Book 13. Chapter 132
The Mahabharata In Sanskrit
Book 13
Chapter 132
1
[उ]
भगवन सर्वभूतेश सुरासुरनसं कृत
धर्माधर्मे नृणां देव बरूहि मे संशयं विभॊ
2
कर्मणा मनसा वाचा तरिविधं हि नरः सदा
बध्यते बन्धनैः पाशैर मुच्यते ऽपय अथ वा पुनः
3
केन शीलेन वा देवकर्मणा कीदृशेन वा
समाचारैर गुणैर वाक्यैः सवर्गं यान्तीह मानवाः
4
[म]
देवि धर्मार्थतत्त्वज्ञे सत्यनित्ये दमे रते
सर्वप्राणि हितः शरश्नः शरूयतां बुद्धिवर्धनः
5
सत्यधर्मरताः सन्तः सर्वलिप्सा विवर्जिताः
नाधर्मेण न धर्मेण बध्यन्ते छिन्नसंशयाः
6
परलयॊत्पत्तितत्त्वज्ञाः सर्वज्ञाः समदर्शिनः
वीतरागा विमुच्यन्ते पुरुषाः सर्वबन्धनैः
7
कर्मणा मनसा वाचा ये न हिंसन्ति किं चन
ये न सज्जन्ति कस्मिंश चिद बध्यन्ते ते न कर्मभिः
8
पराणातिपाताद विरताः शीलवन्तॊ दयान्विताः
तुल्यद्वेष्यप्रिया दान्ता मुच्यन्ते कर्मबन्धनैः
9
सर्वभूतदयावन्तॊ विश्वास्याः सर्वजन्तुषु
तयक्तहिंसा समाचारास ते नराः सवर्गगामिनः
10
परस्वे निर्ममा नित्यं परदारविवर्जकाः
धर्मलब्धार्थ भॊक्तारस ते नराः सवर्गगामिनः
11
मातृवत सवसृवच चैव नित्यं दुहितृवच च ये
परदारेषु वर्तन्ते ते नराः सवर्गगामिनः
12
सतैन्यान निवृत्ताः सततं संतुष्टाः सवधनेन च
सवभाग्यान्य उपजीवन्ति ते नराः सवर्गगामिनः
13
सवदारनिरता ये च ऋतुकालाभिगामिनः
अग्राम्यसुखभॊगाश च ते नराः सवर्गगामिनः
14
परदारेषु ये नित्यं चारित्रावृत लॊचनाः
यतेन्द्रियाः शीलपरास ते नराः सवर्गगामिनः
15
एष देवकृतॊ मार्गः सेवितव्यः सदा नरैः
अकषाय कृतश चैव मार्गः सेव्यः सदा बुधैः
16
दानधर्मतपॊ युक्तः शीलशौचदयात्मकः
वृत्त्यर्थं धर्महेतॊर वा सेवितव्यः सदा नरैः
सवर्गवासम अभीप्सद्भिर न सेव्यस तव अत उत्तरः
17
[उ]
वाचाथ बध्यते येन मुच्यते ऽपय अथ वा पुनः
तानि कर्माणि मे देव वद भूतपते ऽनघ
18
[म]
आत्महेतॊः परार्थे वा नर्म हास्याश्रयात तथा
ये मृषा न वदन्तीह ते नराः सवर्गगामिनः
19
वृत्त्यर्थं धर्महेतॊर वा कामकारात तथैव च
अनृतं ये न भाषन्ते ते नराः सवर्गगामिनः
20
शलक्ष्णां वाणीं निराबाधां मधुरां पापवर्जिताम
सवागतेनाभिभाषन्ते ते नराः सवर्गगामिनः
21
कटुकां ये न भाषन्ते परुषां निष्ठुरां गिरम
अपैशुन्य रताः सन्तस ते नराः सवर्गगामिनः
22
पिशुनां ये न भाषन्ते मित्र भेदकरीं गिरम
ऋतां मैत्रीं परभाषन्ते ते नराः सवर्गगामिनः
23
वर्जयन्ति सदा सूच्यः परद्रॊहं च मानवाः
सर्वभूतसमा दान्तास ते नराः सवर्गगामिनः
24
शठप्रलापाद विरता विरुद्ध परिवर्जकाः
सौम्य परलापिनॊ नित्यं ते नराः सवर्गगामिनः
25
न कॊपाद वयाहरन्ते ये वाचं हृदयदारणीम
सान्त्वं वदन्ति करुद्धापि ते नराः सवर्गगामिनः
26
एष वाणी कृतॊ देवि धर्मः सेव्यः सदा नरैः
शुभः सत्यगुणॊ नित्यं वर्जनीया मृषा बुधैः
27
[उ]
मनसा बध्यते येन कर्मणा पुरुषः सदा
तन मे बरूहि महाभाग देवदेव पिनाक धृक
28
[म]
मानसेनेह धर्मेण संयुक्ताः पुरुषाः सदा
सवर्गं गच्छन्ति कल्याणि तन मे कीर्तयतः शृणु
29
दुष्प्रणीतेन मनसा दुष्प्रणीततराकृतिः
बध्यते मानवॊ येन शृणु चान्यच छुभानने
30
अरण्ये विजने नयस्तं परस्वं वीक्ष्य ये नराः
मनसापि न हिंसन्ति ते नराः सवर्गगामिनः
