौ
अमाद्यद इन्द्रः सॊमेन दक्षिणाभिर दविजातयः
32
यस्य यज्ञेषु राजेन्द्र शतसंख्येषु वै पुनः
देवान मनुष्यान गन्धर्वान अत्यरिच्यन्त दक्षिणाः
33
न जातॊ जनिता चान्यः पुमान यस तत परदास्यति
यद अङ्गः परददौ वित्तं सॊमसंस्थासु सप्तसु
34
स चेन ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस तवया
पुत्रात पुण्यतरश चैव मा पुत्रम अनुतप्यथाः
35
शिबिम औशीनरं चैव मृतं शुश्रुम सृञ्जय
य इमां पृथिवीं कृत्स्नां चर्मवत समवेष्टयत
36
महता रथघॊषेण पृथिवीम अनुनादयन
एकछत्रां महीं चक्रे जैत्रेणैक रथेन यः
37
यावद अद्य गवाश्वं सयाद आरण्यैः पशुभिः सह
तावतीः परददौ गाः स शिबिर औशीनरॊ ऽधवरे
38
नॊद्यन्तारं धुरं तस्य कं चिन मेने परजापतिः
न भूतं न भविष्यन्तं सर्वराजसु भारत
अन्यत्रौशीनराच छैब्याद राजर्षेर इन्द्र विक्रमात
39
स चेन ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस तवया
पुत्रात पुण्यतरश चैव मा पुत्रम अनुतप्यथाः
अदक्षिणम अयज्वानं तं वै संशाम्य मा शुचः
40
भरतं चैव दौःषन्तिं मृतं सृञ्जय शुश्रुम
शाकुन्तलिं महेष्वासं भूरि दरविण तेजसम
41
यॊ बद्ध्वा तरिंशतॊ हय अश्वान देवैभ्यॊ यमुनाम अनु
सरस्वतीं विंशतिं च गङ्गाम अनु चतुर्दश
42
अश्वमेध सहस्रेण राजसूय शतेन च
इष्टवान स महातेजा दौःषन्तिर भरतः पुरा
43
भरतस्य महत कर्म सर्वराजसु पार्थिवाः
खं मर्त्या इव बाहुभ्यां नानुगन्तुम अशक्नुवन
44
परं सहस्राद यॊ बद्ध्वा हयान वेदीं विचित्य च
सहस्रं यत्र पद्मानां कण्वाय भरतॊ ददौ
45
स चेन ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस तवया
पुत्रात पुण्यतरश चैव मा पुत्रम अनुतप्यथाः
46
रामं दाशरथिं चैव मृतं शुश्रुम सृञ्जय
यॊ ऽनवकम्पत वै नित्यं परजाः पुत्रान इवौरसान
47
विधवा यस्य विषये नानाथाः काश चनाभवन
सर्वस्यासीत पितृसमॊ रामॊ राज्यं यदान्वशात
48
कालवर्षाश च पर्जन्याः सस्यानि रसवन्ति च
नित्यं सुभिक्षम एवासीद रामे राज्यं परशासति
49
पराणिनॊ नाप्सु मज्जन्ति नानर्थे पावकॊ ऽदहत
न वयालजं भयं चासीद रामे राज्यं परशासति
50
आसन वर्षसहस्राणि तथा पुत्रसहस्रिकाः
अरॊगाः सर्वसिद्धार्थाः परजा रामे परशासति
51
नान्यॊन्येन विवादॊ ऽभूत सत्रीणाम अपि कुतॊ नृणाम
धर्मनित्याः परजाश चासन रामे राज्यं परशासति
52
नित्यपुष्पफलाश चैव पादपा निरुपद्रवाः
सर्वा दरॊण दुघा गावॊ रामे राज्यं परशासति
53
स चतुर्दश वर्षाणि वने परॊष्य महातपाः
दशाश्वमेधाञ जारूथ्यान आजहार निरर्गलान
54
शयामॊ युवा लॊहिताक्षॊ मत्तवारणविक्रमः
दशवर्षसहस्राणि रामॊ राज्यम अकारयत
55
स चेन ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस तवया
पुत्रात पुण्यतरश चैव मा पुत्रम अनुतप्यथाः
56
भगीरथं च राजानं मृतं शुश्रुम सृञ्जय
यस्येद्न्रॊ वितते यज्ञे सॊमं पीत्वा मदॊत्कटः
57
असुराणां सहस्राणि बहूनि सुरसत्तमः
अजयद बाहुवीर्येण भगवान पाकशासनः
58
यः सहस्रं सहस्राणां कन्या हेमविभूषिताः
ईजानॊ वितते यज्ञे दक्षिणाम अत्यकालयत
59
सर्वा रथगताः कन्या रथाः सर्वे चतुर्युजः
रथे रथे शतं नागाः पद्मिनॊ हेममालिनः
60
सहस्रम अश्वा एकैकं हस्तिनं पृष्ठतॊ ऽनवयुः
गवां सहस्रम अश्वे ऽशवे सहस्रं गव्य अजाविकम
61
उपह्वरे निवसतॊ यस्याङ्के निषसाद ह
गङ्गा भागीरथी तस्माद उर्वशी हय अभवत पुरा
62
भूरिदक्षिणम इक्ष्वाकुं यजमानं भगीरथम
तरिलॊकपथ गा गङ्गा दुहितृत्वम उपेयिषी
63
स चेन ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस तवया
पुत्रात पुण्यतरश चैव मा पुत्रम अनुतप्यथाः
64
दिलीपं चैवैलविलं मृतं शुश्रुम सृञ्जय
यस्य कर्माणि भूरीणि कथयन्ति दविजातयः
