Book 13. Chapter 128
The Mahabharata In Sanskrit
Book 13
Chapter 128
1
[महेष्वर]
तिलॊत्तमा नाम पुरा बरह्मणा यॊषिद उत्तमा
तिलं तिलं समुद्धृत्य रत्नानां निर्मिता शुभा
2
साभ्यगच्छत मां देवि रूपेणाप्रतिमा भुवि
परदक्षिणं लॊभयन्ती मां शुभे रुचिरानना
3
यतॊ यतः सा सुदती माम उपाधावद अन्तिके
ततस ततॊ मुखं चारु मम देवि विनिर्गतम
4
तां देदृक्षुर अहं यॊगाच चतुर्मूर्तित्वम आगतः
चतुर्मुखश च संवृत्तॊ दर्शयन यॊगम आत्मनः
5
पूर्वेण वदनेनाहम इन्द्रत्वम अनुशास्मि ह
उत्तरेण तवया सार्धं रमाम्य अहम अनिन्दिते
6
पश्चिमं मे मुखं सौम्यं सर्वप्राणि सुखावहम
दक्षिणं भीमसंकाशं रौद्रं संहरति परजाः
7
जटिलॊ बरह्म चारी च लॊकानां हितकाम्यया
देवकार्यार्थ सिद्ध्यर्थं पिनाकं मे करे सथितम
8
इन्द्रेण च पुरा वज्रं कषिप्तं शरीकाङ्क्षिणा मम
दग्ध्वा कण्ठं तु तद यातं तेन शरीकण्ठता मम
9
[उमा]
वाहनेषु परभूतेषु शरीमत्स्व अन्येषु सत्सु ते
कथं गॊवृषभॊ देव वाहनत्वम उपागतः
10
[महेष्वर]
सुरभीं ससृजे बरह्मामृत धेनुं पयॊ मुचम
सा सेष्टा बहुधा जाता कषरमाणा पयॊ ऽमृतम
11
तस्या वत्स मुखॊत्सृष्टः फेनॊ मद गात्रम आगतः
ततॊ दग्धा मया गावॊ नानावर्णत्वम आगतः
12
ततॊ ऽहं लॊकगुरुणा शमं नीतॊ ऽरथवेदिना
वृषं चेमं धवजार्थं मे ददौ वाहनम एव च
13
[उमा]
निवासा बहुरूपास ते विश्वरूपगुणान्विताः
तांश च संत्यज्य भगवञ शमशाने रमसे कथम
14
केशास्थि कलिले भीमे कपालघट संकुले
गृध्रगॊमायुकलिले चिताग्निशतसंकुले
15
अशुचौ मांसकलिले वसा शॊणितकर्दमे
विनिकीर्णामिष चये शिवानाद विनादिते
16
[म]
मेध्यान्वेषी महीं कृत्स्नां विचरामि निशास्व अहम
न च मेध्यतरं किं चिच छमशानाद इह विद्यते
17
तेन मे सर्ववासानां शमशाने रमते मनः
नयग्रॊधशाखा संछन्ने निर्भुक्त सरग्वि भूषिते
18
तत्र चैव रमन्ते मे भूतसंघाः शुभानने
न च भूतगणैर देवि विनाहं वस्तुम उत्सहे
19
एष वासॊ हि मे मेध्यः सवर्गीयश च मतॊ हि मे
पुण्यः परमकश चैव मेध्य कामैर उपास्यते
20
[उमा]
भगवन सर्वभूतेश सर्वधर्मभृतां वर
पिनाक पाणे वरद संशयॊ मे महान अयम
21
अयं मुनिगणः सर्वस तपस तप इति परभॊ
तपॊ ऽनवेष करॊ लॊके भरमते विविधाकृतिः
22
अस्य चैवर्षिसंघस्य मम च परियकाम्यया
एतं ममेह संदेहं वक्तुम अर्हस्य अरिंदम
23
धर्मः किं लक्षणः परॊक्तः कथं वाचरितुं नरैः
शक्यॊ धर्मम अविन्दद्भिर धर्मज्ञ वद मे परभॊ
24
[नारद]
ततॊ मुनिगणः सर्वस तां देवीं परत्यपूजयत
वाग्भिर ऋग भूषितार्थाभिः सतवैश चार्थविदां वर
25
[म]
अहिंसा सत्यवचनं सर्वभूतानुकम्पनम
शमॊ दानं यथाशक्ति गार्हस्थ्यॊ धर्म उत्तमः
26
परदारेष्व असंकल्पॊ नयासस्त्री परिरक्षणम
अदत्तादान विरमॊ मधु मांसस्य वर्जनम
27
एष पञ्च विधॊ धर्मॊ बहुशाखः सुखॊदयः
देहिभिर धर्मपरमैः कर्तव्यॊ धर्मसंचयः
28
[उमा]
भगवन संशयं पृष्टस तं मे वयाख्यातुम अर्हसि
चातुर्वर्ण्यस्य यॊ धर्मः सवे सवे वर्णे गुणावहः
29
बराह्मणे कीदृशॊ धर्मः कषत्रिये कीदृशॊ भवेत
वैश्ये किं लक्षणॊ धर्मः शूद्रे किं लक्षणॊ भवेत
30
[म]
नयायतस ते महाभागे संशयः समुदीरितः
भूमिदेवा महाभागाः सदा लॊके दविजातयः
31
उपवासः सदा धर्मॊ बराह्मणस्य न संशयः
स हि धर्मार्थम उत्पन्नॊ बरह्मभूयाय कल्पते
32