31
गरामे गृहे वा यद दरव्यं पारक्यं विजने सथितम
नाभिनन्दन्ति वै नित्यं ते नराः सवर्गगामिनः
32
तथैव परदारान ये कामवृत्तान रहॊगतान
मनसापि न हिंसन्ति ते नराः सवर्गगामिनः
33
शत्रुं मित्रं च ये नित्यं तुल्येन मनसा नराः
भजन्ति मैत्राः संगम्य ते नराः सवर्गगामिनः
34
शरुतवन्तॊ दयावन्तः शुचयः सत्यसंगराः
सवैर अर्थैः परिसंतुष्टास ते नराः सवर्गगामिनः
35
अवैरा ये तव अनायासा मैत्र चित्तपराः सदा
सर्वभूतदयावन्तस ते नराः सवर्गगामिनः
36
शरद्धावन्तॊ दयावन्तश चॊक्षाश चॊक्ष जनप्रियाः
धर्माधर्मविदॊ नित्यं ते नराः सवर्गगामिनः
37
शुभानाम अशुभानां च कर्मणां फलसंचये
विपाकज्ञाश च ये देवि ते नराः सवर्गगामिनः
38
नयायॊपेता गुणॊपेता देवद्विज पराः सदा
समतां समनुप्राप्तास ते नराः सवर्गगामिनः
39
शुभैः कर्मफलैर देवि मयैते परिकीर्तिताः
सवर्गमार्गॊपगा भूयः किम अन्यच छरॊतुम इच्छसि
40
[उ]
महान मे संशयः कश चिन मर्त्यान परति महेश्वर
तस्मात तं नैपुणेनाद्य ममाख्यातुं तवम अर्हसि
41
केनायुर लभते दीर्घं कर्मणा पुरुषः परभॊ
तपसा वापि देवेश केनायुर लभते महत
42
कषीणायुः केन भवति कर्मणा भुवि मानवः
विपाकं कर्मणां देव वक्तुम अर्हस्य अनिन्दित
43
अपरे च महाभॊगा मन भॊगास तथापरे
अकुलीनास तथा चान्ये कुलीनाश च तथापरे
44
दुर्दर्शाः के चिद आभान्ति नराः काष्ठमया इव
परिय दर्शास तथा चान्ये दर्शनाद एव मानवाः
45
दुष्प्रज्ञाः के चिद आभान्ति के चिद आभान्ति पण्डिताः
महाप्रज्ञास तथैवान्ये जञानविज्ञानदर्शिनः
46
अल्पाबाधास तथा के चिन महाबाधास तथापरे
दृश्यन्ते पुरुषा देव तन मे शंसितुम अर्हसि
47
[म]
हन्त ते ऽहं परवक्ष्यामि देवि कर्मफलॊदयम
मर्त्यलॊके नराः सर्वे येन सवं भुञ्जते फलम
48
पराणातिपाती यॊ रौद्रॊ दण्डहस्तॊद्यतस तथा
नित्यम उद्यतदण्डश च हन्ति भूतगणान नरः
49
निर्दयः सर्वभूतानां नित्यम उद्वेग कारकः
अपि कीट पिपीलानाम अशरण्यः सुनिर्घृणः
50
एवं भूतॊ नरॊ देवि निरयं परतिपद्यते
विपरीतस तु धर्मात्मा रूपवान अभिजायते
51
निरयं याति हिंसात्मा याति सवर्गम अहिंसकः
यातनां निरये रौद्रां स कृच्छ्रां लभते नरः
52
अथ चेन निरयात तस्मात समुत्तरति कर्हि चित
मानुष्यं लभते चापि हीनायुस तत्र जायते
53
पापेन कर्मणा देवि बद्धॊहिंसा रतिर नरः
अप्रियः सर्वभूतानां हीनायुर उपजायते
54
यस तु शुक्लाभिजातीयः पराणिघात विवर्जकः
निक्षिप्तदण्डॊ निर्दण्डॊ न हिनस्ति कदा चन
55
न घातयति नॊ हन्ति घनन्तं नैवानुमॊदते
सर्वभूतेषु स सनेहॊ यथात्मनि तथापरे
56
ईदृशः पुरुषॊत्कर्षॊ देवि देवतम अश्नुते
उपपन्नान सुखान भॊगान उपाश्नाति मुदा युतः
57
अथ चेन मानुषे लॊके कदा चिद उपपद्यते
तत्र दीर्घायुर उत्पन्नः स नरः सुखम एधते
58
एवं दीर्घायुषां मार्गः सुवृत्तानां सुकर्मणाम
पराणिहिंसा विमॊक्षेण बरह्मणा समुदीरितः
1
[u]
bhagavan sarvabhūteśa surāsuranasaṃ kṛta
dharmādharme nṛṇāṃ deva brūhi me saṃśayaṃ vibho
2
karmaṇā manasā vācā trividhaṃ hi naraḥ sadā
badhyate bandhanaiḥ pāśair mucyate 'py atha vā punaḥ
3
kena śīlena vā devakarmaṇā kīdṛśena vā
samācārair guṇair vākyaiḥ svargaṃ yāntīha mānavāḥ
