Book 13. Chapter 12

The Mahabharata In Sanskrit


Book 13

Chapter 12

1

[य]

सत�रीप�ंसयॊः संप�रयॊगे सपर�शः कस�याधिकॊ भवेत

�तन मे संशयं राजन यथावद वक�त�म अर�हसि

2

[भ]

अत�राप�य उदाहरन�तीमम इतिहासं प�रातनम

भङ�गाश�वनेन शक�रस�य यथा वैरम अभूत प�रा

3

प�रा भङ�गाश�वनॊ नाम राजर�षिर अतिधार�मिकः

अप�त�रः स नरव�याघ�र प�त�रार�थं यज�ञम आहरत

4

अग�निष�ट�ं नाम राजर�षिर इन�द�र दविष�टं महाबलः

परायश�चित�तेष� मर�त�यानां प�त�र कामस�य चेष�यते

5

इन�द�रॊ जञात�वा त� तं यज�ञं महाभागः स�रेश�वरः

अन�तरं तस�य राजर�षेर अन�विच�छन नियतात�मनः

6

कस�य चित तव अथ कालस�य मृगयाम अटतॊ नृप

इदम अन�तरम इत�य �व शक�रॊ नृपम अमॊहयत

7

�काश�वेन च राजर�षिर भरान�त इन�द�रेण मॊहितः

न दिशॊ ऽविन�दत नृपः कष�त�पिपासार�दितस तदा

8

इतश चेतश च वै धावञ शरमतृष�णार�दितॊ नृपः

सरॊ ऽपश�यत स�र�चिरं पूर�णं परमवारिणा

सॊ ऽवगाह�य सरस तात पाययाम आस वाजिनम

9

अथ पीतॊदकं सॊ ऽशवं वृक�षे बद�ध�वा नृपॊत�तमः

अवगाह�य ततः सनातॊ राजा सत�रीत�वम अवाप ह

10

आत�मानं सत�रीकृतं दृष�ट�वा वरीडितॊ नृपसत�तमः

चिन�तान�गत सर�वात�मा वयाक�लेन�द�रिय चेतनः

11

आरॊहिष�ये कथं तव अश�वं कथं यास�यामि वै प�रम

अग�निष�ट�ं नाम इष�टं मे प�त�राणां शतम औरसम

12

जातं महाबलानां वै तान परवक�ष�यामि किं तव अहम

दारेष� चास�मदीयेष� पौरजानपदेष� च

13

मृद�त�वं च तन�त�वं च विक�लवत�वं तथैव च

सत�री ग�णा ऋषिभिः परॊक�ता धर�मतत�त�वार�थ दर�शिभिः

वयायामः कर�कशत�वं च वीर�यं च प�र�षे ग�णाः

14

पौर�षं विप�रनष�टं मे सत�रीत�वं केनापि मे ऽभवत

सत�रीभावात कथम अश�वं त� प�नर आरॊढ�म उत�सहे

15

महता तव अथ खेदेन आर�ह�याश�वं नराधिपः

प�नर आयात प�रं तात सत�रीभूतॊ नृपसत�तम

16

प�त�रा दाराश च भृत�याश च पौरजानपदाश च ते

किं नव इदं तव इति विज�ञाय विस�मयं परमं गताः

17

अथॊवाच स राजर�षिः सत�रीभूतॊ वदतां वरः

मृगयाम अस�मि निर�यातॊ बलैः परिवृतॊ दृढम

उद�भान�तः पराविशं घॊरम अटवीं दैवमॊहितः

18

अटव�यां च स�घॊरायां तृष�णार�थॊ नष�टचेतनः

सरः स�र�चिरप�रख�यम अपश�यं पक�षिभिर वृतम

19

तत�रावगाढः सत�रीभूतॊ वयक�तं दैवान न संशयः

अतृप�त इव प�त�राणां दाराणां च धनस�य च

20

उवाच प�त�रांश च ततः सत�रीभूतः पार�थिवॊत�तमः

संप�रीत�या भ�ज�यतां राज�यं वनं यास�यामि प�त�रकाः

अभिषिच�य सप�त�राणां शतं राजा वनं गतः

21

ताम आश�रमे सत�रियं तात तापसॊ ऽभयवपद�यत

