Book 13. Chapter 11
The Mahabharata In Sanskrit
Book 13
Chapter 11
1
[य]
कीदृशे पुरुषे तात सत्रीषु वा भरतर्षभ
शरीः पद्मा वसते नित्यं तन मे बरूहि पितामह
2
[भ]
अत्र ते वर्तयिष्यामि यथादृष्टं यथा शरुतम
रुक्मिणी देवकीपुत्र संनिधौ पर्यपृच्छत
3
नारायणस्याङ्क गतां जवलन्तीं; दृष्ट्वा शरियं पद्मसमान वक्त्राम
कौतूहलाद विस्मितचारुनेत्रा; पप्रच्छ माता मकरध्वजस्य
4
कानीह भूतान्य उपसेवसे तवं; संतिष्ठती कानि न सेवसे तवम
तानि तरिलॊकेश्वर भूतकान्ते; तत्त्वेन मे बरूहि महर्षिकन्ये
5
एवं तदा शरीर अभिभाष्यमाणा; देव्या समक्षं गरुड धवजस्य
उवाच वाक्यं मधुराभिधानं; मनॊहरं चन्द्र मुखी परसन्ना
6
वसामि सत्ये सुभगे परगल्भे; दक्षे नरे कर्मणि वर्तमाने
नाकर्म शीले पुरुषे वसामि; न नास्तिके सांकरिके कृतघ्ने
न भिन्नवृत्ते न नृशंसवृत्ते; न चापि चौरे न गुरुष्व असूये
7
ये चाल्पतेजॊबलसत्त्वसारा; हृष्यन्ति कुप्यन्ति च यत्र तत्र
न देवि तिष्ठामि तथाविधेषु; नरेषु संसुप्त मनॊरथेषु
8
यश चात्मनि परार्थयते न किं चिद; यश च सवभावॊपहतान्तर आत्मा
तेष्व अल्पसंतॊष रतेषु नित्यं; नरेषु नाहं निवसामि देवि
9
वसामि धर्मशीलेषु धर्मज्ञेषु महात्मसु
वृद्धसेविषु दान्तेषु सत्त्वज्ञेषु महात्मसु
10
सत्रीषु कषान्तासु दान्तासु देवद्विज परासु च
वसामि सत्यशीलासु सवभावनिरतासु च
11
परकीर्णभाण्डाम अनवेक्ष्य कारिणीं; सदा च भर्तुः परतिकूलवादिनीम
परस्य वेश्माभिरताम अलज्जाम; एवंविधां सत्रीं परिवर्जयामि
12
लॊकाम अचॊक्षाम अवलेहिनीं च; वयपेतधैर्यां कलहप्रियां च
निद्राभिभूतां सततं शयानाम; एवंविधां सत्रीं परिवर्जयामि
13
सत्यासु नित्यं परियदर्शनासु; सौभाग्ययुक्तासु गुणान्वितासु
वसामि नारीषु पतिव्रतासु; कल्याण शीलासु विभूषितासु
14
यानेषु कन्यासु विभूषणेषु; यज्ञेषु मेघेषु च वृष्टिमत्सु
वसामि फुल्लासु च पद्मिनीषु; नक्षत्रवीथीषु च शारदीषु
15
शैलेषु गॊष्ठेषु तथा वनेषु; सरःसु फुल्लॊत्पलपङ्कजेषु
नदीषु हंसस्वननादितासु; करौञ्चावघुष्ट सवरशॊभितासु
16
विस्तीर्णकूलह्रद शॊभितासु; तपस्विसिद्धद्विज सेवितासु
वसामि नित्यं सुबहूदकासु; सिंहैर गजैश चाकुलितॊदकासु
मत्ते गजे गॊवृषभे नरेन्द्रे; सिंहासने सत्पुरुषे च नित्यम
17
यस्मिन गृहे हूयते हव्यवाहॊ; गॊब्राह्मणश चार्च्यते देवताश च
काले च पुष्पैर बलयः करियन्ते; तस्मिन गृहे नित्यम उपैमि वासम
18
सवाध्यायनित्येषु दविजेषु नित्यं; कषत्रे च धर्माभिरते सदैव
वैश्ये च कृषाभिरते वसामि; शूद्रे च शुश्रूषणनित्ययुक्ते
19
नारायणे तव एकमना वसानि; सर्वेण भावेन शरीरभूता
तस्मिन हि धर्मः सुमहान निविष्टॊ; बरह्मण्यता चात्र तथा परियत्वम
20
नाहं शरीरेण वसामि देवि; नैवं मया शक्यम इहाभिधातुम
यस्मिंस तु भावेन वसामि पुंसि; स वर्धते धर्मयशॊ ऽरथकामैः
1
[y]
kīdṛśe puruṣe tāta strīṣu vā bharatarṣabha
śrīḥ padmā vasate nityaṃ tan me brūhi pitāmaha