तस्य धर्मक्रिया देवि वरतचर्या च नयायतः
तथॊपनयनं चैव दविजायैवॊपपद्यते
33
गुरु दैवतपूजार्थं सवाध्यायाभ्यसनात्मकः
देहिभिर धर्मपरमैश चर्तव्यॊ धर्मसंभवः
34
[उमा]
भगवन संशयॊ मे ऽतर तं मे वयाख्यातुम अर्हसि
चातुर्वर्ण्यस्य धर्मं हि नैपुण्येन परकीर्तय
35
[म]
रहस्यश्रवणं धर्मॊ वेद वरतनिषेवणम
वरतचर्या परॊ धर्मॊ गुरु पादप्रसादनम
36
भैक्ष चर्या परॊ धर्मॊ धर्मॊ नित्यॊपवासिता
नित्यस्वाध्यायिता धर्मॊ बरह्मचर्याश्रमस तथा
37
गुरुणा तव अभ्यनुज्ञातः समावर्तेत वै दविजः
विन्देतानन्तरं भार्याम अनुरूपां यथाविधि
38
शूद्रान्न वर्जनं धर्मस तथा सत्पथ सेवनम
धर्मॊ नित्यॊपवासित्वं बरह्मचर्यं तथैव च
39
आहिताग्निर अधीयानॊ जुह्वानः संयतेन्द्रियः
विघसाशी यताहारॊ गृहस्थः सत्यवाक शुचिः
40
अतिथिव्रतता धर्मॊ धर्मस तरेताग्निधारणम
इष्टीश च पशुबन्धांश च विधिपूर्वं समाचरेत
41
यज्ञश च परमॊ धर्मस तथाहिंसा च देहिषु
अपूर्व भॊजनं धर्मॊ विघसाशित्वम एव च
42
भुक्ते परिजने पश्चाद भॊजनं धर्म उच्यते
बराह्मणस्य गृहस्थस्य शरॊत्रियस्य विशेषतः
43
दम्पत्यॊः समशीलत्वं धर्मश च गृहमेधिनाम
गृह्याणां चैव देवानां नित्यं पुष्पबलि करिया
44
नित्यॊपलेपनं धर्मस तथा नित्यॊपवासिता
सुसंमृष्टॊपलिप्ते च साज्य धूमॊद्गमे गृहे
45
एष दविज जने धर्मॊ गार्हस्थ्यॊ लॊकधारणः
दविजातीनां सतां नित्यं सदैवैष परवर्तते
46
यस तु कषत्रगतॊ देवि तवया धर्म उदीरितः
तम अहं ते परवक्ष्यामि तं मे शृणु समाहिता
47
कषत्रियस्य समृतॊ धर्मः परजापालनम आदितः
निर्दिष्ट फलभॊक्ता हि राजा धर्मेण युज्यते
48
परजाः पालयते यॊ हि धर्मेण मनुजाधिपः
तस्य धर्मार्जिता लॊकाः परजापालनसंचिताः
49
तत्र राज्ञः परॊ धर्मॊ दमः सवाध्याय एव च
अग्निहॊत्रपरिस्पन्दॊ दानाध्ययनम एव च
50
भृत्यानां भरणं धर्मः कृते कर्मण्य मॊघता
51
सम्यग दण्डे सथितिर धर्मॊ धर्मॊ वेद करतुक्रियाः
वयवहार सथितिर धर्मः सत्यवाक्यरतिस तथा
52
आर्तहस्तप्रदॊ राजा परेत्य चेह महीयते
गॊब्राह्मणार्थे विक्रान्तः संग्रामे निधनं गतः
अश्वमेध जिताँल लॊकान पराप्नॊति तरिदिवालये
53
वैश्यस्य सततं धर्मः पाशुपाल्यं कृषिस तथा
अग्निहॊत्रपरिस्पन्दॊ दानाध्ययनम एव च
54
वाणिज्यं सत्पथ सथानम आतिथ्यं परशमॊ दमः
विप्राणां सवागतं तयागॊ वैश्य धर्मः सनातनः
55
तिलान गन्धान रसांश चैव न विक्रीणीत वै कव चित
वणिक पथम उपासीनॊ वैश्यः सत्पथम आश्रितः
56
सर्वातिथ्यं तरिवर्गस्य यथाशक्ति यथार्हतः
शूद्र धर्मः परॊ नित्यं शुश्रूषा च दविजातिषु
57
स शूद्रः संशिततपाः सत्यसंधॊ जितेन्द्रियः
शुश्रूषन्न अतिथिं पराप्तं तपः संचिनुते महत
58
तयक्तहिंसः शुभाचारॊ देवता दविज पूजकः
शूद्रॊ धर्मफलैर इष्टैः संप्रयुज्येत बुद्धिमान
59
एतत ते सर्वम आख्यातं चातुर्वर्ण्यस्य शॊभने
एकैकस्येह सुभगे किम अन्यच छरॊतुम इच्छसि
1
[maheṣvara]
tilottamā nāma purā brahmaṇā yoṣid uttamā
tilaṃ tilaṃ samuddhṛtya ratnānāṃ nirmitā śubhā
2
sābhyagacchata māṃ devi rūpeṇāpratimā bhuvi
pradakṣiṇaṃ lobhayantī māṃ śubhe rucirānanā
3
yato yataḥ sā sudatī mām upādhāvad antike
tatas tato mukhaṃ cāru mama devi vinirgatam
4
tāṃ dedṛkṣur ahaṃ yogāc caturmūrtitvam āgataḥ