4
[m]
devi dharmārthatattvajñe satyanitye dame rate
sarvaprāṇi hitaḥ śraśnaḥ śrūyatāṃ buddhivardhanaḥ
5
satyadharmaratāḥ santaḥ sarvalipsā vivarjitāḥ
nādharmeṇa na dharmeṇa badhyante chinnasaṃśayāḥ
6
pralayotpattitattvajñāḥ sarvajñāḥ samadarśinaḥ
vītarāgā vimucyante puruṣāḥ sarvabandhanaiḥ
7
karmaṇā manasā vācā ye na hiṃsanti kiṃ cana
ye na sajjanti kasmiṃś cid badhyante te na karmabhiḥ
8
prāṇātipātād viratāḥ śīlavanto dayānvitāḥ
tulyadveṣyapriyā dāntā mucyante karmabandhanaiḥ
9
sarvabhūtadayāvanto viśvāsyāḥ sarvajantuṣu
tyaktahiṃsā samācārās te narāḥ svargagāminaḥ
10
parasve nirmamā nityaṃ paradāravivarjakāḥ
dharmalabdhārtha bhoktāras te narāḥ svargagāminaḥ
11
mātṛvat svasṛvac caiva nityaṃ duhitṛvac ca ye
paradāreṣu vartante te narāḥ svargagāminaḥ
12
stainyān nivṛttāḥ satataṃ saṃtuṣṭāḥ svadhanena ca
svabhāgyāny upajīvanti te narāḥ svargagāminaḥ
13
svadāraniratā ye ca ṛtukālābhigāminaḥ
agrāmyasukhabhogāś ca te narāḥ svargagāminaḥ
14
paradāreṣu ye nityaṃ cāritrāvṛta locanāḥ
yatendriyāḥ śīlaparās te narāḥ svargagāminaḥ
15
eṣa devakṛto mārgaḥ sevitavyaḥ sadā naraiḥ
akaṣāya kṛtaś caiva mārgaḥ sevyaḥ sadā budhaiḥ
16
dānadharmatapo yuktaḥ śīlaśaucadayātmakaḥ
vṛttyarthaṃ dharmahetor vā sevitavyaḥ sadā naraiḥ
svargavāsam abhīpsadbhir na sevyas tv ata uttaraḥ
17
[u]
vācātha badhyate yena mucyate 'py atha vā punaḥ
tāni karmāṇi me deva vada bhūtapate 'nagha
18
[m]
ātmahetoḥ parārthe vā narma hāsyāśrayāt tathā
ye mṛṣā na vadantīha te narāḥ svargagāminaḥ
19
vṛttyarthaṃ dharmahetor vā kāmakārāt tathaiva ca
anṛtaṃ ye na bhāṣante te narāḥ svargagāminaḥ
20
lakṣṇāṃ vāṇīṃ nirābādhāṃ madhurāṃ pāpavarjitām
svāgatenābhibhāṣante te narāḥ svargagāminaḥ
21
kaṭukāṃ ye na bhāṣante paruṣāṃ niṣṭhurāṃ giram
apaiśunya ratāḥ santas te narāḥ svargagāminaḥ
22
piśunāṃ ye na bhāṣante mitra bhedakarīṃ giram
ṛtāṃ maitrīṃ prabhāṣante te narāḥ svargagāminaḥ
23
varjayanti sadā sūcyaḥ paradrohaṃ ca mānavāḥ
sarvabhūtasamā dāntās te narāḥ svargagāminaḥ
24
aṭhapralāpād viratā viruddha parivarjakāḥ
saumya pralāpino nityaṃ te narāḥ svargagāminaḥ
25
na kopād vyāharante ye vācaṃ hṛdayadāraṇīm
sāntvaṃ vadanti kruddhāpi te narāḥ svargagāminaḥ
26
eṣa vāṇī kṛto devi dharmaḥ sevyaḥ sadā naraiḥ
śubhaḥ satyaguṇo nityaṃ varjanīyā mṛṣā budhaiḥ
27
[u]
manasā badhyate yena karmaṇā puruṣaḥ sadā
tan me brūhi mahābhāga devadeva pināka dhṛk
28
[m]
mānaseneha dharmeṇa saṃyuktāḥ puruṣāḥ sadā
svargaṃ gacchanti kalyāṇi tan me kīrtayataḥ śṛu
29
duṣpraṇītena manasā duṣpraṇītatarākṛtiḥ
badhyate mānavo yena śṛṇu cānyac chubhānane
30
araṇye vijane nyastaṃ parasvaṃ vīkṣya ye narāḥ
manasāpi na hiṃsanti te narāḥ svargagāminaḥ