65
इमां वै वसु संपन्नां वसुधां वसुधाधिपः
ददौ तस्मिन महायज्ञे बराह्मणैभ्यः समाहितः
66
तस्येह यजमानस्य यज्ञे यज्ञे पुरॊहितः
सहस्रं वारणान हैमान दक्षिणाम अत्यकालयत
67
यस्य यज्ञे महान आसीद यूपः शरीमान हिरण्मयः
तं देवाः कर्म कुर्वाणाः शक्र जयेष्ठा उपाश्रयन
68
चषालॊ यस्य सौवर्णस तस्मिन यूपे हिरण्मये
ननृतुर देवगन्धर्वाः षट सहस्राणि सप्तधा
69
अवादयत तत्र वीणां मध्ये विश्वावसुः सवयम
सर्वभूतान्य अमन्यन्त मम वादयतीत्य अयम
70
एतद राज्ञॊ दिलीपस्य राजानॊ नानुचक्रिरे
यत सत्रियॊ हेमसंपन्नाः पथि मत्ताः सम शेरते
71
राजानम उग्रधन्वानं दिलीपं सत्यवादिनम
ये ऽपश्यन सुमहात्मानं ते ऽपि सवर्गजितॊ नराः
72
तरयः शब्दा न जीर्यन्ते दिलीपस्य निवेशने
सवाध्यायघॊषॊ जयाघॊषॊ दीयताम इति चैव हि
73
स चेन ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस तवया
पुत्रात पुण्यतरश चैव मा पुत्रम अनुतप्यथाः
74
मांधातारं यौवनाश्वं मृतं शुश्रुम सृञ्जय
यं देवा मरुतॊ गर्भं पितुः पार्श्वाद अपाहरन
75
संवृद्धॊ युवनाश्वस्य जठरे यॊ महात्मनः
पृषद आज्यॊद्भवः शरीमांस तरिलॊकविजयी नृपः
76
यं दृष्ट्वा पितुर उत्सङ्गे शयानं देवरूपिणम
अन्यॊन्यम अब्रुवन देवाः कम अयं धास्यतीति वै
77
माम एव धास्यतीत्य एवम इन्द्रॊ अभ्यवपद्यत
मांधातेति ततस तस्य नाम चक्रे शतक्रतुः
78
ततस तु पयसॊ धारां पुष्टि हेतॊर महात्मनः
तस्यास्ये यौवनाश्वस्य पाणिर इन्द्रस्य चास्रवत
79
तं पिबन पाणिम इन्द्रस्य समाम अह्ना वयवर्धत
स आसीद दवादश समॊ दवादशाहेन पार्थिव
80
तम इयं पृथिवी सर्वा एकाह्ना समपद्यत
धर्मात्मानं महात्मानं शूरम इन्द्रसमं युधि
81
य आङ्गारं हि नृपतिं मरुत्तम असितं गयम
अङ्गं बृहद्रथं चैव मांधाता समरे ऽजयत
82
यौवनाश्वॊ यदाङ्गारं समरे समयॊधयत
विस्फारैर धनुषॊ देवा दयौर अभेदीति मेनिरे
83
यतः सूर्य उदेति सम यत्र च परतितिष्ठति
सर्वं तद यौवनाश्वस्य मांधातुः कषेत्रम उच्यते
84
अश्वमेध शतेनेष्ट्वा राजसूय शतेन च
अददाद रॊहितान मत्स्यान बराह्मणैभ्यॊ महीपतिः
85
हैरण्यान यॊजनॊत्सेधान आयतान दशयॊजनम
अतिरिक्तान दविजातिभ्यॊ वयभजन्न इतरे जनाः
86
स चेन ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस तवया
पुत्रात पुण्यतरश चैव मा पुत्रम अनुतप्यथाः
87
ययातिं नाहुषं चैव मृतं शुश्रुम सृञ्जय
य इमां पृथिवीं सर्वां विजित्य सह सागराम
88
शम्या पातेनाभ्यतीयाद वेदीभिश चित्रयन नृप
ईजानः करतुभिः पुण्यैः पर्यगच्छद वसुंधराम
89
इष्ट्वा करतुसहस्रेण वाजिमेधशतेन च
तर्पयाम आस देवेन्द्रं तरिभिः काञ्चनपर्वतैः
90
वयूढे देवासुरे युद्धे हत्वा दैतेय दानवान
वयभजत पृथिवीं कृत्स्नां ययातिर नहुषात्मजः
91
अन्तेषु पुत्रान निक्षिप्य यदुद्रुह्यु पुरॊगमान
पूरुं राज्ये ऽभिषिच्य सवे सदारः परस्थितॊ वनम
92
स चेन ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस तवया
पुत्रात पुण्यतरश चैव मा पुत्रम अनुतप्यथाः
93
अम्बरीषं च नाभागं मृतं शुश्रुम सृञ्जय
यं परजा वव्रिरे पुण्यं गॊप्तारं नृपसत्तम
94
यः सहस्रं सहस्राणां राज्ञाम अयुत याजिनाम
ईजानॊ वितते यज्ञे बराह्मणैभ्यः समाहितः
95
नैतत पूर्वे जनाश चक्रुर न करिष्यन्ति चापरे
इत्य अम्बरीषं नाभागम अन्वमॊदन्त दक्षिणाः
96
शतं राजसहस्राणि शतं राजशतानि च
सर्वे ऽशवमेधैर ईजानास ते ऽभययुर दक्षिणायनम
97
स चेन ममार सृञ्जय चतुर्भद्र तरस तवया
पुत्रात पुण्यतरश चैव मा पुत्रम अनुतप्यथाः
98
शशबिन्दुं चैत्ररथं मृतं शुश्रुम सृञ्जय
यस्य भार्या सहस्राणां शतम आसीन महात्मनः
99
सहस्रं तु सहस्राणां यस्यासञ शाश बिन्दवः