caturmukhaś ca saṃvṛtto darśayan yogam ātmanaḥ
5
pūrveṇa vadanenāham indratvam anuśāsmi ha
uttareṇa tvayā sārdhaṃ ramāmy aham anindite
6
paścimaṃ me mukhaṃ saumyaṃ sarvaprāṇi sukhāvaham
dakṣiṇaṃ bhīmasaṃkāśaṃ raudraṃ saṃharati prajāḥ
7
jaṭilo brahma cārī ca lokānāṃ hitakāmyayā
devakāryārtha siddhyarthaṃ pinākaṃ me kare sthitam
8
indreṇa ca purā vajraṃ kṣiptaṃ śrīkāṅkṣiṇā mama
dagdhvā kaṇṭhaṃ tu tad yātaṃ tena śrīkaṇṭhatā mama
9
[umā]
vāhaneṣu prabhūteṣu śrīmatsv anyeṣu satsu te
kathaṃ govṛṣabho deva vāhanatvam upāgataḥ
10
[maheṣvara]
surabhīṃ sasṛje brahmāmṛta dhenuṃ payo mucam
sā seṣṭā bahudhā jātā kṣaramāṇā payo 'mṛtam
11
tasyā vatsa mukhotsṛṣṭaḥ pheno mad gātram āgataḥ
tato dagdhā mayā gāvo nānāvarṇatvam āgataḥ
12
tato 'haṃ lokaguruṇā śamaṃ nīto 'rthavedinā
vṛṣaṃ cemaṃ dhvajārthaṃ me dadau vāhanam eva ca
13
[umā]
nivāsā bahurūpās te viśvarūpaguṇānvitāḥ
tāṃś ca saṃtyajya bhagavañ śmaśāne ramase katham
14
keśāsthi kalile bhīme kapālaghaṭa saṃkule
gṛdhragomāyukalile citāgniśatasaṃkule
15
aśucau māṃsakalile vasā śoṇitakardame
vinikīrṇāmiṣa caye śivānāda vinādite
16
[m]
medhyānveṣī mahīṃ kṛtsnāṃ vicarāmi niśāsv aham
na ca medhyataraṃ kiṃ cic chmaśānād iha vidyate
17
tena me sarvavāsānāṃ śmaśāne ramate manaḥ
nyagrodhaśākhā saṃchanne nirbhukta sragvi bhūṣite
18
tatra caiva ramante me bhūtasaṃghāḥ śubhānane
na ca bhūtagaṇair devi vināhaṃ vastum utsahe
19
eṣa vāso hi me medhyaḥ svargīyaś ca mato hi me
puṇyaḥ paramakaś caiva medhya kāmair upāsyate
20
[umā]
bhagavan sarvabhūteśa sarvadharmabhṛtāṃ vara
pināka pāṇe varada saṃśayo me mahān ayam
21
ayaṃ munigaṇaḥ sarvas tapas tapa iti prabho
tapo 'nveṣa karo loke bhramate vividhākṛtiḥ
22
asya caivarṣisaṃghasya mama ca priyakāmyayā
etaṃ mameha saṃdehaṃ vaktum arhasy ariṃdama
23
dharmaḥ kiṃ lakṣaṇaḥ proktaḥ kathaṃ vācarituṃ naraiḥ
śakyo dharmam avindadbhir dharmajña vada me prabho
24
[nārada]
tato munigaṇaḥ sarvas tāṃ devīṃ pratyapūjayat
vāgbhir ṛg bhūṣitārthābhiḥ stavaiś cārthavidāṃ vara
25
[m]
ahiṃsā satyavacanaṃ sarvabhūtānukampanam
śamo dānaṃ yathāśakti gārhasthyo dharma uttamaḥ
26
paradāreṣv asaṃkalpo nyāsastrī parirakṣaṇam
adattādāna viramo madhu māṃsasya varjanam
27
eṣa pañca vidho dharmo bahuśākhaḥ sukhodayaḥ
dehibhir dharmaparamaiḥ kartavyo dharmasaṃcayaḥ
28
[umā]
bhagavan saṃśayaṃ pṛṣṭas taṃ me vyākhyātum arhasi
cāturvarṇyasya yo dharmaḥ sve sve varṇe guṇāvahaḥ
29
brāhmaṇe kīdṛśo dharmaḥ kṣatriye kīdṛśo bhavet
vaiśye kiṃ lakṣaṇo dharmaḥ śūdre kiṃ lakṣaṇo bhavet
30
[m]
nyāyatas te mahābhāge saṃśayaḥ samudīritaḥ
bhūmidevā mahābhāgāḥ sadā loke dvijātayaḥ
31
upavāsaḥ sadā dharmo brāhmaṇasya na saṃśayaḥ
sa hi dharmārtham utpanno brahmabhūyāya kalpate
32