31
grāme gṛhe vā yad dravyaṃ pārakyaṃ vijane sthitam
nābhinandanti vai nityaṃ te narāḥ svargagāminaḥ
32
tathaiva paradārān ye kāmavṛttān rahogatān
manasāpi na hiṃsanti te narāḥ svargagāminaḥ
33
atruṃ mitraṃ ca ye nityaṃ tulyena manasā narāḥ
bhajanti maitrāḥ saṃgamya te narāḥ svargagāminaḥ
34
rutavanto dayāvantaḥ śucayaḥ satyasaṃgarāḥ
svair arthaiḥ parisaṃtuṣṭās te narāḥ svargagāminaḥ
35
avairā ye tv anāyāsā maitra cittaparāḥ sadā
sarvabhūtadayāvantas te narāḥ svargagāminaḥ
36
raddhāvanto dayāvantaś cokṣāś cokṣa janapriyāḥ
dharmādharmavido nityaṃ te narāḥ svargagāminaḥ
37
ubhānām aśubhānāṃ ca karmaṇāṃ phalasaṃcaye
vipākajñāś ca ye devi te narāḥ svargagāminaḥ
38
nyāyopetā guṇopetā devadvija parāḥ sadā
samatāṃ samanuprāptās te narāḥ svargagāminaḥ
39
ubhaiḥ karmaphalair devi mayaite parikīrtitāḥ
svargamārgopagā bhūyaḥ kim anyac chrotum icchasi
40
[u]
mahān me saṃśayaḥ kaś cin martyān prati maheśvara
tasmāt taṃ naipuṇenādya mamākhyātuṃ tvam arhasi
41
kenāyur labhate dīrghaṃ karmaṇā puruṣaḥ prabho
tapasā vāpi deveśa kenāyur labhate mahat
42
kṣīṇāyuḥ kena bhavati karmaṇā bhuvi mānavaḥ
vipākaṃ karmaṇāṃ deva vaktum arhasy anindita
43
apare ca mahābhogā mana bhogās tathāpare
akulīnās tathā cānye kulīnāś ca tathāpare
44
durdarśāḥ ke cid ābhānti narāḥ kāṣṭhamayā iva
priya darśās tathā cānye darśanād eva mānavāḥ
45
duṣprajñāḥ ke cid ābhānti ke cid ābhānti paṇḍitāḥ
mahāprajñās tathaivānye jñānavijñānadarśinaḥ
46
alpābādhās tathā ke cin mahābādhās tathāpare
dṛśyante puruṣā deva tan me śaṃsitum arhasi
47
[m]
hanta te 'haṃ pravakṣyāmi devi karmaphalodayam
martyaloke narāḥ sarve yena svaṃ bhuñjate phalam
48
prāṇātipātī yo raudro daṇḍahastodyatas tathā
nityam udyatadaṇḍaś ca hanti bhūtagaṇān naraḥ
49
nirdayaḥ sarvabhūtānāṃ nityam udvega kārakaḥ
api kīṭa pipīlānām aśaraṇyaḥ sunirghṛṇaḥ
50
evaṃ bhūto naro devi nirayaṃ pratipadyate
viparītas tu dharmātmā rūpavān abhijāyate
51
nirayaṃ yāti hiṃsātmā yāti svargam ahiṃsakaḥ
yātanāṃ niraye raudrāṃ sa kṛcchrāṃ labhate naraḥ
52
atha cen nirayāt tasmāt samuttarati karhi cit
mānuṣyaṃ labhate cāpi hīnāyus tatra jāyate
53
pāpena karmaṇā devi baddhohiṃsā ratir naraḥ
apriyaḥ sarvabhūtānāṃ hīnāyur upajāyate
54
yas tu śuklābhijātīyaḥ prāṇighāta vivarjakaḥ
nikṣiptadaṇḍo nirdaṇḍo na hinasti kadā cana
55
na ghātayati no hanti ghnantaṃ naivānumodate
sarvabhūteṣu sa sneho yathātmani tathāpare
56
dṛśaḥ puruṣotkarṣo devi devatam aśnute
upapannān sukhān bhogān upāśnāti mudā yutaḥ
57
atha cen mānuṣe loke kadā cid upapadyate
tatra dīrghāyur utpannaḥ sa naraḥ sukham edhate
58
evaṃ dīrghāyuṣāṃ mārgaḥ suvṛttānāṃ sukarmaṇām
