Book 13. Chapter 10
The Mahabharata In Sanskrit
Book 13
Chapter 10
1
[य]
मित्र सौदृद भावेन उपदेशं करॊति यः
जात्यावरस्य राजर्षे दॊषस तस्य भवेन न वा
2
एतद इच्छामि तत्त्वेन वयाख्यातुं वै पितामह
सूक्ष्मा गतिर हि धर्मस्य यत्र मुह्यन्ति मानवाः
3
[भ]
अत्र ते वर्तयिष्यामि शृणु राजन यथागमम
ऋषीणां वदतां पूर्वं शरुतम आसीद यथा मया
4
उपदेशॊ न कर्तव्यॊ जातिहीनस्य कस्य चित
उपदेशे महान दॊष उपाध्यायस्य भाष्यते
5
निदर्शनम इदं राजञ शृणु मे भरतर्षभ
दुरुक्त वचने राजन यथापूर्वं युधिष्ठिर
बरह्माश्रमपदे वृत्तं पार्श्वे हिमवतः शुभे
6
तत्राश्रमपदं पुण्यं नानावृक्षगणायुतम
बहु गुल्मलताकीर्णं मृगद्विजनिषेवितम
7
सिद्धचारणसंघुष्टं रम्यं पुष्पितकाननम
वरतिभिर बहुभिः कीर्णं तापसैर उपशॊभितम
8
बराह्मणैश च महाभागैः सूर्यज्वलन संनिभैः
नियमव्रतसंपन्नैः समाकीर्णं तपस्विभिः
दीक्षितैर भरतश्रेष्ठ यताहारैः कृतात्मभिः
9
वेदाध्ययनघॊषैश च नादितं भरतर्षभ
वालखिल्यैश च बहुभिर यतिभिश च निषेवितम
10
तत्र कश चित समुत्साहं कृत्वा शूद्रॊ दयान्वितः
आगतॊ हय आश्रमपदं पूजितश च तपस्विभिः
11
तांस तु दृष्ट्वा मुनिगणान देवकल्पान महौजसः
वहतॊ विविधा दीक्षाः संप्रहृष्यत भारत
12
अथास्य बुद्धिर अभवत तपस्ये भरतर्षभ
ततॊ ऽबरवीत कुलपतिं पादौ संगृह्य भारत
13
भवत्प्रसादाद इच्छामि धर्मं चर्तुं दविजर्षभ
तन मां तवं भगवन वक्तुं परव्राजयितुम अर्हसि
14
वर्णावरॊ ऽहं भगवञ शूद्रॊ जात्यास्मि सत्तम
शुश्रूषां कर्तुम इच्छामि परपन्नाय परसीद मे
15
[कुलपति]
न शक्यम इह शूद्रेण लिङ्गम आश्रित्य वर्तितुम
आस्यतां यदि ते बुद्धिः शुश्रूषा निरतॊ भव
16
[भ]
एवम उक्तस तु मुनिना स शूद्रॊ ऽचिन्तयन नृप
कथम अत्र मया कार्यं शरद्धा धर्मे परा च मे
विज्ञातम एवं भवतु करिष्ये परियम आत्मनः
17
गत्वाश्रमपदाद दूरम उटजं कृतवांस तु सः
तत्र वेदिं च भूमिं च देवतायतनानि च
निवेश्य भरतश्रेष्ठ नियमस्थॊ ऽभवत सुखम
18
अभिषेकांश च नियमान देवतायतनेषु च
बलिं च कृत्वा हुत्वा च देवतां चाप्य अपूजयत
19
संकल्पनियमॊपेतः फलाहारॊ जितेन्द्रियः
नित्यं संनिहिताभिश च ओषधीभिः फलैस तथा
20
अतिथीन पूजयाम आस यथावत समुपागतान
एवं हि सुमहान कालॊ वयत्यक्रामत स तस्य वै
21
अथास्य मुनिर आगच्छत संगत्या वै तम आश्रमम
संपूज्य सवागतेनर्षिं विधिवत पर्यतॊषयत
22
अनुकूलाः कथाः कृत्वा यथावत पर्यपृच्छत
ऋषिः परमतेजस्वी धर्मात्मा संयतेन्द्रियः
23
एवं स बहुशस तस्य शूद्रस्य भरतर्षभ
सॊ ऽगच्छद आश्रमम ऋषिः शूद्रं दरष्टुं नरर्षभ
24
अथ तं तापसं शूद्रः सॊ ऽबरवीद भरतर्षभ
पितृकार्यं करिष्यामि तत्र मे ऽनुग्रहं कुरु
25
बाढम इत्य एव तं विप्र उवाच भरतर्षभ
शुचिर भूत्वा स शूद्रस तु तस्यर्षेः पाद्यम आनयत
26
अथ दर्भांश च वन्याश च ओषधीर भरतर्षभ
पवित्रम आसनं चैव बृसीं च समुपानयत
27
अथ दक्षिणम आवृत्य बृसीं परमशीर्षिकाम
कृताम अन्यायतॊ दृष्ट्वा ततस तम ऋषिर अब्रवीत
28
कुरुष्वैतां पूर्वशीर्षां भव चॊदन मुखः शुचिः
स च तत कृतवाञ शूद्रः सर्वं यद ऋषिर अब्रवीत
29
यथॊपदिष्टं मेधावी दर्भादींस तान यथातथम
हव्यकव्य विधिं कृत्स्नम उक्तं तेन तपस्विना
30
ऋषिणा पितृकार्ये च स च धर्मपथे सथितः
पितृकार्ये कृते चापि विषृष्टः स जगाम ह
31
अथ दीर्घस्य कालस्य स तप्यञ शूद्र तापसः
वने पञ्चत्वम अगमत सुकृतेन च तेन वै
अजायत महाराज राजवंशे महाद्युतिः
32
तथैव स ऋषिस तात कालधर्मम अवाप्य ह
पुरॊहित कुले विप्र आजातॊ भरतर्षभ
33
एवं तौ तत्र संभूताव उभौ शूद्र मुनी तदा
करमेण वर्धितौ चापि विद्यासु कुशलाव उभौ
34
अथर्ववेदे वेदे च बभूवर्षिर सुनिश्चितः
कल्पप्रयॊगे चॊत्पन्ने जयॊतिषे च परं गतः
सख्ये चापि परा परीतिस तयॊश चापि वयवर्धत
35
पितर्य उपरते चापि कृतशौचः स भारत
अभिषिक्तः परकृतिभी राजपुत्रः स पार्थिवः
अभिषिक्तेन स ऋषिर अभिषिक्तः पुरॊहितः
36
स तं पुरॊधाय सुखम अवसद भरतर्षभ
राज्यं शशास धर्मेण परजाश च परिपालयन
37
पुण्याहवाचने नित्यं धर्मकार्येषु चासकृत
उत्स्मयन पराहसच चापि दृष्ट्वा राजा पुरॊहितम