tasya dharmakriyā devi vratacaryā ca nyāyataḥ
tathopanayanaṃ caiva dvijāyaivopapadyate
33
guru daivatapūjārthaṃ svādhyāyābhyasanātmakaḥ
dehibhir dharmaparamaiś cartavyo dharmasaṃbhavaḥ
34
[umā]
bhagavan saṃśayo me 'tra taṃ me vyākhyātum arhasi
cāturvarṇyasya dharmaṃ hi naipuṇyena prakīrtaya
35
[m]
rahasyaśravaṇaṃ dharmo veda vrataniṣevaṇam
vratacaryā paro dharmo guru pādaprasādanam
36
bhaikṣa caryā paro dharmo dharmo nityopavāsitā
nityasvādhyāyitā dharmo brahmacaryāśramas tathā
37
guruṇā tv abhyanujñātaḥ samāvarteta vai dvijaḥ
vindetānantaraṃ bhāryām anurūpāṃ yathāvidhi
38
śdrānna varjanaṃ dharmas tathā satpatha sevanam
dharmo nityopavāsitvaṃ brahmacaryaṃ tathaiva ca
39
hitāgnir adhīyāno juhvānaḥ saṃyatendriyaḥ
vighasāśī yatāhāro gṛhasthaḥ satyavāk śuciḥ
40
atithivratatā dharmo dharmas tretāgnidhāraṇam
iṣṭīś ca paśubandhāṃś ca vidhipūrvaṃ samācaret
41
yajñaś ca paramo dharmas tathāhiṃsā ca dehiṣu
apūrva bhojanaṃ dharmo vighasāśitvam eva ca
42
bhukte parijane paścād bhojanaṃ dharma ucyate
brāhmaṇasya gṛhasthasya śrotriyasya viśeṣataḥ
43
dampatyoḥ samaśīlatvaṃ dharmaś ca gṛhamedhinām
gṛhyāṇāṃ caiva devānāṃ nityaṃ puṣpabali kriyā
44
nityopalepanaṃ dharmas tathā nityopavāsitā
susaṃmṛṣṭopalipte ca sājya dhūmodgame gṛhe
45
eṣa dvija jane dharmo gārhasthyo lokadhāraṇaḥ
dvijātīnāṃ satāṃ nityaṃ sadaivaiṣa pravartate
46
yas tu kṣatragato devi tvayā dharma udīritaḥ
tam ahaṃ te pravakṣyāmi taṃ me śṛṇu samāhitā
47
kṣatriyasya smṛto dharmaḥ prajāpālanam āditaḥ
nirdiṣṭa phalabhoktā hi rājā dharmeṇa yujyate
48
prajāḥ pālayate yo hi dharmeṇa manujādhipaḥ
tasya dharmārjitā lokāḥ prajāpālanasaṃcitāḥ
49
tatra rājñaḥ paro dharmo damaḥ svādhyāya eva ca
agnihotraparispando dānādhyayanam eva ca
50
bhṛtyānāṃ bharaṇaṃ dharmaḥ kṛte karmaṇya moghatā
51
samyag daṇḍe sthitir dharmo dharmo veda kratukriyāḥ
vyavahāra sthitir dharmaḥ satyavākyaratis tathā
52
rtahastaprado rājā pretya ceha mahīyate
gobrāhmaṇārthe vikrāntaḥ saṃgrāme nidhanaṃ gataḥ
aśvamedha jitāṁl lokān prāpnoti tridivālaye
53
vaiśyasya satataṃ dharmaḥ pāśupālyaṃ kṛṣis tathā
agnihotraparispando dānādhyayanam eva ca
54
vāṇijyaṃ satpatha sthānam ātithyaṃ praśamo damaḥ
viprāṇāṃ svāgataṃ tyāgo vaiśya dharmaḥ sanātanaḥ
55
tilān gandhān rasāṃś caiva na vikrīṇīta vai kva cit
vaṇik patham upāsīno vaiśyaḥ satpatham āśritaḥ
56
sarvātithyaṃ trivargasya yathāśakti yathārhataḥ
śdra dharmaḥ paro nityaṃ śuśrūṣā ca dvijātiṣu
57
sa śūdraḥ saṃśitatapāḥ satyasaṃdho jitendriyaḥ
śuśrūṣann atithiṃ prāptaṃ tapaḥ saṃcinute mahat
58
tyaktahiṃsaḥ śubhācāro devatā dvija pūjakaḥ
śdro dharmaphalair iṣṭaiḥ saṃprayujyeta buddhimān
59
etat te sarvam ākhyātaṃ cāturvarṇyasya śobhane