हिरण्यकवचाः सर्वे सर्वे चॊत्तमधन्विनः
100
शतं कन्या राजपुत्रम एकैकं पृष्ठतॊ ऽनवयुः
कन्यां कन्यां शतं नागा नागं नागं शतं रथाः
101
रथं रथं शतं चाश्वा देशजा हेममालिनः
अश्वम अश्वं शतं गावॊ गां गां तद्वद अजाविकम
102
एतद धनम अपर्यन्तम अश्वमेधे महामखे
शशबिन्दुर महाराज बराह्मणैभ्यः समादिशत
103
स चेन ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस तवया
पुत्रात पुण्यतरश चैव मा पुत्रम अनुतप्यथाः
104
गयम आमूर्तरयसं मृतं शुश्रुम सृञ्जय
यः स वर्षशतं राजा हुतशिष्टाशनॊ ऽभवत
105
यस्मै वह्निर वरान परादात ततॊ वव्रे वरान गयः
ददतॊ मे ऽकषया चास्तु धर्मे शरद्धा च वर्धताम
106
मनॊ मे रमतां सत्ये तवत्प्रसादाद धुताशन
लेभे च कामांस तान सर्वान पावकाद इति नः शरुतम
107
दर्शेन पौर्णमासेन चातुर्मास्यैः पुनः पुनः
अयजत स महातेजाः सहस्रं परिवत्सरान
108
शतं गवां सहस्राणि शतम अश्वशतानि च
उत्थायॊत्थाय वै परादात सहस्रं परिवत्सरान
109
तर्पयाम आस सॊमेन देवान वित्तैर दविजान अपि
पितॄन सवधाभिः कामैश च सत्रियः सवाः पुरुषर्षभ
110
सौवर्णां पृथिवीं कृत्वा दशव्यामां दविर आयताम
दक्षिमाम अददद राजा वाजिमेधमहामखे
111
यावत्यः सिकता राजन गङ्गायाः पुरुषर्षभ
तावतीर एव गाः परादाद आमूर्तरयसॊ गयः
112
स चेन ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस तवया
पुत्रात पुण्यतरश चैव मा पुत्रम अनुतप्यथाः
113
रन्ति देवं च साङ्कृत्यं मृतं शुश्रुम सृञ्जय
सम्यग आराध्य यः शक्रं वरं लेभे महायशाः
114
अन्नं च नॊ बहु भवेद अतिथींश च लभेमहि
शरद्धा च नॊ मा वयगमन मा च याचिष्म कं चन
115
उपातिष्ठन्त पशवः सवयं तं संशितव्रतम
गराम्यारण्या महात्मानं रन्ति देवं यशस्विनम
116
महानदी चर्म राशेर उत्क्लेदात सुस्रुवे यतः
ततश चर्मण्वतीत्य एवं विख्याता सा महानदी
117
बराह्मणैभ्यॊ ददौ निष्कान सदसि परतते नृपः
तुभ्यं तुभ्यं निष्कम इति यत्राक्रॊशन्ति वै दविजाः
सहस्रं तुभ्यम इत्य उक्त्वा बराह्मणान सम परपद्यते
118
अन्वाहार्यॊपकरणं दरव्यॊपकरणं च यत
घटाः सथाल्यः कटाहाश च पात्र्यश च पिठरा अपि
न तत किं चिद असौवर्णं रन्ति देवस्य धीमतः
119
साङ्कृते रन्ति देवस्य यां रात्रिम अवसद गृहे
आलभ्यन्त शतं गावः सहस्राणि च विंशतिः
120
तत्र सम सूदाः करॊशन्ति सुमृष्टमणिकुण्डलाः
सूपभूयिष्ठम अश्नीध्वं नाद्य मांसं यथा पुरा
121
स चेन ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस तवया
पुत्रात पुण्यतरश चैव मा पुत्रम अनुतप्यथाः
122
सगरं च महात्मानं मृतं शुश्रुम सृञ्जय
ऐक्ष्वाकं पुरुषव्याघ्रम अति मानुषविक्रमम
123
षष्टिः पुत्रसहस्राणि यं यान्तं पृष्ठतॊ ऽनवयुः
नक्षत्रराजं वर्षान्ते वयभ्रे जयॊतिर गणा इव
124
एकछत्रा मही यस्य परणता हय अभवत पुरा
यॊ ऽशवमेध सहस्रेण तर्पयाम आस देवताः
125
यः परादात काञ्चनस्तम्भं परासादं सर्वकाञ्चनम
पूर्णं पद्मदलाक्षीणां सत्रीणां शयनसंकुलम
126
दविजातिभ्यॊ ऽनुरूपैभ्यः कामान उच्चावचांस तथा
यस्यादेशेन तद वित्तं वयभजन्त दविजातयः
127
खानयाम आस यः कॊपात पृथिवीं सागराङ्किताम
यस्य नाम्ना समुद्रश च सागरत्वम उपागतः
128
स चेन ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस तवया
पुत्रात पुण्यतरश चैव मा पुत्रम अनुतप्यथाः
129
राजानं च पृथुं वैन्यं मृतं शुश्रुम सृञ्जय
यम अभ्यषिञ्चन संभूय महारण्ये महर्षयः
130
परथयिष्यति वै लॊकान पृथुर इत्य एव शब्दितः
कषताच च नस तरायतीति स तस्मात कषत्रियः समृतः
131
पृथुं वैन्यं परजा दृष्ट्वा रक्ताः समेति यद अब्रुवन
ततॊ राजेति नामास्य अनुरागाद अजायत
132
अकृष्टपच्या पृथिवी पुटके पुटके मधु