तापसेनास�य प�त�राणाम आश�रमे ऽपय अभवच छतम

22

अथ सा तान स�तान गृह�य पूर�वप�त�रान अभाषत

प�र�षत�वे स�ता यूयं सत�रीत�वे चेमे शतं स�ताः

23

�कत�र भ�ज�यतां राज�यं भरातृभावेन प�त�रकाः

सहिता भरातरस ते ऽथ राज�यं ब�भ�जिरे तदा

24

तान दृष�ट�वा भरातृभावेन भ�ञ�जानान राज�यम उत�तमम

चिन�तयाम आस देवेन�द�रॊ मन�य�नाभिपरिप�ल�तः

उपकारॊ ऽसय राजर�षेः कृतॊ नापकृतं मया

25

ततॊ बराह�मणरूपेण देवराजः शतक�रत�ः

भेदयाम आस तान गत�वा नगरं वै नृपात�मजान

26

भरातॄणां नास�ति सौभ�रात�रं ये ऽपय �कस�य पित�ः स�ताः

राज�यहेतॊर विवदिताः कश�यपस�य स�रास�राः

27

यूयं भङ�गाश�वनापत�यास तापसस�येतरे स�ताः

कश�यपस�य स�राश चैव अस�राश च स�तास तथा

य�ष�माकं पैतृकं राज�यं भ�ज�यते तापसात�मजैः

28

इन�द�रेण भेदितास ते त� य�द�धे ऽनयॊन�यम अपातयन

तच छर�त�वा तापसी चापि संतप�ता परर�रॊद ह

29

बराह�मणच छद�मनाभ�येत�य ताम इन�द�रॊ ऽथान�वपृच�छत

केन द�ःखेन संतप�ता रॊदिषि तवं वरानने

30

बराह�मणं त� ततॊ दृष�ट�वा सा सत�री कर�णम अब�रवीत

प�त�राणां दवे शते बरह�मन कालेन विनिवातिते

31

अहं राजाभवं विप�र तत�र प�त�रशतं मया

सम�त�पन�नं स�रूपाणां विक�रान�तानां दविजॊत�तम

32

कदा चिन मृगयां यात उद�भ�रान�तॊ गहने वने

अवगाढश च सरसि सत�रि भूतॊ बराह�मणॊत�तम

प�त�रान राज�ये परतिष�ठाप�य वनम अस�मि ततॊ गतः

33

सत�रियाश च मे प�त�रशतं तापसेन महात�मना

आश�रमे जनितं बरह�मन नीतास ते नगरं मया

34

तेषां च वैरम उत�पन�नं कालयॊगेन वै दविज

�तच छॊचामि विप�रेन�द�र दैवेनाभिपरिप�ल�ता

35

इन�द�रस तां द�ःखितां दृष�ट�वा अब�रवीत पर�षं वचः

प�रा स�द�ःसहं भद�रे मम द�ःखं तवया कृतम

36

इन�द�र दविष�टेन यजता माम अनादृत�य द�र�मते

इन�द�रॊ ऽहम अस�मि द�र�ब�द�धे वैरं ते यातितं मया

37

इन�द�रं त� दृष�ट�वा राजर�षिः पादयॊः शिरसा गतः

परसीद तरिदशश�रेष�ठ प�त�र कामेन स करत�ः

इष�टस तरिदशशार�दूल तत�र मे कषन�त�म अर�हसि

38

परणिपातेन तस�येन�द�रः परित�ट�षॊ वरं ददौ

प�त�रा वै कतमे राजञ जीवन�त� तव शंस मे

सत�रीभूतस�य हि ये जाताः प�र�षस�याथ ये ऽभवन

39

तापसी त� ततः शक�रम उवाच परयताञ�जलिः

सत�रीभूतस�य हि ये जातास ते मे जीवन�त� वासव

40

इन�द�रस त� विस�मितॊ हृष�टः सत�रियं पप�रच�छ तां प�नः

प�र�षॊत�पादिता ये ते कथं दवेष�याः स�तास तव

41

सत�री बूतस�य हि ये जाताः सनेहस तेभ�यॊ ऽधिकः कथम

कारणं शरॊत�म इच�छामि तन मे वक�त�म इहार�हसि

42

[सत�री]