prāṇihiṃsā vimokṣeṇa brahmaṇā samudīritaḥ
Book 13
Chapter 132
1
[उ]
भगवन सर्वभूतेश सुरासुरनसं कृत
धर्माधर्मे नृणां देव बरूहि मे संशयं विभॊ
2
कर्मणा मनसा वाचा तरिविधं हि नरः सदा
बध्यते बन्धनैः पाशैर मुच्यते ऽपय अथ वा पुनः
3
केन शीलेन वा देवकर्मणा कीदृशेन वा
समाचारैर गुणैर वाक्यैः सवर्गं यान्तीह मानवाः
4
[म]
देवि धर्मार्थतत्त्वज्ञे सत्यनित्ये दमे रते
सर्वप्राणि हितः शरश्नः शरूयतां बुद्धिवर्धनः
5
सत्यधर्मरताः सन्तः सर्वलिप्सा विवर्जिताः
नाधर्मेण न धर्मेण बध्यन्ते छिन्नसंशयाः
6
परलयॊत्पत्तितत्त्वज्ञाः सर्वज्ञाः समदर्शिनः
वीतरागा विमुच्यन्ते पुरुषाः सर्वबन्धनैः
7
कर्मणा मनसा वाचा ये न हिंसन्ति किं चन
ये न सज्जन्ति कस्मिंश चिद बध्यन्ते ते न कर्मभिः
8
पराणातिपाताद विरताः शीलवन्तॊ दयान्विताः
तुल्यद्वेष्यप्रिया दान्ता मुच्यन्ते कर्मबन्धनैः
9
सर्वभूतदयावन्तॊ विश्वास्याः सर्वजन्तुषु
तयक्तहिंसा समाचारास ते नराः सवर्गगामिनः
10
परस्वे निर्ममा नित्यं परदारविवर्जकाः
धर्मलब्धार्थ भॊक्तारस ते नराः सवर्गगामिनः
11
मातृवत सवसृवच चैव नित्यं दुहितृवच च ये
परदारेषु वर्तन्ते ते नराः सवर्गगामिनः
12
सतैन्यान निवृत्ताः सततं संतुष्टाः सवधनेन च
सवभाग्यान्य उपजीवन्ति ते नराः सवर्गगामिनः
13
सवदारनिरता ये च ऋतुकालाभिगामिनः
अग्राम्यसुखभॊगाश च ते नराः सवर्गगामिनः
14
परदारेषु ये नित्यं चारित्रावृत लॊचनाः
यतेन्द्रियाः शीलपरास ते नराः सवर्गगामिनः
15
एष देवकृतॊ मार्गः सेवितव्यः सदा नरैः
अकषाय कृतश चैव मार्गः सेव्यः सदा बुधैः
16
दानधर्मतपॊ युक्तः शीलशौचदयात्मकः
वृत्त्यर्थं धर्महेतॊर वा सेवितव्यः सदा नरैः
सवर्गवासम अभीप्सद्भिर न सेव्यस तव अत उत्तरः
17
[उ]
वाचाथ बध्यते येन मुच्यते ऽपय अथ वा पुनः
तानि कर्माणि मे देव वद भूतपते ऽनघ
18
[म]
आत्महेतॊः परार्थे वा नर्म हास्याश्रयात तथा
ये मृषा न वदन्तीह ते नराः सवर्गगामिनः
19
वृत्त्यर्थं धर्महेतॊर वा कामकारात तथैव च
अनृतं ये न भाषन्ते ते नराः सवर्गगामिनः
20
शलक्ष्णां वाणीं निराबाधां मधुरां पापवर्जिताम
सवागतेनाभिभाषन्ते ते नराः सवर्गगामिनः
21
कटुकां ये न भाषन्ते परुषां निष्ठुरां गिरम
अपैशुन्य रताः सन्तस ते नराः सवर्गगामिनः
22
पिशुनां ये न भाषन्ते मित्र भेदकरीं गिरम
ऋतां मैत्रीं परभाषन्ते ते नराः सवर्गगामिनः
23
वर्जयन्ति सदा सूच्यः परद्रॊहं च मानवाः
सर्वभूतसमा दान्तास ते नराः सवर्गगामिनः
24
शठप्रलापाद विरता विरुद्ध परिवर्जकाः
सौम्य परलापिनॊ नित्यं ते नराः सवर्गगामिनः
25
न कॊपाद वयाहरन्ते ये वाचं हृदयदारणीम
सान्त्वं वदन्ति करुद्धापि ते नराः सवर्गगामिनः
26
एष वाणी कृतॊ देवि धर्मः सेव्यः सदा नरैः
शुभः सत्यगुणॊ नित्यं वर्जनीया मृषा बुधैः
27
[उ]
मनसा बध्यते येन कर्मणा पुरुषः सदा
तन मे बरूहि महाभाग देवदेव पिनाक धृक
28
[म]
मानसेनेह धर्मेण संयुक्ताः पुरुषाः सदा
सवर्गं गच्छन्ति कल्याणि तन मे कीर्तयतः शृणु
29
दुष्प्रणीतेन मनसा दुष्प्रणीततराकृतिः
बध्यते मानवॊ येन शृणु चान्यच छुभानने
30
अरण्ये विजने नयस्तं परस्वं वीक्ष्य ये नराः
मनसापि न हिंसन्ति ते नराः सवर्गगामिनः
31