2
[bh]
atra te vartayiṣyāmi yathādṛṣṭaṃ yathā śrutam
rukmiṇī devakīputra saṃnidhau paryapṛcchata
3
nārāyaṇasyāṅka gatāṃ jvalantīṃ; dṛṣṭvā śriyaṃ padmasamāna vaktrām
kautūhalād vismitacārunetrā; papraccha mātā makaradhvajasya
4
kānīha bhūtāny upasevase tvaṃ; saṃtiṣṭhatī kāni na sevase tvam
tāni trilokeśvara bhūtakānte; tattvena me brūhi maharṣikanye
5
evaṃ tadā śrīr abhibhāṣyamāṇā; devyā samakṣaṃ garuḍa dhvajasya
uvāca vākyaṃ madhurābhidhānaṃ; manoharaṃ candra mukhī prasannā
6
vasāmi satye subhage pragalbhe; dakṣe nare karmaṇi vartamāne
nākarma śīle puruṣe vasāmi; na nāstike sāṃkarike kṛtaghne
na bhinnavṛtte na nṛśaṃsavṛtte; na cāpi caure na guruṣv asūye
7
ye cālpatejobalasattvasārā; hṛṣyanti kupyanti ca yatra tatra
na devi tiṣṭhāmi tathāvidheṣu; nareṣu saṃsupta manoratheṣu
8
yaś cātmani prārthayate na kiṃ cid; yaś ca svabhāvopahatāntar ātmā
teṣv alpasaṃtoṣa rateṣu nityaṃ; nareṣu nāhaṃ nivasāmi devi
9
vasāmi dharmaśīleṣu dharmajñeṣu mahātmasu
vṛddhaseviṣu dānteṣu sattvajñeṣu mahātmasu
10
strīṣu kṣāntāsu dāntāsu devadvija parāsu ca
vasāmi satyaśīlāsu svabhāvaniratāsu ca
11
prakīrṇabhāṇḍām anavekṣya kāriṇīṃ; sadā ca bhartuḥ pratikūlavādinīm
parasya veśmābhiratām alajjām; evaṃvidhāṃ strīṃ parivarjayāmi
12
lokām acokṣām avalehinīṃ ca; vyapetadhairyāṃ kalahapriyāṃ ca
nidrābhibhūtāṃ satataṃ śayānām; evaṃvidhāṃ strīṃ parivarjayāmi
13
satyāsu nityaṃ priyadarśanāsu; saubhāgyayuktāsu guṇānvitāsu
vasāmi nārīṣu pativratāsu; kalyāṇa śīlāsu vibhūṣitāsu
14
yāneṣu kanyāsu vibhūṣaṇeṣu; yajñeṣu megheṣu ca vṛṣṭimatsu
vasāmi phullāsu ca padminīṣu; nakṣatravīthīṣu ca śāradīṣu
15
aileṣu goṣṭheṣu tathā vaneṣu; saraḥsu phullotpalapaṅkajeṣu
nadīṣu haṃsasvananāditāsu; krauñcāvaghuṣṭa svaraśobhitāsu
16
vistīrṇakūlahrada śobhitāsu; tapasvisiddhadvija sevitāsu
vasāmi nityaṃ subahūdakāsu; siṃhair gajaiś cākulitodakāsu
matte gaje govṛṣabhe narendre; siṃhāsane satpuruṣe ca nityam
17
yasmin gṛhe hūyate havyavāho; gobrāhmaṇaś cārcyate devatāś ca
kāle ca puṣpair balayaḥ kriyante; tasmin gṛhe nityam upaimi vāsam
18
svādhyāyanityeṣu dvijeṣu nityaṃ; kṣatre ca dharmābhirate sadaiva
vaiśye ca kṛṣābhirate vasāmi; śūdre ca śuśrūṣaṇanityayukte
19
nārāyaṇe tv ekamanā vasāni; sarveṇa bhāvena śarīrabhūtā
tasmin hi dharmaḥ sumahān niviṣṭo; brahmaṇyatā cātra tathā priyatvam
20
nāhaṃ śarīreṇa vasāmi devi; naivaṃ mayā śakyam ihābhidhātum
yasmiṃs tu bhāvena vasāmi puṃsi; sa vardhate dharmayaśo 'rthakāmaiḥ