एवं स बहुशॊ राजन पुरॊधसम उपाहसत
38
लक्षयित्वा पुरॊधास तु बहु शस्तं नराधिपम
उत्स्मयन्तं च सततं दृष्ट्वासौ मन्युमान अभूत
39
अथ शूण्ये पुरॊधास तु सह राज्ञा समागतः
कथाभिर अनुकूलाभी राजानम अभिरामयत
40
ततॊ ऽबरवीन नरेन्द्रं स पुरॊधा भरतर्षभ
वरम इच्छाम्य अहं तव एकं तवया दत्तं महाद्युते
41
[र]
वराणां ते शतं दद्यां कुम उतैकं दविजॊत्तम
सनेहाच च बहुमानाच च नास्त्य अदेयं हि मे तव
42
[पुरॊहित]
एकं वै वरम इच्छामि यदि तुष्टॊ ऽसि पार्थिव
यद ददासि महाराज सत्यं तद वद मानृतम
43
[भ]
बाढम इत्य एव तं राजा परत्युवाच युधिष्ठिर
यदि जञास्यामि वक्ष्यामि अजानन न तु संवदे
44
[प]
पुण्याहवाचने नित्यं धर्मकृत्येषु चासकृत
शान्ति हॊमेषु च सदा किं तवं हससि वीक्ष्य माम
45
सव्रीडं वै भवति हि मनॊ मे हसता तवया
कामया शापितॊ राजन नान्यथा वक्तुम अर्हसि
46
भाव्यं हि कारणेनात्र न ते हास्यम अकारणम
कौतूहलं मे सुभृशं तत्त्वेन कथयस्व मे
47
[र]
एवम उक्ते तवया विप्र यद अवाच्यं भवेद अपि
अवश्यम एव वक्तव्यं शृणुष्वैक मना दविज
48
पूर्वदेहे यथावृत्तं तन निबॊध दविजॊत्तम
जातिं समराम्य अहं बरह्मन्न अवधानेन मे शृणु
49
शूद्रॊ ऽहम अभवं पूर्वं तापसॊ भृशसंयुतः
ऋषिर उग्रतपास तवं च तदाभूर दविजसत्तम
50
परीयता हि तदा बरह्मन ममानुग्रह बुद्धिना
पितृकार्ये तवया पूर्वम उपदेशः कृतॊ ऽनघ
बृस्यां दर्भेषु हव्ये च कव्ये च मुनिसत्तम
51
एतेन कर्म दॊषेण पुरॊधास तवम अजायथाः
अहं राजा च विप्रेन्द्र पश्य कालस्य पर्ययम
मत्कृते हय उपदेशेन तवया पराप्तम इदं फलम
52
एतस्मात कारणाद बरह्मन परहसे तवां दविजॊत्तम
न तवां परिभवन बरह्मन परहसामि गुरुर भवान
53
विपर्ययेण मे मन्युस तेन संतप्यते मनः
जातिं समराम्य अहं तुभ्यम अतस तवां परहसामि वै
54
एवं तवॊग्रं हि तप उपदेशेन नाशितम
पुरॊहितत्वम उत्सृज्य यतस्व तवम्पुनर भवे
55
इतस तवम अधमाम अन्यां मा यॊनिं पराप्स्यसे दविज
गृह्यतां दरविणं विप्र पूतात्मा भव सत्तम
56
[भ]
ततॊ विसृष्टॊ राज्ञा तु विप्रॊ दानान्य अनेकशः
बराह्मणेभ्यॊ ददौ वित्तं भूमिं गरामांश च सर्वशः
57
कृच्छ्राणि चीर्त्वा च ततॊ यथॊक्तामि दविजॊत्तमः
तीर्थानि चाभिगत्वा वै दानानि विविधानि च
58
दत्त्वा गाश चैव विप्राणां पूतात्मा सॊ ऽभवद दविजः
तम एव चाश्रमं गत्वा चचार विपुलं तपः
59
ततः सिद्धिं परां पराप्तॊ बराह्मणॊ राजसत्तम
संमतश चाभवत तेषाम आश्रमे ऽऽशरमवासिनाम
60
एवं पराप्तॊ महत कृच्छ्रम ऋषिः स नृपसत्तम
बराह्मणेन न वक्तव्यं तस्माद वर्णावरे जने
61
वर्जयेद उपदेशं च सदैव बराह्मणॊ नृप
उपदेशं हि कुर्वाणॊ दविजः कृच्छ्रम अवाप्नुयात
62
एषितव्यं सदा वाचा नृपेण दविजसत्तमात
न परवक्तव्यम इह हि किं चिद वर्णावरे जने
63
बराह्मणाः कषत्रिया वैश्यास तरयॊ वर्णा दविजातयः
एतेषु कथयन राजन बराह्मणॊ न परदुष्यति
64
तस्मात सद्भिर न वक्तव्यं कस्य चित किं चिद अग्रतः
सूक्ष्मा गतिर हि धर्मस्य दुर्ज्ञेया हय अकृतात्मभिः
65
तस्मान मौनानि मुनयॊ दीक्षां कुर्वन्ति चादृताः
दुरुक्तस्य भयाद राजन नानुभाषन्ति किं चन
66
धार्मिका गुणसंपन्नाः सत्यार्जव परायणाः
दुरुक्त वाचाभिहताः पराप्नुवन्तीह दुष्कृतम
67
उपदेशॊ न कर्तव्यः कदा चिद अपि कस्य चित
उपदेशाद धि तत पापं बराह्मणः समवाप्नुयात
68
विमृश्य तस्मात पराज्ञेन वक्तव्यं धर्मम इच्छता
सत्यानृतेन हि कृत उपदेशॊ हिनस्ति वै
69
वक्तव्यम इह पृष्टेन विनिश्चित्य विपर्ययम
स चॊपदेशः कर्तव्यॊ येन धर्मम अवाप्नुयात
70
एतत ते सर्वम आख्यातम उपदेशे कृते सति
महान कलेशॊ हि भवति तस्मान नॊपदिशेत कव चित
1
[y]
mitra saudṛda bhāvena upadeśaṃ karoti yaḥ
jātyāvarasya rājarṣe doṣas tasya bhaven na vā
2
etad icchāmi tattvena vyākhyātuṃ vai pitāmaha
sūkṣmā gatir hi dharmasya yatra muhyanti mānavāḥ
3
[bh]
atra te vartayiṣyāmi śṛṇu rājan yathāgamam
ṛṣīṇāṃ vadatāṃ pūrvaṃ śrutam āsīd yathā mayā
4
upadeśo na kartavyo jātihīnasya kasya cit
upadeśe mahān doṣa upādhyāyasya bhāṣyate
5
nidarśanam idaṃ rājañ śṛu me bharatarṣabha
