Book 13. Chapter 41
The Mahabharata In Sanskrit
Book 13
Chapter 41
1
[भ]
ततः कदा चिद देवेन्द्रॊ दिव्यरूपवपुर धरः
इदम अन्तरम इत्य एवं ततॊ ऽभयागाद अथाश्रमम
2
रूपम अप्रतिमं कृत्वा लॊभनीयं जनाधिप
दर्शनीयतमॊ भूत्वा परविवेश तम आश्रमम
3
स ददर्श तम आसीनं विपुलस्य कलेवरम
निश्चेष्टं सतब्धनयनं यथा लेख्य गतं तथा
4
रुचिं च रुचिरापाङ्गीं पीनश्रॊणिपयॊधराम
पद्मपत्र विशालाक्षीं संपूर्णेन्दु निभाननाम
5
सा तम आलॊक्य सहसा परत्युत्थातुम इयेष ह
रूपेण विस्मिता कॊ ऽसीत्य अथ वक्तुम इहेच्छती
6
उत्थातु कामापि सती वयतिष्ठद विपुलेन सा
निगृहीता मनुष्येन्द्र न शशाक विचेष्टितुम
7
ताम आबभाषे देवेन्द्र साम्ना परमवल्गुणा
तवदर्थम आगतं विद्धि देवेन्द्रं मां शुचिस्मिते
8
कलिश्यमानम अनङ्गेन तवत संकल्पॊद्भवेन वै
तत्पर्याप्नुहि मां सुभ्रु पुरा कालॊ ऽतिवर्तते
9
तम एवं वादिनं शक्रं शुश्राव विपुलॊ मुनिः
गुरु पत्न्याः शरीरस्थॊ ददर्श च सुराधिपम
10
न शशाक च सा राजन परत्युत्थातुम अनिन्दिता
वक्तुं च नाशकद राजन विष्टब्धा विपुलेन सा
11
आकारं गुरु पत्न्यास तु विज्ञाय स भृगूद्वहः
निजग्राह महातेजा यॊगेन बलवत परभॊ
बबन्ध यॊगबन्धैश च तस्याः सर्वेन्द्रियाणि सः
12
तां निर्विकारां दृष्ट्वा तु पुनर एव शचीपतिः
उवाच वरीडितॊ राजंस तां यॊगबलमॊहिताम
13
एह्य एहीति ततः सा तं परतिवक्तुम इयेष च
स तां वाचं गुरॊः पत्न्या विपुलः पर्यवर्तयत
14
भॊः किम आगमने कृत्यम इति तस्याश च निःसृता
वक्राच छशाङ्क परतिमाद वाणी संस्कारभूषिता
15
वरीडिता सा तु तद वाक्यम उक्त्वा परवशा तदा
पुरंदरश च संत्रस्तॊ बभूव विमनास तदा
16
स तद वैकृतम आलक्ष्य देवराजॊ विशां पते
अवैक्षत सहस्राक्षस तदा दिव्येन चक्षुषा
17
ददर्श च मुनिं तस्याः शरीरान्तर गॊचरम
परतिबिम्बम इवादर्शे गुरु पत्न्याः शरीरगम
18
स तं घॊरेण तपसा युक्तं दृष्ट्वा पुरंदरः
परावेपत सुसंप्त्रस्तः शापभीतस तदा विभॊ
19
विमुच्य गुरु पत्नीं तु विपुलः सुमहातपाः
सवं कलेवरम आविश्य शक्रं भीतम अथाब्रवीत
20
अजितेन्द्रिय पापात्मन कामाक्मक पुरंदर
नचिरं पूजयिष्यन्ति देवास तवां मानुषास तथा
21
किं नु तद विस्मृतं शक्र न तन मनसि ते सथितम
गौतमेनासि यन मुक्तॊ भगाङ्क परिचिह्नितः
22
जाने तवां बालिशमतिम अकृतात्मानम अस्थिरम
मयेयं रक्ष्यते मूढ गच्छ पापयथा गतम
23
नाहं तवाम अद्य मूढात्मन दहेयं हि सवतेजसा