सर्वा दरॊण दुघा गावॊ वैन्यस्यासन परशासतः
133
अरॊगाः सर्वसिद्धार्था मनुष्या अकुतॊभयाः
यथाभिकामम अवसन कषेत्रेषु च गृहेषु च
134
आपः संस्तम्भिरे यस्य समुद्रस्य यियासतः
सरितश चानुदीर्यन्त धवजसङ्गश च नाभवत
135
हैरण्यांस तरिनलॊत्सेधान पर्वतान एकविंशतिम
बराह्मणैभ्यॊ ददौ राजा यॊ ऽशवमेधे महामखे
136
स चेन ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस तवया
पुत्रात पुण्यतरश चैव मा पुत्रम अनुतप्यथाः
137
किं वै तूष्णीं धयायसि सृञ्जय तवं; न मे राजन वाचम इमां शृणॊषि
न चेन मॊघं विप्रलप्तं मयेदं; पथ्यं मुमूर्षॊर इव सम्यग उक्तम
138
[सृन्जय]
शृणॊमि ते नारद वाचम एतां; विचित्रार्थां सरजम इव पुण्यगन्धाम
राजर्षीणां पुण्यकृतां महात्मनां; कीर्त्या युक्तां शॊकनिर्णाशनार्थम
139
न ते मॊघं विप्रलप्तं महर्षे; दृष्ट्वैव तवां नारदाहं वि शॊकः
शुश्रूषे ते वचनं बरह्मवादिन; न ते तृप्याम्य अमृतस्येव पानात
140
अमॊघदर्शिन मम चेत परसादं; सुताघ दग्धस्य विभॊ परकुर्याः
मृतस्य संजीवनम अद्य मे सयात; तव परसादात सुत संगमश च
141
[नारद]
यस ते पुत्रॊ दयितॊ ऽयं वियातः; सवर्णष्ठीवी यम अदात पर्वतस ते
पुनस ते तं पुत्रम अहं ददामि; हिरण्यनाभं वर्षसहस्रिणं च
1
[vaiṣampāyana]
avyāharati kaunteye dharmaputre yudhiṣṭhire
guḍākeśo hṛṣīkeśam abhyabhāṣata pāṇḍavaḥ
2
jñātiśokābhisaṃtapto dharmarājaḥ paraṃtapaḥ
eṣa śokārṇave magnas tam āśvāsaya mādhava
3
sarve sma te saṃśayitāḥ punar eva janārdana
asya śokaṃ mahābāho praṇāśayitum arhasi
4
evam uktas tu govindo vijayena mahātmanā
paryavartata rājānaṃ puṇḍarīkekṣaṇo 'cyutaḥ
5
anatikramaṇīyo hi dharmarājasya keśavaḥ
bālyāt prabhṛti govindaḥ prītyā cābhyadhiko 'rjunāt
6
saṃpragṛhya mahābāhur bhujaṃ candanabhūṣitam
śailastambhopamaṃ śaurir uvācābhivinodayan
7
uśubhe vadanaṃ tasya sudaṃṣṭraṃ cārulocanam
vyākośam iva vispaṣṭaṃ padmaṃ sūryavibodhitam
8
mā kṛthāḥ puruṣavyāghra śokaṃ tvaṃ gātraśoṣaṇam
na hi te sulabhā bhūyo ye hatāsmin raṇājire
9
svapnalabdhā yathā lābhā vi tathāḥ pratibodhane
evaṃ te kṣatriyā rājan ye vyatītā mahāraṇe
10
sarve hy abhimukhāḥ śūrā vigatā raṇaśobhinaḥ
naiṣāṃ kaś cit pṛṣṭhato vā palāyan vāpi pātitaḥ
11
sarve tyaktvātmanaḥ prāṇān yuddhvā vīrā mahāhave
śastrapūtā divaṃ prāptā na tāñ śocitum arhasi
12
atraivodāharantīmam itihāsaṃ purātanam
sṛñjayaṃ putraśokārtaṃ yathāyaṃ prāha nāradaḥ
13
sukhaduḥkhair ahaṃ tvaṃ ca prajāḥ sarvāś ca sṛñjaya
avimuktaṃ cariṣyāmas tatra kā paridevanā
14
mahābhāgyaṃ paraṃ rājñāṃ kīrtyamānaṃ mayā śṛu
gacchāvadhānaṃ nṛpate tato duḥkhaṃ prahāsyasi
15
mṛtān mahānubhāvāṃs tvaṃ śrutvaiva tu mahīpatīn
śrutvāpanaya saṃtāpaṃ śṛu vistaraśaś ca me
16
vikṣitaṃ maruttaṃ me mṛtaṃ sṛñjaya śuśruhi
yasya sendrāḥ sa varuṇā bṛhaspatipurogamāḥ
devā viśvasṛjo rājño yajñam īyur mahātmanaḥ
17
yaḥ spardhām anayac chakraṃ devarājaṃ śatakratum
śakra priyaiṣī yaṃ vidvān pratyācaṣṭa bṛhaspatiḥ
saṃvarto yājayām āsa yaṃ pīḍārthaṃ bṛhaspateḥ
18
yasmin praśāsati satāṃ nṛpatau nṛpasattama
akṛṣṭapacyā pṛthivī vibabhau caityamālinī
19
vikṣitasya vai satre viśve devāḥ sabhā sadaḥ
marutaḥ pariveṣṭāraḥ sādhyāś cāsan mahātmanaḥ
20
marudgaṇā maruttasya yat somam apibanta te