durukta vacane rājan yathāpūrvaṃ yudhiṣṭhira
brahmāśramapade vṛttaṃ pārśve himavataḥ śubhe
6
tatrāśramapadaṃ puṇyaṃ nānāvṛkṣagaṇāyutam
bahu gulmalatākīrṇaṃ mṛgadvijaniṣevitam
7
siddhacāraṇasaṃghuṣṭaṃ ramyaṃ puṣpitakānanam
vratibhir bahubhiḥ kīrṇaṃ tāpasair upaśobhitam
8
brāhmaṇaiś ca mahābhāgaiḥ sūryajvalana saṃnibhaiḥ
niyamavratasaṃpannaiḥ samākīrṇaṃ tapasvibhiḥ
dīkṣitair bharataśreṣṭha yatāhāraiḥ kṛtātmabhiḥ
9
vedādhyayanaghoṣaiś ca nāditaṃ bharatarṣabha
vālakhilyaiś ca bahubhir yatibhiś ca niṣevitam
10
tatra kaś cit samutsāhaṃ kṛtvā śūdro dayānvitaḥ
āgato hy āśramapadaṃ pūjitaś ca tapasvibhiḥ
11
tāṃs tu dṛṣṭvā munigaṇān devakalpān mahaujasaḥ
vahato vividhā dīkṣāḥ saṃprahṛṣyata bhārata
12
athāsya buddhir abhavat tapasye bharatarṣabha
tato 'bravīt kulapatiṃ pādau saṃgṛhya bhārata
13
bhavatprasādād icchāmi dharmaṃ cartuṃ dvijarṣabha
tan māṃ tvaṃ bhagavan vaktuṃ pravrājayitum arhasi
14
varṇāvaro 'haṃ bhagavañ śūdro jātyāsmi sattama
śuśrūṣāṃ kartum icchāmi prapannāya prasīda me
15
[kulapati]
na śakyam iha śūdreṇa liṅgam āśritya vartitum
āsyatāṃ yadi te buddhiḥ śuśrūṣā nirato bhava
16
[bh]
evam uktas tu muninā sa śūdro 'cintayan nṛpa
katham atra mayā kāryaṃ śraddhā dharme parā ca me
vijñātam evaṃ bhavatu kariṣye priyam ātmanaḥ
17
gatvāśramapadād dūram uṭajaṃ kṛtavāṃs tu saḥ
tatra vediṃ ca bhūmiṃ ca devatāyatanāni ca
niveśya bharataśreṣṭha niyamastho 'bhavat sukham
18
abhiṣekāṃś ca niyamān devatāyataneṣu ca
baliṃ ca kṛtvā hutvā ca devatāṃ cāpy apūjayat
19
saṃkalpaniyamopetaḥ phalāhāro jitendriyaḥ
nityaṃ saṃnihitābhiś ca oṣadhībhiḥ phalais tathā
20
atithīn pūjayām āsa yathāvat samupāgatān
evaṃ hi sumahān kālo vyatyakrāmat sa tasya vai
21
athāsya munir āgacchat saṃgatyā vai tam āśramam
saṃpūjya svāgatenarṣiṃ vidhivat paryatoṣayat
22
anukūlāḥ kathāḥ kṛtvā yathāvat paryapṛcchata
ṛiḥ paramatejasvī dharmātmā saṃyatendriyaḥ
23
evaṃ sa bahuśas tasya śūdrasya bharatarṣabha
so 'gacchad āśramam ṛṣiḥ śūdraṃ draṣṭuṃ nararṣabha
24
atha taṃ tāpasaṃ śūdraḥ so 'bravīd bharatarṣabha
pitṛkāryaṃ kariṣyāmi tatra me 'nugrahaṃ kuru
25
bāḍham ity eva taṃ vipra uvāca bharatarṣabha
śucir bhūtvā sa śūdras tu tasyarṣeḥ pādyam ānayat
26
atha darbhāṃś ca vanyāś ca oṣadhīr bharatarṣabha
pavitram āsanaṃ caiva bṛsīṃ ca samupānayat
27
atha dakṣiṇam āvṛtya bṛsīṃ paramaśīrṣikām
kṛtām anyāyato dṛṣṭvā tatas tam ṛṣir abravīt
28
kuruṣvaitāṃ pūrvaśīrṣāṃ bhava codan mukhaḥ śuciḥ
sa ca tat kṛtavāñ śūdraḥ sarvaṃ yad ṛṣir abravīt
29
yathopadiṣṭaṃ medhāvī darbhādīṃs tān yathātatham
havyakavya vidhiṃ kṛtsnam uktaṃ tena tapasvinā
30
ṛiṇā pitṛkārye ca sa ca dharmapathe sthitaḥ
pitṛkārye kṛte cāpi viṣṛṣaḥ sa jagāma ha
31
atha dīrghasya kālasya sa tapyañ śūdra tāpasaḥ
vane pañcatvam agamat sukṛtena ca tena vai
ajāyata mahārāja rājavaṃśe mahādyutiḥ
32
tathaiva sa ṛṣis tāta kāladharmam avāpya ha
purohita kule vipra ājāto bharatarṣabha
33
evaṃ tau tatra saṃbhūtāv ubhau śūdra munī tadā
krameṇa vardhitau cāpi vidyāsu kuśalāv ubhau
34
atharvavede vede ca babhūvarṣir suniścitaḥ
kalpaprayoge cotpanne jyotiṣe ca paraṃ gataḥ
sakhye cāpi parā prītis tayoś cāpi vyavardhata
35
pitary uparate cāpi kṛtaśaucaḥ sa bhārata
abhiṣiktaḥ prakṛtibhī rājaputraḥ sa pārthivaḥ
abhiṣiktena sa ṛṣir abhiṣiktaḥ purohitaḥ
36
sa taṃ purodhāya sukham avasad bharatarṣabha
rājyaṃ śaśāsa dharmeṇa prajāś ca paripālayan
37
puṇyāhavācane nityaṃ dharmakāryeṣu cāsakṛt