Book 13
Chapter 11
1
[य]
कीदृशे पुरुषे तात सत्रीषु वा भरतर्षभ
शरीः पद्मा वसते नित्यं तन मे बरूहि पितामह
2
[भ]
अत्र ते वर्तयिष्यामि यथादृष्टं यथा शरुतम
रुक्मिणी देवकीपुत्र संनिधौ पर्यपृच्छत
3
नारायणस्याङ्क गतां जवलन्तीं; दृष्ट्वा शरियं पद्मसमान वक्त्राम
कौतूहलाद विस्मितचारुनेत्रा; पप्रच्छ माता मकरध्वजस्य
4
कानीह भूतान्य उपसेवसे तवं; संतिष्ठती कानि न सेवसे तवम
तानि तरिलॊकेश्वर भूतकान्ते; तत्त्वेन मे बरूहि महर्षिकन्ये
5
एवं तदा शरीर अभिभाष्यमाणा; देव्या समक्षं गरुड धवजस्य
उवाच वाक्यं मधुराभिधानं; मनॊहरं चन्द्र मुखी परसन्ना
6
वसामि सत्ये सुभगे परगल्भे; दक्षे नरे कर्मणि वर्तमाने
नाकर्म शीले पुरुषे वसामि; न नास्तिके सांकरिके कृतघ्ने
न भिन्नवृत्ते न नृशंसवृत्ते; न चापि चौरे न गुरुष्व असूये
7
ये चाल्पतेजॊबलसत्त्वसारा; हृष्यन्ति कुप्यन्ति च यत्र तत्र
न देवि तिष्ठामि तथाविधेषु; नरेषु संसुप्त मनॊरथेषु
8
यश चात्मनि परार्थयते न किं चिद; यश च सवभावॊपहतान्तर आत्मा
तेष्व अल्पसंतॊष रतेषु नित्यं; नरेषु नाहं निवसामि देवि
9
वसामि धर्मशीलेषु धर्मज्ञेषु महात्मसु
वृद्धसेविषु दान्तेषु सत्त्वज्ञेषु महात्मसु
10
सत्रीषु कषान्तासु दान्तासु देवद्विज परासु च
वसामि सत्यशीलासु सवभावनिरतासु च
11
परकीर्णभाण्डाम अनवेक्ष्य कारिणीं; सदा च भर्तुः परतिकूलवादिनीम
परस्य वेश्माभिरताम अलज्जाम; एवंविधां सत्रीं परिवर्जयामि
12
लॊकाम अचॊक्षाम अवलेहिनीं च; वयपेतधैर्यां कलहप्रियां च
निद्राभिभूतां सततं शयानाम; एवंविधां सत्रीं परिवर्जयामि
13
सत्यासु नित्यं परियदर्शनासु; सौभाग्ययुक्तासु गुणान्वितासु
वसामि नारीषु पतिव्रतासु; कल्याण शीलासु विभूषितासु
14
यानेषु कन्यासु विभूषणेषु; यज्ञेषु मेघेषु च वृष्टिमत्सु
वसामि फुल्लासु च पद्मिनीषु; नक्षत्रवीथीषु च शारदीषु
15
शैलेषु गॊष्ठेषु तथा वनेषु; सरःसु फुल्लॊत्पलपङ्कजेषु
नदीषु हंसस्वननादितासु; करौञ्चावघुष्ट सवरशॊभितासु
16
विस्तीर्णकूलह्रद शॊभितासु; तपस्विसिद्धद्विज सेवितासु
वसामि नित्यं सुबहूदकासु; सिंहैर गजैश चाकुलितॊदकासु
मत्ते गजे गॊवृषभे नरेन्द्रे; सिंहासने सत्पुरुषे च नित्यम
17
यस्मिन गृहे हूयते हव्यवाहॊ; गॊब्राह्मणश चार्च्यते देवताश च
काले च पुष्पैर बलयः करियन्ते; तस्मिन गृहे नित्यम उपैमि वासम
18
सवाध्यायनित्येषु दविजेषु नित्यं; कषत्रे च धर्माभिरते सदैव
वैश्ये च कृषाभिरते वसामि; शूद्रे च शुश्रूषणनित्ययुक्ते
19
नारायणे तव एकमना वसानि; सर्वेण भावेन शरीरभूता
तस्मिन हि धर्मः सुमहान निविष्टॊ; बरह्मण्यता चात्र तथा परियत्वम
20
नाहं शरीरेण वसामि देवि; नैवं मया शक्यम इहाभिधातुम
यस्मिंस तु भावेन वसामि पुंसि; स वर्धते धर्मयशॊ ऽरथकामैः
1
[y]
kīdṛśe puruṣe tāta strīṣu vā bharatarṣabha
śrīḥ padmā vasate nityaṃ tan me brūhi pitāmaha
2
[bh]