गरामे गृहे वा यद दरव्यं पारक्यं विजने सथितम
नाभिनन्दन्ति वै नित्यं ते नराः सवर्गगामिनः
32
तथैव परदारान ये कामवृत्तान रहॊगतान
मनसापि न हिंसन्ति ते नराः सवर्गगामिनः
33
शत्रुं मित्रं च ये नित्यं तुल्येन मनसा नराः
भजन्ति मैत्राः संगम्य ते नराः सवर्गगामिनः
34
शरुतवन्तॊ दयावन्तः शुचयः सत्यसंगराः
सवैर अर्थैः परिसंतुष्टास ते नराः सवर्गगामिनः
35
अवैरा ये तव अनायासा मैत्र चित्तपराः सदा
सर्वभूतदयावन्तस ते नराः सवर्गगामिनः
36
शरद्धावन्तॊ दयावन्तश चॊक्षाश चॊक्ष जनप्रियाः
धर्माधर्मविदॊ नित्यं ते नराः सवर्गगामिनः
37
शुभानाम अशुभानां च कर्मणां फलसंचये
विपाकज्ञाश च ये देवि ते नराः सवर्गगामिनः
38
नयायॊपेता गुणॊपेता देवद्विज पराः सदा
समतां समनुप्राप्तास ते नराः सवर्गगामिनः
39
शुभैः कर्मफलैर देवि मयैते परिकीर्तिताः
सवर्गमार्गॊपगा भूयः किम अन्यच छरॊतुम इच्छसि
40
[उ]
महान मे संशयः कश चिन मर्त्यान परति महेश्वर
तस्मात तं नैपुणेनाद्य ममाख्यातुं तवम अर्हसि
41
केनायुर लभते दीर्घं कर्मणा पुरुषः परभॊ
तपसा वापि देवेश केनायुर लभते महत
42
कषीणायुः केन भवति कर्मणा भुवि मानवः
विपाकं कर्मणां देव वक्तुम अर्हस्य अनिन्दित
43
अपरे च महाभॊगा मन भॊगास तथापरे
अकुलीनास तथा चान्ये कुलीनाश च तथापरे
44
दुर्दर्शाः के चिद आभान्ति नराः काष्ठमया इव
परिय दर्शास तथा चान्ये दर्शनाद एव मानवाः
45
दुष्प्रज्ञाः के चिद आभान्ति के चिद आभान्ति पण्डिताः
महाप्रज्ञास तथैवान्ये जञानविज्ञानदर्शिनः
46
अल्पाबाधास तथा के चिन महाबाधास तथापरे
दृश्यन्ते पुरुषा देव तन मे शंसितुम अर्हसि
47
[म]
हन्त ते ऽहं परवक्ष्यामि देवि कर्मफलॊदयम
मर्त्यलॊके नराः सर्वे येन सवं भुञ्जते फलम
48
पराणातिपाती यॊ रौद्रॊ दण्डहस्तॊद्यतस तथा
नित्यम उद्यतदण्डश च हन्ति भूतगणान नरः
49
निर्दयः सर्वभूतानां नित्यम उद्वेग कारकः
अपि कीट पिपीलानाम अशरण्यः सुनिर्घृणः
50
एवं भूतॊ नरॊ देवि निरयं परतिपद्यते
विपरीतस तु धर्मात्मा रूपवान अभिजायते
51
निरयं याति हिंसात्मा याति सवर्गम अहिंसकः
यातनां निरये रौद्रां स कृच्छ्रां लभते नरः
52
अथ चेन निरयात तस्मात समुत्तरति कर्हि चित
मानुष्यं लभते चापि हीनायुस तत्र जायते
53
पापेन कर्मणा देवि बद्धॊहिंसा रतिर नरः
अप्रियः सर्वभूतानां हीनायुर उपजायते
54
यस तु शुक्लाभिजातीयः पराणिघात विवर्जकः
निक्षिप्तदण्डॊ निर्दण्डॊ न हिनस्ति कदा चन
55
न घातयति नॊ हन्ति घनन्तं नैवानुमॊदते
सर्वभूतेषु स सनेहॊ यथात्मनि तथापरे
56
ईदृशः पुरुषॊत्कर्षॊ देवि देवतम अश्नुते
उपपन्नान सुखान भॊगान उपाश्नाति मुदा युतः
57
अथ चेन मानुषे लॊके कदा चिद उपपद्यते
तत्र दीर्घायुर उत्पन्नः स नरः सुखम एधते
58
एवं दीर्घायुषां मार्गः सुवृत्तानां सुकर्मणाम
पराणिहिंसा विमॊक्षेण बरह्मणा समुदीरितः
1
[u]
bhagavan sarvabhūteśa surāsuranasaṃ kṛta
dharmādharme nṛṇāṃ deva brūhi me saṃśayaṃ vibho
2
karmaṇā manasā vācā trividhaṃ hi naraḥ sadā
badhyate bandhanaiḥ pāśair mucyate 'py atha vā punaḥ
3
kena śīlena vā devakarmaṇā kīdṛśena vā
samācārair guṇair vākyaiḥ svargaṃ yāntīha mānavāḥ
4
[m]