utsmayan prāhasac cāpi dṛṣṭvā rājā purohitam
evaṃ sa bahuśo rājan purodhasam upāhasat
38
lakṣayitvā purodhās tu bahu śastaṃ narādhipam
utsmayantaṃ ca satataṃ dṛṣṭvāsau manyumān abhūt
39
atha śūṇye purodhās tu saha rājñā samāgataḥ
kathābhir anukūlābhī rājānam abhirāmayat
40
tato 'bravīn narendraṃ sa purodhā bharatarṣabha
varam icchāmy ahaṃ tv ekaṃ tvayā dattaṃ mahādyute
41
[r]
varāṇāṃ te śataṃ dadyāṃ kum utaikaṃ dvijottama
snehāc ca bahumānāc ca nāsty adeyaṃ hi me tava
42
[purohita]
ekaṃ vai varam icchāmi yadi tuṣṭo 'si pārthiva
yad dadāsi mahārāja satyaṃ tad vada mānṛtam
43
[bh]
bāḍham ity eva taṃ rājā pratyuvāca yudhiṣṭhira
yadi jñāsyāmi vakṣyāmi ajānan na tu saṃvade
44
[p]
puṇyāhavācane nityaṃ dharmakṛtyeṣu cāsakṛt
śānti homeṣu ca sadā kiṃ tvaṃ hasasi vīkṣya mām
45
savrīḍaṃ vai bhavati hi mano me hasatā tvayā
kāmayā śāpito rājan nānyathā vaktum arhasi
46
bhāvyaṃ hi kāraṇenātra na te hāsyam akāraṇam
kautūhalaṃ me subhṛśaṃ tattvena kathayasva me
47
[r]
evam ukte tvayā vipra yad avācyaṃ bhaved api
avaśyam eva vaktavyaṃ śṛuṣvaika manā dvija
48
pūrvadehe yathāvṛttaṃ tan nibodha dvijottama
jātiṃ smarāmy ahaṃ brahmann avadhānena me śṛṇu
49
śdro 'ham abhavaṃ pūrvaṃ tāpaso bhṛśasaṃyutaḥ
ṛir ugratapās tvaṃ ca tadābhūr dvijasattama
50
prīyatā hi tadā brahman mamānugraha buddhinā
pitṛkārye tvayā pūrvam upadeśaḥ kṛto 'nagha
bṛsyāṃ darbheṣu havye ca kavye ca munisattama
51
etena karma doṣeṇa purodhās tvam ajāyathāḥ
ahaṃ rājā ca viprendra paśya kālasya paryayam
matkṛte hy upadeśena tvayā prāptam idaṃ phalam
52
etasmāt kāraṇād brahman prahase tvāṃ dvijottama
na tvāṃ paribhavan brahman prahasāmi gurur bhavān
53
viparyayeṇa me manyus tena saṃtapyate manaḥ
jātiṃ smarāmy ahaṃ tubhyam atas tvāṃ prahasāmi vai
54
evaṃ tavograṃ hi tapa upadeśena nāśitam
purohitatvam utsṛjya yatasva tvampunar bhave
55
itas tvam adhamām anyāṃ mā yoniṃ prāpsyase dvija
gṛhyatāṃ draviṇaṃ vipra pūtātmā bhava sattama
56
[bh]
tato visṛṣṭo rājñā tu vipro dānāny anekaśaḥ
brāhmaṇebhyo dadau vittaṃ bhūmiṃ grāmāṃś ca sarvaśaḥ
57
kṛcchrāṇi cīrtvā ca tato yathoktāmi dvijottamaḥ
tīrthāni cābhigatvā vai dānāni vividhāni ca
58
dattvā gāś caiva viprāṇāṃ pūtātmā so 'bhavad dvijaḥ
tam eva cāśramaṃ gatvā cacāra vipulaṃ tapaḥ
59
tataḥ siddhiṃ parāṃ prāpto brāhmaṇo rājasattama
saṃmataś cābhavat teṣām āśrame 'śramavāsinām
60
evaṃ prāpto mahat kṛcchram ṛṣiḥ sa nṛpasattama
brāhmaṇena na vaktavyaṃ tasmād varṇāvare jane
61
varjayed upadeśaṃ ca sadaiva brāhmaṇo nṛpa
upadeśaṃ hi kurvāṇo dvijaḥ kṛcchram avāpnuyāt
62
eṣitavyaṃ sadā vācā nṛpeṇa dvijasattamāt
na pravaktavyam iha hi kiṃ cid varṇāvare jane
63
brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyās trayo varṇā dvijātayaḥ
eteṣu kathayan rājan brāhmaṇo na praduṣyati
64
tasmāt sadbhir na vaktavyaṃ kasya cit kiṃ cid agrataḥ
sūkṣmā gatir hi dharmasya durjñeyā hy akṛtātmabhiḥ
65
tasmān maunāni munayo dīkṣāṃ kurvanti cādṛtāḥ
duruktasya bhayād rājan nānubhāṣanti kiṃ cana
66
dhārmikā guṇasaṃpannāḥ satyārjava parāyaṇāḥ
durukta vācābhihatāḥ prāpnuvantīha duṣkṛtam
67
upadeśo na kartavyaḥ kadā cid api kasya cit
upadeśād dhi tat pāpaṃ brāhmaṇaḥ samavāpnuyāt
68
vimṛśya tasmāt prājñena vaktavyaṃ dharmam icchatā
satyānṛtena hi kṛta upadeśo hinasti vai
69
vaktavyam iha pṛṣṭena viniścitya viparyayam
sa copadeśaḥ kartavyo yena dharmam avāpnuyāt
70
etat te sarvam ākhyātam upadeśe kṛte sati