सत�रियास तव अभ�यधिकः सनेहॊ न तथा प�र�षस�य वै

तस�मात ते शक�र जीवन�त� ये जाताः सत�रीकृतस�य वै

43

[भ]

�वम उक�ते ततस तवेन�द�रः परीतॊ वाक�यम उवाच ह

सर�व �वेह जीवन�त� प�त�रास ते सत�यवादिनि

44

वरं च वृण� राजेन�द�र यं तवम इच�छसि स�व�रत

प�र�षत�वम अथ सत�रीत�वं मत�तॊ यद अभिकाङ�क�षसि

45

[सत�री]

सत�रीत�वम �व वृणे शक�र परसन�ने तवयि वासव

46

�वम उक�तस त� देवेन�द�रस तां सत�रियम�प�रत�य�वाच ह

प�र�षत�वं कथं तयक�त�वा सत�रीत�वं रॊचयसे विभॊ

47

�वम उक�तः परत�य�वाच सत�रीभूतॊ राजसत�तमः

सत�रियाः प�र�षसंयॊगे परीतिर अभ�यधिका सदा

�तस�मात कारणाच छक�र सत�रीत�वम �व वृणॊम�य अहम

48

रमे चैवाधिकं सत�रीत�वे सत�यं वै देव सत�तम

सत�रीभावेन हि त�ष�टॊ ऽसमि गम�यतां तरिदशाधिप

49

�वम अस�त�व इति चॊक�त�वा ताम आपृच�छ�य तरिदिवं गतः

�वं सत�रिया महाराज अधिका परीतिर उच�यते

1

[y]

strīpuṃsayoḥ saṃprayoge sparśaḥ kasy�dhiko bhavet

etan me saṃśayaṃ r�jan yath�vad vaktum arhasi

2

[bh]