devān manuṣyān gandharvān atyaricyanta dakṣiṇāḥ
21
sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
22
suhotraṃ ced vaitithinaṃ mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma
yasmai hiraṇyaṃ vavṛṣe magahvān parivatsaram
23
satyanāmā vasumatī yaṃ prāpyāsīj janādhipa
hiraṇyam avahan nadyas tasmiñ janapadeśvare
24
kūrmān karkaṭakān nakrān makarāñ śiṃśukān api
nadīṣv apātayad rājan maghavā lokapūjitaḥ
25
hairaṇyān patitān dṛṣṭvā matsyān makarakacchapān
sahasraśo 'tha śataśas tato 'smayata vaitithiḥ
26
tad dhiraṇyam aparyantam āvṛttaṃ kurujāṅgale
ījāno vitate yajñe brāhmaṇebhyaḥ samāhitaḥ
27
sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
adakṣiṇam ayajvānaṃ śvaitya saṃśāmya mā śucaḥ
28
aṅgaṃ bṛhadrathaṃ caiva mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
yaḥ sahasraṃ sahasrāṇāṃ vetān aśvān avāsṛjat
29
sahasraṃ ca sahasrāṇāṃ kanyā hemavibhūṣitāḥ
jāno vitate yajñe dakṣiṇām atyakālayat
30
ataṃ śatasahasrāṇāṃ vṛṣāṇāṃ hemamālinām
gavāṃ sahasrānucaraṃ dakṣiṇām atyakālayat
31
aṅgasya yajamānasya tadā viṣṇupade girau
amādyad indraḥ somena dakṣiṇābhir dvijātayaḥ
32
yasya yajñeṣu rājendra śatasaṃkhyeṣu vai punaḥ
devān manuṣyān gandharvān atyaricyanta dakṣiṇāḥ
33
na jāto janitā cānyaḥ pumān yas tat pradāsyati
yad aṅgaḥ pradadau vittaṃ somasaṃsthāsu saptasu
34
sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
35
ibim auśīnaraṃ caiva mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
ya imāṃ pṛthivīṃ kṛtsnāṃ carmavat samaveṣṭayat
36
mahatā rathaghoṣeṇa pṛthivīm anunādayan
ekachatrāṃ mahīṃ cakre jaitreṇaika rathena yaḥ
37
yāvad adya gavāśvaṃ syād āraṇyaiḥ paśubhiḥ saha
tāvatīḥ pradadau gāḥ sa śibir auśīnaro 'dhvare
38
nodyantāraṃ dhuraṃ tasya kaṃ cin mene prajāpatiḥ
na bhūtaṃ na bhaviṣyantaṃ sarvarājasu bhārata
anyatrauśīnarāc chaibyād rājarṣer indra vikramāt
39
sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
adakṣiṇam ayajvānaṃ taṃ vai saṃśāmya mā śucaḥ
40
bharataṃ caiva dauḥṣantiṃ mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma
śākuntaliṃ maheṣvāsaṃ bhūri draviṇa tejasam
41
yo baddhvā triṃśato hy aśvān devaibhyo yamunām anu
sarasvatīṃ viṃśatiṃ ca gaṅgām anu caturdaśa
42
aśvamedha sahasreṇa rājasūya śatena ca
iṣṭavān sa mahātejā dauḥṣantir bharataḥ purā
43
bharatasya mahat karma sarvarājasu pārthivāḥ
khaṃ martyā iva bāhubhyāṃ nānugantum aśaknuvan
44
paraṃ sahasrād yo baddhvā hayān vedīṃ vicitya ca
sahasraṃ yatra padmānāṃ kaṇvāya bharato dadau
45
sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
46
rāmaṃ dāśarathiṃ caiva mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
yo 'nvakampata vai nityaṃ prajāḥ putrān ivaurasān
47
vidhavā yasya viṣaye nānāthāḥ kāś canābhavan
sarvasyāsīt pitṛsamo rāmo rājyaṃ yadānvaśāt
48
kālavarṣāś ca parjanyāḥ sasyāni rasavanti ca
nityaṃ subhikṣam evāsīd rāme rājyaṃ praśāsati
49
prāṇino nāpsu majjanti nānarthe pāvako 'dahat
na vyālajaṃ bhayaṃ cāsīd rāme rājyaṃ praśāsati
50
san varṣasahasrāṇi tathā putrasahasrikāḥ
arogāḥ sarvasiddhārthāḥ prajā rāme praśāsati