devi dharmārthatattvajñe satyanitye dame rate
sarvaprāṇi hitaḥ śraśnaḥ śrūyatāṃ buddhivardhanaḥ
5
satyadharmaratāḥ santaḥ sarvalipsā vivarjitāḥ
nādharmeṇa na dharmeṇa badhyante chinnasaṃśayāḥ
6
pralayotpattitattvajñāḥ sarvajñāḥ samadarśinaḥ
vītarāgā vimucyante puruṣāḥ sarvabandhanaiḥ
7
karmaṇā manasā vācā ye na hiṃsanti kiṃ cana
ye na sajjanti kasmiṃś cid badhyante te na karmabhiḥ
8
prāṇātipātād viratāḥ śīlavanto dayānvitāḥ
tulyadveṣyapriyā dāntā mucyante karmabandhanaiḥ
9
sarvabhūtadayāvanto viśvāsyāḥ sarvajantuṣu
tyaktahiṃsā samācārās te narāḥ svargagāminaḥ
10
parasve nirmamā nityaṃ paradāravivarjakāḥ
dharmalabdhārtha bhoktāras te narāḥ svargagāminaḥ
11
mātṛvat svasṛvac caiva nityaṃ duhitṛvac ca ye
paradāreṣu vartante te narāḥ svargagāminaḥ
12
stainyān nivṛttāḥ satataṃ saṃtuṣṭāḥ svadhanena ca
svabhāgyāny upajīvanti te narāḥ svargagāminaḥ
13
svadāraniratā ye ca ṛtukālābhigāminaḥ
agrāmyasukhabhogāś ca te narāḥ svargagāminaḥ
14
paradāreṣu ye nityaṃ cāritrāvṛta locanāḥ
yatendriyāḥ śīlaparās te narāḥ svargagāminaḥ
15
eṣa devakṛto mārgaḥ sevitavyaḥ sadā naraiḥ
akaṣāya kṛtaś caiva mārgaḥ sevyaḥ sadā budhaiḥ
16
dānadharmatapo yuktaḥ śīlaśaucadayātmakaḥ
vṛttyarthaṃ dharmahetor vā sevitavyaḥ sadā naraiḥ
svargavāsam abhīpsadbhir na sevyas tv ata uttaraḥ
17
[u]
vācātha badhyate yena mucyate 'py atha vā punaḥ
tāni karmāṇi me deva vada bhūtapate 'nagha
18
[m]
ātmahetoḥ parārthe vā narma hāsyāśrayāt tathā
ye mṛṣā na vadantīha te narāḥ svargagāminaḥ
19
vṛttyarthaṃ dharmahetor vā kāmakārāt tathaiva ca
anṛtaṃ ye na bhāṣante te narāḥ svargagāminaḥ
20
lakṣṇāṃ vāṇīṃ nirābādhāṃ madhurāṃ pāpavarjitām
svāgatenābhibhāṣante te narāḥ svargagāminaḥ
21
kaṭukāṃ ye na bhāṣante paruṣāṃ niṣṭhurāṃ giram
apaiśunya ratāḥ santas te narāḥ svargagāminaḥ
22
piśunāṃ ye na bhāṣante mitra bhedakarīṃ giram
ṛtāṃ maitrīṃ prabhāṣante te narāḥ svargagāminaḥ
23
varjayanti sadā sūcyaḥ paradrohaṃ ca mānavāḥ
sarvabhūtasamā dāntās te narāḥ svargagāminaḥ
24
aṭhapralāpād viratā viruddha parivarjakāḥ
saumya pralāpino nityaṃ te narāḥ svargagāminaḥ
25
na kopād vyāharante ye vācaṃ hṛdayadāraṇīm
sāntvaṃ vadanti kruddhāpi te narāḥ svargagāminaḥ
26
eṣa vāṇī kṛto devi dharmaḥ sevyaḥ sadā naraiḥ
śubhaḥ satyaguṇo nityaṃ varjanīyā mṛṣā budhaiḥ
27
[u]
manasā badhyate yena karmaṇā puruṣaḥ sadā
tan me brūhi mahābhāga devadeva pināka dhṛk
28
[m]
mānaseneha dharmeṇa saṃyuktāḥ puruṣāḥ sadā
svargaṃ gacchanti kalyāṇi tan me kīrtayataḥ śṛu
29
duṣpraṇītena manasā duṣpraṇītatarākṛtiḥ
badhyate mānavo yena śṛṇu cānyac chubhānane
30
araṇye vijane nyastaṃ parasvaṃ vīkṣya ye narāḥ
manasāpi na hiṃsanti te narāḥ svargagāminaḥ
31