ekaikasyeha subhage kim anyac chrotum icchasi
Book 13
Chapter 128
1
[महेष्वर]
तिलॊत्तमा नाम पुरा बरह्मणा यॊषिद उत्तमा
तिलं तिलं समुद्धृत्य रत्नानां निर्मिता शुभा
2
साभ्यगच्छत मां देवि रूपेणाप्रतिमा भुवि
परदक्षिणं लॊभयन्ती मां शुभे रुचिरानना
3
यतॊ यतः सा सुदती माम उपाधावद अन्तिके
ततस ततॊ मुखं चारु मम देवि विनिर्गतम
4
तां देदृक्षुर अहं यॊगाच चतुर्मूर्तित्वम आगतः
चतुर्मुखश च संवृत्तॊ दर्शयन यॊगम आत्मनः
5
पूर्वेण वदनेनाहम इन्द्रत्वम अनुशास्मि ह
उत्तरेण तवया सार्धं रमाम्य अहम अनिन्दिते
6
पश्चिमं मे मुखं सौम्यं सर्वप्राणि सुखावहम
दक्षिणं भीमसंकाशं रौद्रं संहरति परजाः
7
जटिलॊ बरह्म चारी च लॊकानां हितकाम्यया
देवकार्यार्थ सिद्ध्यर्थं पिनाकं मे करे सथितम
8
इन्द्रेण च पुरा वज्रं कषिप्तं शरीकाङ्क्षिणा मम
दग्ध्वा कण्ठं तु तद यातं तेन शरीकण्ठता मम
9
[उमा]
वाहनेषु परभूतेषु शरीमत्स्व अन्येषु सत्सु ते
कथं गॊवृषभॊ देव वाहनत्वम उपागतः
10
[महेष्वर]
सुरभीं ससृजे बरह्मामृत धेनुं पयॊ मुचम
सा सेष्टा बहुधा जाता कषरमाणा पयॊ ऽमृतम
11
तस्या वत्स मुखॊत्सृष्टः फेनॊ मद गात्रम आगतः
ततॊ दग्धा मया गावॊ नानावर्णत्वम आगतः
12
ततॊ ऽहं लॊकगुरुणा शमं नीतॊ ऽरथवेदिना
वृषं चेमं धवजार्थं मे ददौ वाहनम एव च
13
[उमा]
निवासा बहुरूपास ते विश्वरूपगुणान्विताः
तांश च संत्यज्य भगवञ शमशाने रमसे कथम
14
केशास्थि कलिले भीमे कपालघट संकुले
गृध्रगॊमायुकलिले चिताग्निशतसंकुले
15
अशुचौ मांसकलिले वसा शॊणितकर्दमे
विनिकीर्णामिष चये शिवानाद विनादिते
16
[म]
मेध्यान्वेषी महीं कृत्स्नां विचरामि निशास्व अहम
न च मेध्यतरं किं चिच छमशानाद इह विद्यते
17
तेन मे सर्ववासानां शमशाने रमते मनः
नयग्रॊधशाखा संछन्ने निर्भुक्त सरग्वि भूषिते
18
तत्र चैव रमन्ते मे भूतसंघाः शुभानने
न च भूतगणैर देवि विनाहं वस्तुम उत्सहे
19
एष वासॊ हि मे मेध्यः सवर्गीयश च मतॊ हि मे
पुण्यः परमकश चैव मेध्य कामैर उपास्यते
20
[उमा]
भगवन सर्वभूतेश सर्वधर्मभृतां वर
पिनाक पाणे वरद संशयॊ मे महान अयम
21
अयं मुनिगणः सर्वस तपस तप इति परभॊ
तपॊ ऽनवेष करॊ लॊके भरमते विविधाकृतिः
22
अस्य चैवर्षिसंघस्य मम च परियकाम्यया
एतं ममेह संदेहं वक्तुम अर्हस्य अरिंदम
23
धर्मः किं लक्षणः परॊक्तः कथं वाचरितुं नरैः
शक्यॊ धर्मम अविन्दद्भिर धर्मज्ञ वद मे परभॊ
24
[नारद]
ततॊ मुनिगणः सर्वस तां देवीं परत्यपूजयत
वाग्भिर ऋग भूषितार्थाभिः सतवैश चार्थविदां वर
25
[म]
अहिंसा सत्यवचनं सर्वभूतानुकम्पनम
शमॊ दानं यथाशक्ति गार्हस्थ्यॊ धर्म उत्तमः
26
परदारेष्व असंकल्पॊ नयासस्त्री परिरक्षणम
अदत्तादान विरमॊ मधु मांसस्य वर्जनम
27
एष पञ्च विधॊ धर्मॊ बहुशाखः सुखॊदयः
देहिभिर धर्मपरमैः कर्तव्यॊ धर्मसंचयः
28
[उमा]
भगवन संशयं पृष्टस तं मे वयाख्यातुम अर्हसि
चातुर्वर्ण्यस्य यॊ धर्मः सवे सवे वर्णे गुणावहः
29
बराह्मणे कीदृशॊ धर्मः कषत्रिये कीदृशॊ भवेत
वैश्ये किं लक्षणॊ धर्मः शूद्रे किं लक्षणॊ भवेत
30
[म]
नयायतस ते महाभागे संशयः समुदीरितः
भूमिदेवा महाभागाः सदा लॊके दविजातयः
31
उपवासः सदा धर्मॊ बराह्मणस्य न संशयः
स हि धर्मार्थम उत्पन्नॊ बरह्मभूयाय कल्पते
32
तस्य धर्मक्रिया देवि वरतचर्या च नयायतः