51
nānyonyena vivādo 'bhūt strīṇām api kuto nṛṇām
dharmanityāḥ prajāś cāsan rāme rājyaṃ praśāsati
52
nityapuṣpaphalāś caiva pādapā nirupadravāḥ
sarvā droṇa dughā gāvo rāme rājyaṃ praśāsati
53
sa caturdaśa varṣāṇi vane proṣya mahātapāḥ
daśāśvamedhāñ jārūthyān ājahāra nirargalān
54
yāmo yuvā lohitākṣo mattavāraṇavikramaḥ
daśavarṣasahasrāṇi rāmo rājyam akārayat
55
sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
56
bhagīrathaṃ ca rājānaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
yasyednro vitate yajñe somaṃ pītvā madotkaṭaḥ
57
asurāṇāṃ sahasrāṇi bahūni surasattamaḥ
ajayad bāhuvīryeṇa bhagavān pākaśāsanaḥ
58
yaḥ sahasraṃ sahasrāṇāṃ kanyā hemavibhūṣitāḥ
jāno vitate yajñe dakṣiṇām atyakālayat
59
sarvā rathagatāḥ kanyā rathāḥ sarve caturyujaḥ
rathe rathe śataṃ nāgāḥ padmino hemamālinaḥ
60
sahasram aśvā ekaikaṃ hastinaṃ pṛṣṭhato 'nvayuḥ
gavāṃ sahasram aśve 'śve sahasraṃ gavy ajāvikam
61
upahvare nivasato yasyāṅke niṣasāda ha
gaṅgā bhāgīrathī tasmād urvaśī hy abhavat purā
62
bhūridakṣiṇam ikṣvākuṃ yajamānaṃ bhagīratham
trilokapatha gā gaṅgā duhitṛtvam upeyiṣī
63
sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
64
dilīpaṃ caivailavilaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
yasya karmāṇi bhūrīṇi kathayanti dvijātayaḥ
65
imāṃ vai vasu saṃpannāṃ vasudhāṃ vasudhādhipaḥ
dadau tasmin mahāyajñe brāhmaṇaibhyaḥ samāhitaḥ
66
tasyeha yajamānasya yajñe yajñe purohitaḥ
sahasraṃ vāraṇān haimān dakṣiṇām atyakālayat
67
yasya yajñe mahān āsīd yūpaḥ śrīmān hiraṇmayaḥ
taṃ devāḥ karma kurvāṇāḥ akra jyeṣṭhā upāśrayan
68
caṣālo yasya sauvarṇas tasmin yūpe hiraṇmaye
nanṛtur devagandharvāḥ ṣaṭ sahasrāṇi saptadhā
69
avādayat tatra vīṇāṃ madhye viśvāvasuḥ svayam
sarvabhūtāny amanyanta mama vādayatīty ayam
70
etad rājño dilīpasya rājāno nānucakrire
yat striyo hemasaṃpannāḥ pathi mattāḥ sma śerate
71
rājānam ugradhanvānaṃ dilīpaṃ satyavādinam
ye 'paśyan sumahātmānaṃ te 'pi svargajito narāḥ
72
trayaḥ śabdā na jīryante dilīpasya niveśane
svādhyāyaghoṣo jyāghoṣo dīyatām iti caiva hi
73
sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
74
māṃdhātāraṃ yauvanāśvaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
yaṃ devā maruto garbhaṃ pituḥ pārśvād apāharan
75
saṃvṛddho yuvanāśvasya jaṭhare yo mahātmanaḥ
pṛṣad ājyodbhavaḥ śrīmāṃs trilokavijayī nṛpaḥ
76
yaṃ dṛṣṭvā pitur utsaṅge śayānaṃ devarūpiṇam
anyonyam abruvan devāḥ kam ayaṃ dhāsyatīti vai
77
mām eva dhāsyatīty evam indro abhyavapadyata
māṃdhāteti tatas tasya nāma cakre śatakratuḥ
78
tatas tu payaso dhārāṃ puṣṭi hetor mahātmanaḥ
tasyāsye yauvanāśvasya pāṇir indrasya cāsravat
79
taṃ piban pāṇim indrasya samām ahnā vyavardhata
sa āsīd dvādaśa samo dvādaśāhena pārthiva
80
tam iyaṃ pṛthivī sarvā ekāhnā samapadyata
dharmātmānaṃ mahātmānaṃ śūram indrasamaṃ yudhi
81
ya āṅgāraṃ hi nṛpatiṃ maruttam asitaṃ gayam
aṅgaṃ bṛhadrathaṃ caiva māṃdhātā samare 'jayat
82
yauvanāśvo yadāṅgāraṃ samare samayodhayat
visphārair dhanuṣo devā dyaur abhedīti menire
83