atr�py ud�harantīmam itih�saṃ pur�tanam

bhaṅg�śvanena śakrasya yath� vairam abhūt pur�

3

pur� bhaṅg�śvano n�ma r�jarṣir atidh�rmikaḥ

aputraḥ sa naravy�ghra putr�rthaṃ yajñam �harat

4

agniṣṭuṃ n�ma r�jarṣir indra dviṣṭaṃ mah�balaḥ

pr�yaścitteṣu marty�n�ṃ putra k�masya ceṣyate

5

indro jñ�tv� tu taṃ yajñaṃ mah�bh�gaḥ sureśvaraḥ

antaraṃ tasya r�jarṣer anvicchan niyat�tmanaḥ

6

kasya cit tv atha k�lasya mṛgay�m aṭato nṛpa

idam antaram ity eva śakro nṛpam amohayat

7

ek�śvena ca r�jarṣir bhr�nta indreṇa mohitaḥ

na diśo 'vindata nṛpaḥ kṣutpip�s�rditas tad�

8

itaś cetaś ca vai dh�vañ śramatṛṣṇ�rdito nṛpaḥ

saro 'paśyat suruciraṃ pūrṇaṃ paramav�riṇ�

so 'vag�hya saras t�ta p�yay�m �sa v�jinam

9

atha pītodakaṃ so 'śvaṃ vṛkṣe baddhv� nṛpottamaḥ

avag�hya tataḥ sn�to r�j� strītvam av�pa ha

10

�tm�naṃ strīkṛtaṃ dṛṣṭv� vrī�ito nṛpasattamaḥ

cint�nugata sarv�tm� vy�kulendriya cetanaḥ

11

�rohiṣye kathaṃ tv aśvaṃ kathaṃ y�sy�mi vai puram

agniṣṭuṃ n�ma iṣṭaṃ me putr�ṇ�ṃ śatam aurasam

12

j�taṃ mah�bal�n�ṃ vai t�n pravakṣy�mi kiṃ tv aham

d�reṣu c�smadīyeṣu pauraj�napadeṣu ca

13

mṛdutvaṃ ca tanutvaṃ ca viklavatvaṃ tathaiva ca

strī guṇ� ṛṣibhiḥ prokt� dharmatattv�rtha darśibhiḥ

vy�y�maḥ karkaśatvaṃ ca vīryaṃ ca puruṣe guṇ�ḥ

14

pauruṣaṃ vipranaṣṭaṃ me strītvaṃ ken�pi me 'bhavat

strībh�v�t katham aśvaṃ tu punar �ro�hum utsahe

15

mahat� tv atha khedena �ruhy�śvaṃ nar�dhipaḥ

punar �y�t puraṃ t�ta strībhūto nṛpasattama

16

putr� d�r�ś ca bhṛty�ś ca pauraj�napad�ś ca te

kiṃ nv idaṃ tv iti vijñ�ya vismayaṃ paramaṃ gat�ḥ

17

athov�ca sa r�jarṣiḥ strībhūto vadat�ṃ varaḥ

mṛgay�m asmi niry�to balaiḥ parivṛto dṛ�ham

udbh�ntaḥ pr�viśaṃ ghoram aṭavīṃ daivamohitaḥ

18

aṭavy�ṃ ca sughor�y�ṃ tṛṣṇ�rtho naṣṭacetanaḥ

saraḥ suruciraprakhyam apaśyaṃ pakṣibhir vṛtam

19

tatr�vag��haḥ strībhūto vyaktaṃ daiv�n na saṃśayaḥ

atṛpta iva putr�ṇ�ṃ d�r�ṇ�ṃ ca dhanasya ca

20

uv�ca putr�ṃś ca tataḥ strībhūtaḥ p�rthivottamaḥ

saṃprīty� bhujyat�ṃ r�jyaṃ vanaṃ y�sy�mi putrak�ḥ

abhiṣicya saputr�ṇ�ṃ śataṃ r�j� vanaṃ gataḥ

21

t�m �śrame striyaṃ t�ta t�paso 'bhyavapadyata

t�pasen�sya putr�ṇ�m �śrame 'py abhavac chatam

22

atha s� t�n sut�n gṛhya pūrvaputr�n abh�ṣata

puruṣatve sut� yūyaṃ strītve ceme śataṃ sut�ḥ

23

ekatra bhujyat�ṃ r�jyaṃ bhr�tṛbh�vena putrak�ḥ

sahit� bhr�taras te 'tha r�jyaṃ bubhujire tad�

24

t�n dṛṣṭv� bhr�tṛbh�vena bhuñj�n�n r�jyam uttamam

cintay�m �sa devendro manyun�bhipariplutaḥ

upak�ro 'sya r�jarṣeḥ kṛto n�pakṛtaṃ may�

25

tato br�hmaṇarūpeṇa devar�jaḥ śatakratuḥ

bheday�m �sa t�n gatv� nagaraṃ vai nṛp�tmaj�n

26