तथॊपनयनं चैव दविजायैवॊपपद्यते
33
गुरु दैवतपूजार्थं सवाध्यायाभ्यसनात्मकः
देहिभिर धर्मपरमैश चर्तव्यॊ धर्मसंभवः
34
[उमा]
भगवन संशयॊ मे ऽतर तं मे वयाख्यातुम अर्हसि
चातुर्वर्ण्यस्य धर्मं हि नैपुण्येन परकीर्तय
35
[म]
रहस्यश्रवणं धर्मॊ वेद वरतनिषेवणम
वरतचर्या परॊ धर्मॊ गुरु पादप्रसादनम
36
भैक्ष चर्या परॊ धर्मॊ धर्मॊ नित्यॊपवासिता
नित्यस्वाध्यायिता धर्मॊ बरह्मचर्याश्रमस तथा
37
गुरुणा तव अभ्यनुज्ञातः समावर्तेत वै दविजः
विन्देतानन्तरं भार्याम अनुरूपां यथाविधि
38
शूद्रान्न वर्जनं धर्मस तथा सत्पथ सेवनम
धर्मॊ नित्यॊपवासित्वं बरह्मचर्यं तथैव च
39
आहिताग्निर अधीयानॊ जुह्वानः संयतेन्द्रियः
विघसाशी यताहारॊ गृहस्थः सत्यवाक शुचिः
40
अतिथिव्रतता धर्मॊ धर्मस तरेताग्निधारणम
इष्टीश च पशुबन्धांश च विधिपूर्वं समाचरेत
41
यज्ञश च परमॊ धर्मस तथाहिंसा च देहिषु
अपूर्व भॊजनं धर्मॊ विघसाशित्वम एव च
42
भुक्ते परिजने पश्चाद भॊजनं धर्म उच्यते
बराह्मणस्य गृहस्थस्य शरॊत्रियस्य विशेषतः
43
दम्पत्यॊः समशीलत्वं धर्मश च गृहमेधिनाम
गृह्याणां चैव देवानां नित्यं पुष्पबलि करिया
44
नित्यॊपलेपनं धर्मस तथा नित्यॊपवासिता
सुसंमृष्टॊपलिप्ते च साज्य धूमॊद्गमे गृहे
45
एष दविज जने धर्मॊ गार्हस्थ्यॊ लॊकधारणः
दविजातीनां सतां नित्यं सदैवैष परवर्तते
46
यस तु कषत्रगतॊ देवि तवया धर्म उदीरितः
तम अहं ते परवक्ष्यामि तं मे शृणु समाहिता
47
कषत्रियस्य समृतॊ धर्मः परजापालनम आदितः
निर्दिष्ट फलभॊक्ता हि राजा धर्मेण युज्यते
48
परजाः पालयते यॊ हि धर्मेण मनुजाधिपः
तस्य धर्मार्जिता लॊकाः परजापालनसंचिताः
49
तत्र राज्ञः परॊ धर्मॊ दमः सवाध्याय एव च
अग्निहॊत्रपरिस्पन्दॊ दानाध्ययनम एव च
50
भृत्यानां भरणं धर्मः कृते कर्मण्य मॊघता
51
सम्यग दण्डे सथितिर धर्मॊ धर्मॊ वेद करतुक्रियाः
वयवहार सथितिर धर्मः सत्यवाक्यरतिस तथा
52
आर्तहस्तप्रदॊ राजा परेत्य चेह महीयते
गॊब्राह्मणार्थे विक्रान्तः संग्रामे निधनं गतः
अश्वमेध जिताँल लॊकान पराप्नॊति तरिदिवालये
53
वैश्यस्य सततं धर्मः पाशुपाल्यं कृषिस तथा
अग्निहॊत्रपरिस्पन्दॊ दानाध्ययनम एव च
54
वाणिज्यं सत्पथ सथानम आतिथ्यं परशमॊ दमः
विप्राणां सवागतं तयागॊ वैश्य धर्मः सनातनः
55
तिलान गन्धान रसांश चैव न विक्रीणीत वै कव चित
वणिक पथम उपासीनॊ वैश्यः सत्पथम आश्रितः
56
सर्वातिथ्यं तरिवर्गस्य यथाशक्ति यथार्हतः
शूद्र धर्मः परॊ नित्यं शुश्रूषा च दविजातिषु
57
स शूद्रः संशिततपाः सत्यसंधॊ जितेन्द्रियः
शुश्रूषन्न अतिथिं पराप्तं तपः संचिनुते महत
58
तयक्तहिंसः शुभाचारॊ देवता दविज पूजकः
शूद्रॊ धर्मफलैर इष्टैः संप्रयुज्येत बुद्धिमान
59
एतत ते सर्वम आख्यातं चातुर्वर्ण्यस्य शॊभने
एकैकस्येह सुभगे किम अन्यच छरॊतुम इच्छसि
1
[maheṣvara]
tilottamā nāma purā brahmaṇā yoṣid uttamā
tilaṃ tilaṃ samuddhṛtya ratnānāṃ nirmitā śubhā
2
sābhyagacchata māṃ devi rūpeṇāpratimā bhuvi
pradakṣiṇaṃ lobhayantī māṃ śubhe rucirānanā
3
yato yataḥ sā sudatī mām upādhāvad antike
tatas tato mukhaṃ cāru mama devi vinirgatam
4
tāṃ dedṛkṣur ahaṃ yogāc caturmūrtitvam āgataḥ