grāme gṛhe vā yad dravyaṃ pārakyaṃ vijane sthitam
nābhinandanti vai nityaṃ te narāḥ svargagāminaḥ
32
tathaiva paradārān ye kāmavṛttān rahogatān
manasāpi na hiṃsanti te narāḥ svargagāminaḥ
33
atruṃ mitraṃ ca ye nityaṃ tulyena manasā narāḥ
bhajanti maitrāḥ saṃgamya te narāḥ svargagāminaḥ
34
rutavanto dayāvantaḥ śucayaḥ satyasaṃgarāḥ
svair arthaiḥ parisaṃtuṣṭās te narāḥ svargagāminaḥ
35
avairā ye tv anāyāsā maitra cittaparāḥ sadā
sarvabhūtadayāvantas te narāḥ svargagāminaḥ
36
raddhāvanto dayāvantaś cokṣāś cokṣa janapriyāḥ
dharmādharmavido nityaṃ te narāḥ svargagāminaḥ
37
ubhānām aśubhānāṃ ca karmaṇāṃ phalasaṃcaye
vipākajñāś ca ye devi te narāḥ svargagāminaḥ
38
nyāyopetā guṇopetā devadvija parāḥ sadā
samatāṃ samanuprāptās te narāḥ svargagāminaḥ
39
ubhaiḥ karmaphalair devi mayaite parikīrtitāḥ
svargamārgopagā bhūyaḥ kim anyac chrotum icchasi
40
[u]
mahān me saṃśayaḥ kaś cin martyān prati maheśvara
tasmāt taṃ naipuṇenādya mamākhyātuṃ tvam arhasi
41
kenāyur labhate dīrghaṃ karmaṇā puruṣaḥ prabho
tapasā vāpi deveśa kenāyur labhate mahat
42
kṣīṇāyuḥ kena bhavati karmaṇā bhuvi mānavaḥ
vipākaṃ karmaṇāṃ deva vaktum arhasy anindita
43
apare ca mahābhogā mana bhogās tathāpare
akulīnās tathā cānye kulīnāś ca tathāpare
44
durdarśāḥ ke cid ābhānti narāḥ kāṣṭhamayā iva
priya darśās tathā cānye darśanād eva mānavāḥ
45
duṣprajñāḥ ke cid ābhānti ke cid ābhānti paṇḍitāḥ
mahāprajñās tathaivānye jñānavijñānadarśinaḥ
46
alpābādhās tathā ke cin mahābādhās tathāpare
dṛśyante puruṣā deva tan me śaṃsitum arhasi
47
[m]
hanta te 'haṃ pravakṣyāmi devi karmaphalodayam
martyaloke narāḥ sarve yena svaṃ bhuñjate phalam
48
prāṇātipātī yo raudro daṇḍahastodyatas tathā
nityam udyatadaṇḍaś ca hanti bhūtagaṇān naraḥ
49
nirdayaḥ sarvabhūtānāṃ nityam udvega kārakaḥ
api kīṭa pipīlānām aśaraṇyaḥ sunirghṛṇaḥ
50
evaṃ bhūto naro devi nirayaṃ pratipadyate
viparītas tu dharmātmā rūpavān abhijāyate
51
nirayaṃ yāti hiṃsātmā yāti svargam ahiṃsakaḥ
yātanāṃ niraye raudrāṃ sa kṛcchrāṃ labhate naraḥ
52
atha cen nirayāt tasmāt samuttarati karhi cit
mānuṣyaṃ labhate cāpi hīnāyus tatra jāyate
53
pāpena karmaṇā devi baddhohiṃsā ratir naraḥ
apriyaḥ sarvabhūtānāṃ hīnāyur upajāyate
54
yas tu śuklābhijātīyaḥ prāṇighāta vivarjakaḥ
nikṣiptadaṇḍo nirdaṇḍo na hinasti kadā cana
55
na ghātayati no hanti ghnantaṃ naivānumodate
sarvabhūteṣu sa sneho yathātmani tathāpare
56
dṛśaḥ puruṣotkarṣo devi devatam aśnute
upapannān sukhān bhogān upāśnāti mudā yutaḥ
57
atha cen mānuṣe loke kadā cid upapadyate
tatra dīrghāyur utpannaḥ sa naraḥ sukham edhate
58
evaṃ dīrghāyuṣāṃ mārgaḥ suvṛttānāṃ sukarmaṇām
prāṇihiṃsā vimokṣeṇa brahmaṇā samudīritaḥ