atra te vartayiṣyāmi yathādṛṣṭaṃ yathā śrutam
rukmiṇī devakīputra saṃnidhau paryapṛcchata
3
nārāyaṇasyāṅka gatāṃ jvalantīṃ; dṛṣṭvā śriyaṃ padmasamāna vaktrām
kautūhalād vismitacārunetrā; papraccha mātā makaradhvajasya
4
kānīha bhūtāny upasevase tvaṃ; saṃtiṣṭhatī kāni na sevase tvam
tāni trilokeśvara bhūtakānte; tattvena me brūhi maharṣikanye
5
evaṃ tadā śrīr abhibhāṣyamāṇā; devyā samakṣaṃ garuḍa dhvajasya
uvāca vākyaṃ madhurābhidhānaṃ; manoharaṃ candra mukhī prasannā
6
vasāmi satye subhage pragalbhe; dakṣe nare karmaṇi vartamāne
nākarma śīle puruṣe vasāmi; na nāstike sāṃkarike kṛtaghne
na bhinnavṛtte na nṛśaṃsavṛtte; na cāpi caure na guruṣv asūye
7
ye cālpatejobalasattvasārā; hṛṣyanti kupyanti ca yatra tatra
na devi tiṣṭhāmi tathāvidheṣu; nareṣu saṃsupta manoratheṣu
8
yaś cātmani prārthayate na kiṃ cid; yaś ca svabhāvopahatāntar ātmā
teṣv alpasaṃtoṣa rateṣu nityaṃ; nareṣu nāhaṃ nivasāmi devi
9
vasāmi dharmaśīleṣu dharmajñeṣu mahātmasu
vṛddhaseviṣu dānteṣu sattvajñeṣu mahātmasu
10
strīṣu kṣāntāsu dāntāsu devadvija parāsu ca
vasāmi satyaśīlāsu svabhāvaniratāsu ca
11
prakīrṇabhāṇḍām anavekṣya kāriṇīṃ; sadā ca bhartuḥ pratikūlavādinīm
parasya veśmābhiratām alajjām; evaṃvidhāṃ strīṃ parivarjayāmi
12
lokām acokṣām avalehinīṃ ca; vyapetadhairyāṃ kalahapriyāṃ ca
nidrābhibhūtāṃ satataṃ śayānām; evaṃvidhāṃ strīṃ parivarjayāmi
13
satyāsu nityaṃ priyadarśanāsu; saubhāgyayuktāsu guṇānvitāsu
vasāmi nārīṣu pativratāsu; kalyāṇa śīlāsu vibhūṣitāsu
14
yāneṣu kanyāsu vibhūṣaṇeṣu; yajñeṣu megheṣu ca vṛṣṭimatsu
vasāmi phullāsu ca padminīṣu; nakṣatravīthīṣu ca śāradīṣu
15
aileṣu goṣṭheṣu tathā vaneṣu; saraḥsu phullotpalapaṅkajeṣu
nadīṣu haṃsasvananāditāsu; krauñcāvaghuṣṭa svaraśobhitāsu
16
vistīrṇakūlahrada śobhitāsu; tapasvisiddhadvija sevitāsu
vasāmi nityaṃ subahūdakāsu; siṃhair gajaiś cākulitodakāsu
matte gaje govṛṣabhe narendre; siṃhāsane satpuruṣe ca nityam
17
yasmin gṛhe hūyate havyavāho; gobrāhmaṇaś cārcyate devatāś ca
kāle ca puṣpair balayaḥ kriyante; tasmin gṛhe nityam upaimi vāsam
18
svādhyāyanityeṣu dvijeṣu nityaṃ; kṣatre ca dharmābhirate sadaiva
vaiśye ca kṛṣābhirate vasāmi; śūdre ca śuśrūṣaṇanityayukte
19
nārāyaṇe tv ekamanā vasāni; sarveṇa bhāvena śarīrabhūtā
tasmin hi dharmaḥ sumahān niviṣṭo; brahmaṇyatā cātra tathā priyatvam
20
nāhaṃ śarīreṇa vasāmi devi; naivaṃ mayā śakyam ihābhidhātum
yasmiṃs tu bhāvena vasāmi puṃsi; sa vardhate dharmayaśo 'rthakāmaiḥ