mahān kleśo hi bhavati tasmān nopadiśet kva cit
Book 13
Chapter 10
1
[य]
मित्र सौदृद भावेन उपदेशं करॊति यः
जात्यावरस्य राजर्षे दॊषस तस्य भवेन न वा
2
एतद इच्छामि तत्त्वेन वयाख्यातुं वै पितामह
सूक्ष्मा गतिर हि धर्मस्य यत्र मुह्यन्ति मानवाः
3
[भ]
अत्र ते वर्तयिष्यामि शृणु राजन यथागमम
ऋषीणां वदतां पूर्वं शरुतम आसीद यथा मया
4
उपदेशॊ न कर्तव्यॊ जातिहीनस्य कस्य चित
उपदेशे महान दॊष उपाध्यायस्य भाष्यते
5
निदर्शनम इदं राजञ शृणु मे भरतर्षभ
दुरुक्त वचने राजन यथापूर्वं युधिष्ठिर
बरह्माश्रमपदे वृत्तं पार्श्वे हिमवतः शुभे
6
तत्राश्रमपदं पुण्यं नानावृक्षगणायुतम
बहु गुल्मलताकीर्णं मृगद्विजनिषेवितम
7
सिद्धचारणसंघुष्टं रम्यं पुष्पितकाननम
वरतिभिर बहुभिः कीर्णं तापसैर उपशॊभितम
8
बराह्मणैश च महाभागैः सूर्यज्वलन संनिभैः
नियमव्रतसंपन्नैः समाकीर्णं तपस्विभिः
दीक्षितैर भरतश्रेष्ठ यताहारैः कृतात्मभिः
9
वेदाध्ययनघॊषैश च नादितं भरतर्षभ
वालखिल्यैश च बहुभिर यतिभिश च निषेवितम
10
तत्र कश चित समुत्साहं कृत्वा शूद्रॊ दयान्वितः
आगतॊ हय आश्रमपदं पूजितश च तपस्विभिः
11
तांस तु दृष्ट्वा मुनिगणान देवकल्पान महौजसः
वहतॊ विविधा दीक्षाः संप्रहृष्यत भारत
12
अथास्य बुद्धिर अभवत तपस्ये भरतर्षभ
ततॊ ऽबरवीत कुलपतिं पादौ संगृह्य भारत
13
भवत्प्रसादाद इच्छामि धर्मं चर्तुं दविजर्षभ
तन मां तवं भगवन वक्तुं परव्राजयितुम अर्हसि
14
वर्णावरॊ ऽहं भगवञ शूद्रॊ जात्यास्मि सत्तम
शुश्रूषां कर्तुम इच्छामि परपन्नाय परसीद मे
15
[कुलपति]
न शक्यम इह शूद्रेण लिङ्गम आश्रित्य वर्तितुम
आस्यतां यदि ते बुद्धिः शुश्रूषा निरतॊ भव
16
[भ]
एवम उक्तस तु मुनिना स शूद्रॊ ऽचिन्तयन नृप
कथम अत्र मया कार्यं शरद्धा धर्मे परा च मे
विज्ञातम एवं भवतु करिष्ये परियम आत्मनः
17
गत्वाश्रमपदाद दूरम उटजं कृतवांस तु सः
तत्र वेदिं च भूमिं च देवतायतनानि च
निवेश्य भरतश्रेष्ठ नियमस्थॊ ऽभवत सुखम
18
अभिषेकांश च नियमान देवतायतनेषु च
बलिं च कृत्वा हुत्वा च देवतां चाप्य अपूजयत
19
संकल्पनियमॊपेतः फलाहारॊ जितेन्द्रियः
नित्यं संनिहिताभिश च ओषधीभिः फलैस तथा
20
अतिथीन पूजयाम आस यथावत समुपागतान
एवं हि सुमहान कालॊ वयत्यक्रामत स तस्य वै
21
अथास्य मुनिर आगच्छत संगत्या वै तम आश्रमम
संपूज्य सवागतेनर्षिं विधिवत पर्यतॊषयत
22
अनुकूलाः कथाः कृत्वा यथावत पर्यपृच्छत
ऋषिः परमतेजस्वी धर्मात्मा संयतेन्द्रियः
23
एवं स बहुशस तस्य शूद्रस्य भरतर्षभ
सॊ ऽगच्छद आश्रमम ऋषिः शूद्रं दरष्टुं नरर्षभ
24
अथ तं तापसं शूद्रः सॊ ऽबरवीद भरतर्षभ
पितृकार्यं करिष्यामि तत्र मे ऽनुग्रहं कुरु
25
बाढम इत्य एव तं विप्र उवाच भरतर्षभ
शुचिर भूत्वा स शूद्रस तु तस्यर्षेः पाद्यम आनयत
26
अथ दर्भांश च वन्याश च ओषधीर भरतर्षभ
पवित्रम आसनं चैव बृसीं च समुपानयत
27
अथ दक्षिणम आवृत्य बृसीं परमशीर्षिकाम
कृताम अन्यायतॊ दृष्ट्वा ततस तम ऋषिर अब्रवीत
28
कुरुष्वैतां पूर्वशीर्षां भव चॊदन मुखः शुचिः
स च तत कृतवाञ शूद्रः सर्वं यद ऋषिर अब्रवीत
29
यथॊपदिष्टं मेधावी दर्भादींस तान यथातथम
हव्यकव्य विधिं कृत्स्नम उक्तं तेन तपस्विना
30
ऋषिणा पितृकार्ये च स च धर्मपथे सथितः
पितृकार्ये कृते चापि विषृष्टः स जगाम ह
31
अथ दीर्घस्य कालस्य स तप्यञ शूद्र तापसः
वने पञ्चत्वम अगमत सुकृतेन च तेन वै
अजायत महाराज राजवंशे महाद्युतिः
32
तथैव स ऋषिस तात कालधर्मम अवाप्य ह
पुरॊहित कुले विप्र आजातॊ भरतर्षभ
33
एवं तौ तत्र संभूताव उभौ शूद्र मुनी तदा
करमेण वर्धितौ चापि विद्यासु कुशलाव उभौ
34
अथर्ववेदे वेदे च बभूवर्षिर सुनिश्चितः
कल्पप्रयॊगे चॊत्पन्ने जयॊतिषे च परं गतः
सख्ये चापि परा परीतिस तयॊश चापि वयवर्धत
35
पितर्य उपरते चापि कृतशौचः स भारत
अभिषिक्तः परकृतिभी राजपुत्रः स पार्थिवः
अभिषिक्तेन स ऋषिर अभिषिक्तः पुरॊहितः
36
स तं पुरॊधाय सुखम अवसद भरतर्षभ
राज्यं शशास धर्मेण परजाश च परिपालयन
37
पुण्याहवाचने नित्यं धर्मकार्येषु चासकृत
उत्स्मयन पराहसच चापि दृष्ट्वा राजा पुरॊहितम
एवं स बहुशॊ राजन पुरॊधसम उपाहसत
38