caturmukhaś ca saṃvṛtto darśayan yogam ātmanaḥ
5
pūrveṇa vadanenāham indratvam anuśāsmi ha
uttareṇa tvayā sārdhaṃ ramāmy aham anindite
6
paścimaṃ me mukhaṃ saumyaṃ sarvaprāṇi sukhāvaham
dakṣiṇaṃ bhīmasaṃkāśaṃ raudraṃ saṃharati prajāḥ
7
jaṭilo brahma cārī ca lokānāṃ hitakāmyayā
devakāryārtha siddhyarthaṃ pinākaṃ me kare sthitam
8
indreṇa ca purā vajraṃ kṣiptaṃ śrīkāṅkṣiṇā mama
dagdhvā kaṇṭhaṃ tu tad yātaṃ tena śrīkaṇṭhatā mama
9
[umā]
vāhaneṣu prabhūteṣu śrīmatsv anyeṣu satsu te
kathaṃ govṛṣabho deva vāhanatvam upāgataḥ
10
[maheṣvara]
surabhīṃ sasṛje brahmāmṛta dhenuṃ payo mucam
sā seṣṭā bahudhā jātā kṣaramāṇā payo 'mṛtam
11
tasyā vatsa mukhotsṛṣṭaḥ pheno mad gātram āgataḥ
tato dagdhā mayā gāvo nānāvarṇatvam āgataḥ
12
tato 'haṃ lokaguruṇā śamaṃ nīto 'rthavedinā
vṛṣaṃ cemaṃ dhvajārthaṃ me dadau vāhanam eva ca
13
[umā]
nivāsā bahurūpās te viśvarūpaguṇānvitāḥ
tāṃś ca saṃtyajya bhagavañ śmaśāne ramase katham
14
keśāsthi kalile bhīme kapālaghaṭa saṃkule
gṛdhragomāyukalile citāgniśatasaṃkule
15
aśucau māṃsakalile vasā śoṇitakardame
vinikīrṇāmiṣa caye śivānāda vinādite
16
[m]
medhyānveṣī mahīṃ kṛtsnāṃ vicarāmi niśāsv aham
na ca medhyataraṃ kiṃ cic chmaśānād iha vidyate
17
tena me sarvavāsānāṃ śmaśāne ramate manaḥ
nyagrodhaśākhā saṃchanne nirbhukta sragvi bhūṣite
18
tatra caiva ramante me bhūtasaṃghāḥ śubhānane
na ca bhūtagaṇair devi vināhaṃ vastum utsahe
19
eṣa vāso hi me medhyaḥ svargīyaś ca mato hi me
puṇyaḥ paramakaś caiva medhya kāmair upāsyate
20
[umā]
bhagavan sarvabhūteśa sarvadharmabhṛtāṃ vara
pināka pāṇe varada saṃśayo me mahān ayam
21
ayaṃ munigaṇaḥ sarvas tapas tapa iti prabho
tapo 'nveṣa karo loke bhramate vividhākṛtiḥ
22
asya caivarṣisaṃghasya mama ca priyakāmyayā
etaṃ mameha saṃdehaṃ vaktum arhasy ariṃdama
23
dharmaḥ kiṃ lakṣaṇaḥ proktaḥ kathaṃ vācarituṃ naraiḥ
śakyo dharmam avindadbhir dharmajña vada me prabho
24
[nārada]
tato munigaṇaḥ sarvas tāṃ devīṃ pratyapūjayat
vāgbhir ṛg bhūṣitārthābhiḥ stavaiś cārthavidāṃ vara
25
[m]
ahiṃsā satyavacanaṃ sarvabhūtānukampanam
śamo dānaṃ yathāśakti gārhasthyo dharma uttamaḥ
26
paradāreṣv asaṃkalpo nyāsastrī parirakṣaṇam
adattādāna viramo madhu māṃsasya varjanam
27
eṣa pañca vidho dharmo bahuśākhaḥ sukhodayaḥ
dehibhir dharmaparamaiḥ kartavyo dharmasaṃcayaḥ
28
[umā]
bhagavan saṃśayaṃ pṛṣṭas taṃ me vyākhyātum arhasi
cāturvarṇyasya yo dharmaḥ sve sve varṇe guṇāvahaḥ
29
brāhmaṇe kīdṛśo dharmaḥ kṣatriye kīdṛśo bhavet
vaiśye kiṃ lakṣaṇo dharmaḥ śūdre kiṃ lakṣaṇo bhavet
30
[m]
nyāyatas te mahābhāge saṃśayaḥ samudīritaḥ
bhūmidevā mahābhāgāḥ sadā loke dvijātayaḥ
31
upavāsaḥ sadā dharmo brāhmaṇasya na saṃśayaḥ
sa hi dharmārtham utpanno brahmabhūyāya kalpate
32
tasya dharmakriyā devi vratacaryā ca nyāyataḥ