yataḥ sūrya udeti sma yatra ca pratitiṣṭhati
sarvaṃ tad yauvanāśvasya māṃdhātuḥ kṣetram ucyate
84
aśvamedha śateneṣṭvā rājasūya śatena ca
adadād rohitān matsyān brāhmaṇaibhyo mahīpatiḥ
85
hairaṇyān yojanotsedhān āyatān daśayojanam
atiriktān dvijātibhyo vyabhajann itare janāḥ
86
sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
87
yayātiṃ nāhuṣaṃ caiva mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
ya imāṃ pṛthivīṃ sarvāṃ vijitya saha sāgarām
88
amyā pātenābhyatīyād vedībhiś citrayan nṛpa
ījānaḥ kratubhiḥ puṇyaiḥ paryagacchad vasuṃdharām
89
iṣṭvā kratusahasreṇa vājimedhaśatena ca
tarpayām āsa devendraṃ tribhiḥ kāñcanaparvataiḥ
90
vyūḍhe devāsure yuddhe hatvā daiteya dānavān
vyabhajat pṛthivīṃ kṛtsnāṃ yayātir nahuṣātmajaḥ
91
anteṣu putrān nikṣipya yadudruhyu purogamān
pūruṃ rājye 'bhiṣicya sve sadāraḥ prasthito vanam
92
sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
93
ambarīṣaṃ ca nābhāgaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
yaṃ prajā vavrire puṇyaṃ goptāraṃ nṛpasattama
94
yaḥ sahasraṃ sahasrāṇāṃ rājñām ayuta yājinām
ījāno vitate yajñe brāhmaṇaibhyaḥ samāhitaḥ
95
naitat pūrve janāś cakrur na kariṣyanti cāpare
ity ambarīṣaṃ nābhāgam anvamodanta dakṣiṇāḥ
96
ataṃ rājasahasrāṇi śataṃ rājaśatāni ca
sarve 'śvamedhair ījānās te 'bhyayur dakṣiṇāyanam
97
sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadra taras tvayā
putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
98
aśabinduṃ caitrarathaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
yasya bhāryā sahasrāṇāṃ atam āsīn mahātmanaḥ
99
sahasraṃ tu sahasrāṇāṃ yasyāsañ śāśa bindavaḥ
hiraṇyakavacāḥ sarve sarve cottamadhanvinaḥ
100
ataṃ kanyā rājaputram ekaikaṃ pṛṣṭhato 'nvayuḥ
kanyāṃ kanyāṃ śataṃ nāgā nāgaṃ nāgaṃ śataṃ rathāḥ
101
rathaṃ rathaṃ śataṃ cāśvā deśajā hemamālinaḥ
aśvam aśvaṃ śataṃ gāvo gāṃ gāṃ tadvad ajāvikam
102
etad dhanam aparyantam aśvamedhe mahāmakhe
śaśabindur mahārāja brāhmaṇaibhyaḥ samādiśat
103
sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
104
gayam āmūrtarayasaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
yaḥ sa varṣaśataṃ rājā hutaśiṣṭāśano 'bhavat
105
yasmai vahnir varān prādāt tato vavre varān gayaḥ
dadato me 'kṣayā cāstu dharme śraddhā ca vardhatām
106
mano me ramatāṃ satye tvatprasādād dhutāśana
lebhe ca kāmāṃs tān sarvān pāvakād iti naḥ śrutam
107
darśena paurṇamāsena cāturmāsyaiḥ punaḥ punaḥ
ayajat sa mahātejāḥ sahasraṃ parivatsarān
108
ataṃ gavāṃ sahasrāṇi śatam aśvaśatāni ca
utthāyotthāya vai prādāt sahasraṃ parivatsarān
109
tarpayām āsa somena devān vittair dvijān api
pitṝn svadhābhiḥ kāmaiś ca striyaḥ svāḥ puruṣarṣabha
110
sauvarṇāṃ pṛthivīṃ kṛtvā daśavyāmāṃ dvir āyatām
dakṣimām adadad rājā vājimedhamahāmakhe
111
yāvatyaḥ sikatā rājan gaṅgāyāḥ puruṣarṣabha
tāvatīr eva gāḥ prādād āmūrtarayaso gayaḥ
112
sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
113
ranti devaṃ ca sāṅkṛtyaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
samyag ārādhya yaḥ śakraṃ varaṃ lebhe mahāyaśāḥ
114