लक्षयित्वा पुरॊधास तु बहु शस्तं नराधिपम
उत्स्मयन्तं च सततं दृष्ट्वासौ मन्युमान अभूत
39
अथ शूण्ये पुरॊधास तु सह राज्ञा समागतः
कथाभिर अनुकूलाभी राजानम अभिरामयत
40
ततॊ ऽबरवीन नरेन्द्रं स पुरॊधा भरतर्षभ
वरम इच्छाम्य अहं तव एकं तवया दत्तं महाद्युते
41
[र]
वराणां ते शतं दद्यां कुम उतैकं दविजॊत्तम
सनेहाच च बहुमानाच च नास्त्य अदेयं हि मे तव
42
[पुरॊहित]
एकं वै वरम इच्छामि यदि तुष्टॊ ऽसि पार्थिव
यद ददासि महाराज सत्यं तद वद मानृतम
43
[भ]
बाढम इत्य एव तं राजा परत्युवाच युधिष्ठिर
यदि जञास्यामि वक्ष्यामि अजानन न तु संवदे
44
[प]
पुण्याहवाचने नित्यं धर्मकृत्येषु चासकृत
शान्ति हॊमेषु च सदा किं तवं हससि वीक्ष्य माम
45
सव्रीडं वै भवति हि मनॊ मे हसता तवया
कामया शापितॊ राजन नान्यथा वक्तुम अर्हसि
46
भाव्यं हि कारणेनात्र न ते हास्यम अकारणम
कौतूहलं मे सुभृशं तत्त्वेन कथयस्व मे
47
[र]
एवम उक्ते तवया विप्र यद अवाच्यं भवेद अपि
अवश्यम एव वक्तव्यं शृणुष्वैक मना दविज
48
पूर्वदेहे यथावृत्तं तन निबॊध दविजॊत्तम
जातिं समराम्य अहं बरह्मन्न अवधानेन मे शृणु
49
शूद्रॊ ऽहम अभवं पूर्वं तापसॊ भृशसंयुतः
ऋषिर उग्रतपास तवं च तदाभूर दविजसत्तम
50
परीयता हि तदा बरह्मन ममानुग्रह बुद्धिना
पितृकार्ये तवया पूर्वम उपदेशः कृतॊ ऽनघ
बृस्यां दर्भेषु हव्ये च कव्ये च मुनिसत्तम
51
एतेन कर्म दॊषेण पुरॊधास तवम अजायथाः
अहं राजा च विप्रेन्द्र पश्य कालस्य पर्ययम
मत्कृते हय उपदेशेन तवया पराप्तम इदं फलम
52
एतस्मात कारणाद बरह्मन परहसे तवां दविजॊत्तम
न तवां परिभवन बरह्मन परहसामि गुरुर भवान
53
विपर्ययेण मे मन्युस तेन संतप्यते मनः
जातिं समराम्य अहं तुभ्यम अतस तवां परहसामि वै
54
एवं तवॊग्रं हि तप उपदेशेन नाशितम
पुरॊहितत्वम उत्सृज्य यतस्व तवम्पुनर भवे
55
इतस तवम अधमाम अन्यां मा यॊनिं पराप्स्यसे दविज
गृह्यतां दरविणं विप्र पूतात्मा भव सत्तम
56
[भ]
ततॊ विसृष्टॊ राज्ञा तु विप्रॊ दानान्य अनेकशः
बराह्मणेभ्यॊ ददौ वित्तं भूमिं गरामांश च सर्वशः
57
कृच्छ्राणि चीर्त्वा च ततॊ यथॊक्तामि दविजॊत्तमः
तीर्थानि चाभिगत्वा वै दानानि विविधानि च
58
दत्त्वा गाश चैव विप्राणां पूतात्मा सॊ ऽभवद दविजः
तम एव चाश्रमं गत्वा चचार विपुलं तपः
59
ततः सिद्धिं परां पराप्तॊ बराह्मणॊ राजसत्तम
संमतश चाभवत तेषाम आश्रमे ऽऽशरमवासिनाम
60
एवं पराप्तॊ महत कृच्छ्रम ऋषिः स नृपसत्तम
बराह्मणेन न वक्तव्यं तस्माद वर्णावरे जने
61
वर्जयेद उपदेशं च सदैव बराह्मणॊ नृप
उपदेशं हि कुर्वाणॊ दविजः कृच्छ्रम अवाप्नुयात
62
एषितव्यं सदा वाचा नृपेण दविजसत्तमात
न परवक्तव्यम इह हि किं चिद वर्णावरे जने
63
बराह्मणाः कषत्रिया वैश्यास तरयॊ वर्णा दविजातयः
एतेषु कथयन राजन बराह्मणॊ न परदुष्यति
64
तस्मात सद्भिर न वक्तव्यं कस्य चित किं चिद अग्रतः
सूक्ष्मा गतिर हि धर्मस्य दुर्ज्ञेया हय अकृतात्मभिः
65
तस्मान मौनानि मुनयॊ दीक्षां कुर्वन्ति चादृताः
दुरुक्तस्य भयाद राजन नानुभाषन्ति किं चन
66
धार्मिका गुणसंपन्नाः सत्यार्जव परायणाः
दुरुक्त वाचाभिहताः पराप्नुवन्तीह दुष्कृतम
67
उपदेशॊ न कर्तव्यः कदा चिद अपि कस्य चित
उपदेशाद धि तत पापं बराह्मणः समवाप्नुयात
68
विमृश्य तस्मात पराज्ञेन वक्तव्यं धर्मम इच्छता
सत्यानृतेन हि कृत उपदेशॊ हिनस्ति वै
69
वक्तव्यम इह पृष्टेन विनिश्चित्य विपर्ययम
स चॊपदेशः कर्तव्यॊ येन धर्मम अवाप्नुयात
70
एतत ते सर्वम आख्यातम उपदेशे कृते सति
महान कलेशॊ हि भवति तस्मान नॊपदिशेत कव चित
1
[y]
mitra saudṛda bhāvena upadeśaṃ karoti yaḥ
jātyāvarasya rājarṣe doṣas tasya bhaven na vā
2
etad icchāmi tattvena vyākhyātuṃ vai pitāmaha
sūkṣmā gatir hi dharmasya yatra muhyanti mānavāḥ
3
[bh]
atra te vartayiṣyāmi śṛṇu rājan yathāgamam
ṛṣīṇāṃ vadatāṃ pūrvaṃ śrutam āsīd yathā mayā
4
upadeśo na kartavyo jātihīnasya kasya cit
upadeśe mahān doṣa upādhyāyasya bhāṣyate
5
nidarśanam idaṃ rājañ śṛu me bharatarṣabha
durukta vacane rājan yathāpūrvaṃ yudhiṣṭhira