bhr�t�ṇ�ṃ n�sti saubhr�traṃ ye 'py ekasya pituḥ sut�ḥ

r�jyahetor vivadit�ḥ kaśyapasya sur�sur�ḥ

27

yūyaṃ bhaṅg�śvan�paty�s t�pasasyetare sut�ḥ

kaśyapasya sur�ś caiva asur�ś ca sut�s tath�

yuṣm�kaṃ paitṛkaṃ r�jyaṃ bhujyate t�pas�tmajaiḥ

28

indreṇa bhedit�s te tu yuddhe 'nyonyam ap�tayan

tac chrutv� t�pasī c�pi saṃtapt� praruroda ha

29

br�hmaṇac chadman�bhyetya t�m indro 'th�nvapṛcchata

kena duḥkhena saṃtapt� rodiṣi tvaṃ var�nane

30

br�hmaṇaṃ tu tato dṛṣṭv� s� strī karuṇam abravīt

putr�ṇ�ṃ dve śate brahman k�lena viniv�tite

31

ahaṃ r�j�bhavaṃ vipra tatra putraśataṃ may�

samutpannaṃ surūp�ṇ�ṃ vikr�nt�n�ṃ dvijottama

32

kad� cin mṛgay�ṃ y�ta udbhr�nto gahane vane

avag��haś ca sarasi stri bhūto br�hmaṇottama

putr�n r�jye pratiṣṭh�pya vanam asmi tato gataḥ

33

striy�ś ca me putraśataṃ t�pasena mah�tman�

�śrame janitaṃ brahman nīt�s te nagaraṃ may�

34

teṣ�ṃ ca vairam utpannaṃ k�layogena vai dvija

etac choc�mi viprendra daiven�bhipariplut�

35

indras t�ṃ duḥkhit�ṃ dṛṣṭv� abravīt paruṣaṃ vacaḥ

pur� suduḥsahaṃ bhadre mama duḥkhaṃ tvay� kṛtam

36

indra dviṣṭena yajat� m�m an�dṛtya durmate

indro 'ham asmi durbuddhe vairaṃ te y�titaṃ may�

37

indraṃ tu dṛṣṭv� r�jarṣiḥ p�dayoḥ śiras� gataḥ

prasīda tridaśaśreṣṭha putra k�mena sa kratuḥ

iṣṭas tridaśaś�rdūla tatra me kṣantum arhasi

38

praṇip�tena tasyendraḥ parituṭṣo varaṃ dadau

putr� vai katame r�jañ jīvantu tava śaṃsa me

strībhūtasya hi ye j�t�ḥ puruṣasy�tha ye 'bhavan

39

t�pasī tu tataḥ śakram uv�ca prayat�ñjaliḥ

strībhūtasya hi ye j�t�s te me jīvantu v�sava

40

indras tu vismito hṛṣṭaḥ striyaṃ papraccha t�ṃ punaḥ

puruṣotp�dit� ye te kathaṃ dveṣy�ḥ sut�s tava

41

strī būtasya hi ye j�t�ḥ snehas tebhyo 'dhikaḥ katham

k�raṇaṃ śrotum icch�mi tan me vaktum ih�rhasi

42

[strī]

striy�s tv abhyadhikaḥ sneho na tath� puruṣasya vai

tasm�t te śakra jīvantu ye j�t�ḥ strīkṛtasya vai

43

[bh]

evam ukte tatas tvendraḥ prīto v�kyam uv�ca ha

sarva eveha jīvantu putr�s te satyav�dini

44

varaṃ ca vṛṇu r�jendra yaṃ tvam icchasi suvrata

puruṣatvam atha strītvaṃ matto yad abhik�ṅkṣasi

45

[strī]

strītvam eva vṛṇe śakra prasanne tvayi v�sava

46

evam uktas tu devendras t�ṃ striyampratyuv�ca ha

puruṣatvaṃ kathaṃ tyaktv� strītvaṃ rocayase vibho

47

evam uktaḥ pratyuv�ca strībhūto r�jasattamaḥ

striy�ḥ puruṣasaṃyoge prītir abhyadhik� sad�

etasm�t k�raṇ�c chakra strītvam eva vṛṇomy aham

48

rame caiv�dhikaṃ strītve satyaṃ vai deva sattama

strībh�vena hi tuṣṭo 'smi gamyat�ṃ tridaś�dhipa

49

evam astv iti coktv� t�m �pṛcchya tridivaṃ gataḥ

evaṃ striy� mah�r�ja adhik� prītir ucyate