annaṃ ca no bahu bhaved atithīṃś ca labhemahi
śraddhā ca no mā vyagaman mā ca yāciṣma kaṃ cana
115
upātiṣṭhanta paśavaḥ svayaṃ taṃ saṃśitavratam
grāmyāraṇyā mahātmānaṃ ranti devaṃ yaśasvinam
116
mahānadī carma rāśer utkledāt susruve yataḥ
tataś carmaṇvatīty evaṃ vikhyātā sā mahānadī
117
brāhmaṇaibhyo dadau niṣkān sadasi pratate nṛpaḥ
tubhyaṃ tubhyaṃ niṣkam iti yatrākrośanti vai dvijāḥ
sahasraṃ tubhyam ity uktvā brāhmaṇān sma prapadyate
118
anvāhāryopakaraṇaṃ dravyopakaraṇaṃ ca yat
ghaṭāḥ sthālyaḥ kaṭāhāś ca pātryaś ca piṭharā api
na tat kiṃ cid asauvarṇaṃ ranti devasya dhīmataḥ
119
sāṅkṛte ranti devasya yāṃ rātrim avasad gṛhe
ālabhyanta śataṃ gāvaḥ sahasrāṇi ca viṃśatiḥ
120
tatra sma sūdāḥ krośanti sumṛṣṭamaṇikuṇḍalāḥ
sūpabhūyiṣṭham aśnīdhvaṃ nādya māṃsaṃ yathā purā
121
sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
122
sagaraṃ ca mahātmānaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
aikṣvākaṃ puruṣavyāghram ati mānuṣavikramam
123
aṣṭiḥ putrasahasrāṇi yaṃ yāntaṃ pṛṣṭhato 'nvayuḥ
nakṣatrarājaṃ varṣānte vyabhre jyotir gaṇā iva
124
ekachatrā mahī yasya praṇatā hy abhavat purā
yo 'śvamedha sahasreṇa tarpayām āsa devatāḥ
125
yaḥ prādāt kāñcanastambhaṃ prāsādaṃ sarvakāñcanam
pūrṇaṃ padmadalākṣīṇāṃ strīṇāṃ ayanasaṃkulam
126
dvijātibhyo 'nurūpaibhyaḥ kāmān uccāvacāṃs tathā
yasyādeśena tad vittaṃ vyabhajanta dvijātayaḥ
127
khānayām āsa yaḥ kopāt pṛthivīṃ sāgarāṅkitām
yasya nāmnā samudraś ca sāgaratvam upāgataḥ
128
sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
129
rājānaṃ ca pṛthuṃ vainyaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
yam abhyaṣiñcan saṃbhūya mahāraṇye maharṣayaḥ
130
prathayiṣyati vai lokān pṛthur ity eva śabditaḥ
kṣatāc ca nas trāyatīti sa tasmāt kṣatriyaḥ smṛtaḥ
131
pṛthuṃ vainyaṃ prajā dṛṣṭvā raktāḥ smeti yad abruvan
tato rājeti nāmāsya anurāgād ajāyata
132
akṛṣṭapacyā pṛthivī puṭake puṭake madhu
sarvā droṇa dughā gāvo vainyasyāsan praśāsataḥ
133
arogāḥ sarvasiddhārthā manuṣyā akutobhayāḥ
yathābhikāmam avasan kṣetreṣu ca gṛheṣu ca
134
paḥ saṃstambhire yasya samudrasya yiyāsataḥ
saritaś cānudīryanta dhvajasaṅgaś ca nābhavat
135
hairaṇyāṃs trinalotsedhān parvatān ekaviṃśatim
brāhmaṇaibhyo dadau rājā yo 'śvamedhe mahāmakhe
136
sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
137
kiṃ vai tūṣṇīṃ dhyāyasi sṛñjaya tvaṃ; na me rājan vācam imāṃ śṛoṣi
na cen moghaṃ vipralaptaṃ mayedaṃ; pathyaṃ mumūrṣor iva samyag uktam
138
[sṛnjaya]
śṛomi te nārada vācam etāṃ; vicitrārthāṃ srajam iva puṇyagandhām
rājarṣīṇāṃ puṇyakṛtāṃ mahātmanāṃ; kīrtyā yuktāṃ śokanirṇāśanārtham
139
na te moghaṃ vipralaptaṃ maharṣe; dṛṣṭvaiva tvāṃ nāradāhaṃ vi śokaḥ
śuśrūṣe te vacanaṃ brahmavādin; na te tṛpyāmy amṛtasyeva pānāt
140
amoghadarśin mama cet prasādaṃ; sutāgha dagdhasya vibho prakuryāḥ
mṛtasya saṃjīvanam adya me syāt; tava prasādāt suta saṃgamaś ca
141
[nārada]
yas te putro dayito 'yaṃ viyātaḥ; svarṇaṣṭhīvī yam adāt parvatas te
punas te taṃ putram ahaṃ dadāmi; hiraṇyanābhaṃ varṣasahasriṇaṃ ca