brahmāśramapade vṛttaṃ pārśve himavataḥ śubhe
6
tatrāśramapadaṃ puṇyaṃ nānāvṛkṣagaṇāyutam
bahu gulmalatākīrṇaṃ mṛgadvijaniṣevitam
7
siddhacāraṇasaṃghuṣṭaṃ ramyaṃ puṣpitakānanam
vratibhir bahubhiḥ kīrṇaṃ tāpasair upaśobhitam
8
brāhmaṇaiś ca mahābhāgaiḥ sūryajvalana saṃnibhaiḥ
niyamavratasaṃpannaiḥ samākīrṇaṃ tapasvibhiḥ
dīkṣitair bharataśreṣṭha yatāhāraiḥ kṛtātmabhiḥ
9
vedādhyayanaghoṣaiś ca nāditaṃ bharatarṣabha
vālakhilyaiś ca bahubhir yatibhiś ca niṣevitam
10
tatra kaś cit samutsāhaṃ kṛtvā śūdro dayānvitaḥ
āgato hy āśramapadaṃ pūjitaś ca tapasvibhiḥ
11
tāṃs tu dṛṣṭvā munigaṇān devakalpān mahaujasaḥ
vahato vividhā dīkṣāḥ saṃprahṛṣyata bhārata
12
athāsya buddhir abhavat tapasye bharatarṣabha
tato 'bravīt kulapatiṃ pādau saṃgṛhya bhārata
13
bhavatprasādād icchāmi dharmaṃ cartuṃ dvijarṣabha
tan māṃ tvaṃ bhagavan vaktuṃ pravrājayitum arhasi
14
varṇāvaro 'haṃ bhagavañ śūdro jātyāsmi sattama
śuśrūṣāṃ kartum icchāmi prapannāya prasīda me
15
[kulapati]
na śakyam iha śūdreṇa liṅgam āśritya vartitum
āsyatāṃ yadi te buddhiḥ śuśrūṣā nirato bhava
16
[bh]
evam uktas tu muninā sa śūdro 'cintayan nṛpa
katham atra mayā kāryaṃ śraddhā dharme parā ca me
vijñātam evaṃ bhavatu kariṣye priyam ātmanaḥ
17
gatvāśramapadād dūram uṭajaṃ kṛtavāṃs tu saḥ
tatra vediṃ ca bhūmiṃ ca devatāyatanāni ca
niveśya bharataśreṣṭha niyamastho 'bhavat sukham
18
abhiṣekāṃś ca niyamān devatāyataneṣu ca
baliṃ ca kṛtvā hutvā ca devatāṃ cāpy apūjayat
19
saṃkalpaniyamopetaḥ phalāhāro jitendriyaḥ
nityaṃ saṃnihitābhiś ca oṣadhībhiḥ phalais tathā
20
atithīn pūjayām āsa yathāvat samupāgatān
evaṃ hi sumahān kālo vyatyakrāmat sa tasya vai
21
athāsya munir āgacchat saṃgatyā vai tam āśramam
saṃpūjya svāgatenarṣiṃ vidhivat paryatoṣayat
22
anukūlāḥ kathāḥ kṛtvā yathāvat paryapṛcchata
ṛiḥ paramatejasvī dharmātmā saṃyatendriyaḥ
23
evaṃ sa bahuśas tasya śūdrasya bharatarṣabha
so 'gacchad āśramam ṛṣiḥ śūdraṃ draṣṭuṃ nararṣabha
24
atha taṃ tāpasaṃ śūdraḥ so 'bravīd bharatarṣabha
pitṛkāryaṃ kariṣyāmi tatra me 'nugrahaṃ kuru
25
bāḍham ity eva taṃ vipra uvāca bharatarṣabha
śucir bhūtvā sa śūdras tu tasyarṣeḥ pādyam ānayat
26
atha darbhāṃś ca vanyāś ca oṣadhīr bharatarṣabha
pavitram āsanaṃ caiva bṛsīṃ ca samupānayat
27
atha dakṣiṇam āvṛtya bṛsīṃ paramaśīrṣikām
kṛtām anyāyato dṛṣṭvā tatas tam ṛṣir abravīt
28
kuruṣvaitāṃ pūrvaśīrṣāṃ bhava codan mukhaḥ śuciḥ
sa ca tat kṛtavāñ śūdraḥ sarvaṃ yad ṛṣir abravīt
29
yathopadiṣṭaṃ medhāvī darbhādīṃs tān yathātatham
havyakavya vidhiṃ kṛtsnam uktaṃ tena tapasvinā
30
ṛiṇā pitṛkārye ca sa ca dharmapathe sthitaḥ
pitṛkārye kṛte cāpi viṣṛṣaḥ sa jagāma ha
31
atha dīrghasya kālasya sa tapyañ śūdra tāpasaḥ
vane pañcatvam agamat sukṛtena ca tena vai
ajāyata mahārāja rājavaṃśe mahādyutiḥ
32
tathaiva sa ṛṣis tāta kāladharmam avāpya ha
purohita kule vipra ājāto bharatarṣabha
33
evaṃ tau tatra saṃbhūtāv ubhau śūdra munī tadā
krameṇa vardhitau cāpi vidyāsu kuśalāv ubhau
34
atharvavede vede ca babhūvarṣir suniścitaḥ
kalpaprayoge cotpanne jyotiṣe ca paraṃ gataḥ
sakhye cāpi parā prītis tayoś cāpi vyavardhata
35
pitary uparate cāpi kṛtaśaucaḥ sa bhārata
abhiṣiktaḥ prakṛtibhī rājaputraḥ sa pārthivaḥ
abhiṣiktena sa ṛṣir abhiṣiktaḥ purohitaḥ
36
sa taṃ purodhāya sukham avasad bharatarṣabha
rājyaṃ śaśāsa dharmeṇa prajāś ca paripālayan
37
puṇyāhavācane nityaṃ dharmakāryeṣu cāsakṛt
utsmayan prāhasac cāpi dṛṣṭvā rājā purohitam