tathopanayanaṃ caiva dvijāyaivopapadyate
33
guru daivatapūjārthaṃ svādhyāyābhyasanātmakaḥ
dehibhir dharmaparamaiś cartavyo dharmasaṃbhavaḥ
34
[umā]
bhagavan saṃśayo me 'tra taṃ me vyākhyātum arhasi
cāturvarṇyasya dharmaṃ hi naipuṇyena prakīrtaya
35
[m]
rahasyaśravaṇaṃ dharmo veda vrataniṣevaṇam
vratacaryā paro dharmo guru pādaprasādanam
36
bhaikṣa caryā paro dharmo dharmo nityopavāsitā
nityasvādhyāyitā dharmo brahmacaryāśramas tathā
37
guruṇā tv abhyanujñātaḥ samāvarteta vai dvijaḥ
vindetānantaraṃ bhāryām anurūpāṃ yathāvidhi
38
śdrānna varjanaṃ dharmas tathā satpatha sevanam
dharmo nityopavāsitvaṃ brahmacaryaṃ tathaiva ca
39
hitāgnir adhīyāno juhvānaḥ saṃyatendriyaḥ
vighasāśī yatāhāro gṛhasthaḥ satyavāk śuciḥ
40
atithivratatā dharmo dharmas tretāgnidhāraṇam
iṣṭīś ca paśubandhāṃś ca vidhipūrvaṃ samācaret
41
yajñaś ca paramo dharmas tathāhiṃsā ca dehiṣu
apūrva bhojanaṃ dharmo vighasāśitvam eva ca
42
bhukte parijane paścād bhojanaṃ dharma ucyate
brāhmaṇasya gṛhasthasya śrotriyasya viśeṣataḥ
43
dampatyoḥ samaśīlatvaṃ dharmaś ca gṛhamedhinām
gṛhyāṇāṃ caiva devānāṃ nityaṃ puṣpabali kriyā
44
nityopalepanaṃ dharmas tathā nityopavāsitā
susaṃmṛṣṭopalipte ca sājya dhūmodgame gṛhe
45
eṣa dvija jane dharmo gārhasthyo lokadhāraṇaḥ
dvijātīnāṃ satāṃ nityaṃ sadaivaiṣa pravartate
46
yas tu kṣatragato devi tvayā dharma udīritaḥ
tam ahaṃ te pravakṣyāmi taṃ me śṛṇu samāhitā
47
kṣatriyasya smṛto dharmaḥ prajāpālanam āditaḥ
nirdiṣṭa phalabhoktā hi rājā dharmeṇa yujyate
48
prajāḥ pālayate yo hi dharmeṇa manujādhipaḥ
tasya dharmārjitā lokāḥ prajāpālanasaṃcitāḥ
49
tatra rājñaḥ paro dharmo damaḥ svādhyāya eva ca
agnihotraparispando dānādhyayanam eva ca
50
bhṛtyānāṃ bharaṇaṃ dharmaḥ kṛte karmaṇya moghatā
51
samyag daṇḍe sthitir dharmo dharmo veda kratukriyāḥ
vyavahāra sthitir dharmaḥ satyavākyaratis tathā
52
rtahastaprado rājā pretya ceha mahīyate
gobrāhmaṇārthe vikrāntaḥ saṃgrāme nidhanaṃ gataḥ
aśvamedha jitāṁl lokān prāpnoti tridivālaye
53
vaiśyasya satataṃ dharmaḥ pāśupālyaṃ kṛṣis tathā
agnihotraparispando dānādhyayanam eva ca
54
vāṇijyaṃ satpatha sthānam ātithyaṃ praśamo damaḥ
viprāṇāṃ svāgataṃ tyāgo vaiśya dharmaḥ sanātanaḥ
55
tilān gandhān rasāṃś caiva na vikrīṇīta vai kva cit
vaṇik patham upāsīno vaiśyaḥ satpatham āśritaḥ
56
sarvātithyaṃ trivargasya yathāśakti yathārhataḥ
śdra dharmaḥ paro nityaṃ śuśrūṣā ca dvijātiṣu
57
sa śūdraḥ saṃśitatapāḥ satyasaṃdho jitendriyaḥ
śuśrūṣann atithiṃ prāptaṃ tapaḥ saṃcinute mahat
58
tyaktahiṃsaḥ śubhācāro devatā dvija pūjakaḥ
śdro dharmaphalair iṣṭaiḥ saṃprayujyeta buddhimān
59
etat te sarvam ākhyātaṃ cāturvarṇyasya śobhane
ekaikasyeha subhage kim anyac chrotum icchasi