evaṃ sa bahuśo rājan purodhasam upāhasat
38
lakṣayitvā purodhās tu bahu śastaṃ narādhipam
utsmayantaṃ ca satataṃ dṛṣṭvāsau manyumān abhūt
39
atha śūṇye purodhās tu saha rājñā samāgataḥ
kathābhir anukūlābhī rājānam abhirāmayat
40
tato 'bravīn narendraṃ sa purodhā bharatarṣabha
varam icchāmy ahaṃ tv ekaṃ tvayā dattaṃ mahādyute
41
[r]
varāṇāṃ te śataṃ dadyāṃ kum utaikaṃ dvijottama
snehāc ca bahumānāc ca nāsty adeyaṃ hi me tava
42
[purohita]
ekaṃ vai varam icchāmi yadi tuṣṭo 'si pārthiva
yad dadāsi mahārāja satyaṃ tad vada mānṛtam
43
[bh]
bāḍham ity eva taṃ rājā pratyuvāca yudhiṣṭhira
yadi jñāsyāmi vakṣyāmi ajānan na tu saṃvade
44
[p]
puṇyāhavācane nityaṃ dharmakṛtyeṣu cāsakṛt
śānti homeṣu ca sadā kiṃ tvaṃ hasasi vīkṣya mām
45
savrīḍaṃ vai bhavati hi mano me hasatā tvayā
kāmayā śāpito rājan nānyathā vaktum arhasi
46
bhāvyaṃ hi kāraṇenātra na te hāsyam akāraṇam
kautūhalaṃ me subhṛśaṃ tattvena kathayasva me
47
[r]
evam ukte tvayā vipra yad avācyaṃ bhaved api
avaśyam eva vaktavyaṃ śṛuṣvaika manā dvija
48
pūrvadehe yathāvṛttaṃ tan nibodha dvijottama
jātiṃ smarāmy ahaṃ brahmann avadhānena me śṛṇu
49
śdro 'ham abhavaṃ pūrvaṃ tāpaso bhṛśasaṃyutaḥ
ṛir ugratapās tvaṃ ca tadābhūr dvijasattama
50
prīyatā hi tadā brahman mamānugraha buddhinā
pitṛkārye tvayā pūrvam upadeśaḥ kṛto 'nagha
bṛsyāṃ darbheṣu havye ca kavye ca munisattama
51
etena karma doṣeṇa purodhās tvam ajāyathāḥ
ahaṃ rājā ca viprendra paśya kālasya paryayam
matkṛte hy upadeśena tvayā prāptam idaṃ phalam
52
etasmāt kāraṇād brahman prahase tvāṃ dvijottama
na tvāṃ paribhavan brahman prahasāmi gurur bhavān
53
viparyayeṇa me manyus tena saṃtapyate manaḥ
jātiṃ smarāmy ahaṃ tubhyam atas tvāṃ prahasāmi vai
54
evaṃ tavograṃ hi tapa upadeśena nāśitam
purohitatvam utsṛjya yatasva tvampunar bhave
55
itas tvam adhamām anyāṃ mā yoniṃ prāpsyase dvija
gṛhyatāṃ draviṇaṃ vipra pūtātmā bhava sattama
56
[bh]
tato visṛṣṭo rājñā tu vipro dānāny anekaśaḥ
brāhmaṇebhyo dadau vittaṃ bhūmiṃ grāmāṃś ca sarvaśaḥ
57
kṛcchrāṇi cīrtvā ca tato yathoktāmi dvijottamaḥ
tīrthāni cābhigatvā vai dānāni vividhāni ca
58
dattvā gāś caiva viprāṇāṃ pūtātmā so 'bhavad dvijaḥ
tam eva cāśramaṃ gatvā cacāra vipulaṃ tapaḥ
59
tataḥ siddhiṃ parāṃ prāpto brāhmaṇo rājasattama
saṃmataś cābhavat teṣām āśrame 'śramavāsinām
60
evaṃ prāpto mahat kṛcchram ṛṣiḥ sa nṛpasattama
brāhmaṇena na vaktavyaṃ tasmād varṇāvare jane
61
varjayed upadeśaṃ ca sadaiva brāhmaṇo nṛpa
upadeśaṃ hi kurvāṇo dvijaḥ kṛcchram avāpnuyāt
62
eṣitavyaṃ sadā vācā nṛpeṇa dvijasattamāt
na pravaktavyam iha hi kiṃ cid varṇāvare jane
63
brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyās trayo varṇā dvijātayaḥ
eteṣu kathayan rājan brāhmaṇo na praduṣyati
64
tasmāt sadbhir na vaktavyaṃ kasya cit kiṃ cid agrataḥ
sūkṣmā gatir hi dharmasya durjñeyā hy akṛtātmabhiḥ
65
tasmān maunāni munayo dīkṣāṃ kurvanti cādṛtāḥ
duruktasya bhayād rājan nānubhāṣanti kiṃ cana
66
dhārmikā guṇasaṃpannāḥ satyārjava parāyaṇāḥ
durukta vācābhihatāḥ prāpnuvantīha duṣkṛtam
67
upadeśo na kartavyaḥ kadā cid api kasya cit
upadeśād dhi tat pāpaṃ brāhmaṇaḥ samavāpnuyāt
68
vimṛśya tasmāt prājñena vaktavyaṃ dharmam icchatā
satyānṛtena hi kṛta upadeśo hinasti vai
69
vaktavyam iha pṛṣṭena viniścitya viparyayam
sa copadeśaḥ kartavyo yena dharmam avāpnuyāt
70
etat te sarvam ākhyātam upadeśe kṛte sati
mahān kleśo hi bhavati tasmān nopadiśet kva cit