कृपायमाणस तु न ते दग्धुम इच्छामि वासव
24
स च घॊरतपा धीमान गुरुर मे पापचेतसम
दृष्ट्वा तवां निर्दहेद अद्य करॊधदीप्तेन चक्षुषा
25
नैवं तु शक्र कर्तव्यं पुनर मान्याश च ते दविजाः
मा गमः स सुतामात्यॊ ऽतययं बरह्मबलार्दितः
26
अमरॊ ऽसमीति यद बुद्धिम एताम आस्थाय वर्तसे
मावमंस्था न तपसाम असाध्यं नाम किं चन
27
तच छरुत्वा वचनं शक्रॊ विपुलस्य महात्मनः
अकिं चिद उक्त्वा वरीडितस तत्रैवान्तरधीयत
28
मुहूर्तयाते शक्रे तु देव शर्मा महातपाः
कृत्वा यज्ञं यथाकामम आजगाम सवम आश्रमम
29
आगते ऽथ गुरौ राजन विपुलः परियकर्मकृत
रक्षितां गुरवे भार्यां नयवेदयद अनिन्दिताम
30
अभिवाद्य च शान्तात्मा स गुरुं गुरुवत्सलः
विपुलः पर्युपातिष्ठद यथापूर्वम अशङ्कितः
31
विश्रान्ताय ततस तस्मै सहासीनाय भार्यया
निवेदयाम आस तदा विपुलः शक्र कर्म तत
32
तच छरुत्वा स मुनिस तुष्टॊ विपुलस्य परतापवान
बभूव शीलवृत्ताभ्यां तपसा नियमेन च
33
विपुलस्य गुरौ वृत्तिं भक्तिम आत्मनि च परभुः
धर्मे च सथिरतां दृष्ट्वा साधु साध्व इत्य उवाच ह
34
परतिनन्द्य च धर्मात्मा शिष्यं धर्मपरायणम
वरेणच छन्दयाम आस स तस्माद गुरुवत्सलः
अनुज्ञातश च गुरुणा चचारानुत्तमं तपः
35
तथैव देव शर्मापि सभार्यः स महातपाः
निर्भयॊ बलवृत्रघ्नाच चचार विजने वने
1
[bh]
tataḥ kadā cid devendro divyarūpavapur dharaḥ
idam antaram ity evaṃ tato 'bhyāgād athāśramam
2
rūpam apratimaṃ kṛtvā lobhanīyaṃ janādhipa
darśanīyatamo bhūtvā praviveśa tam āśramam
3
sa dadarśa tam āsīnaṃ vipulasya kalevaram
niśceṣṭaṃ stabdhanayanaṃ yathā lekhya gataṃ tathā
4
ruciṃ ca rucirāpāṅgīṃ pīnaśroṇipayodharām
padmapatra viśālākṣīṃ saṃpūrṇendu nibhānanām
5
sā tam ālokya sahasā pratyutthātum iyeṣa ha
rūpeṇa vismitā ko 'sīty atha vaktum ihecchatī
6
utthātu kāmāpi satī vyatiṣṭhad vipulena sā
nigṛhītā manuṣyendra na śaśāka viceṣṭitum
7
tām ābabhāṣe devendra sāmnā paramavalguṇā
tvadartham āgataṃ viddhi devendraṃ māṃ śucismite
8
kliśyamānam anaṅgena tvat saṃkalpodbhavena vai
tatparyāpnuhi māṃ subhru purā kālo 'tivartate
9
tam evaṃ vādinaṃ śakraṃ śuśrāva vipulo muniḥ
guru patnyāḥ śarīrastho dadarśa ca surādhipam
10
na śaśāka ca sā rājan pratyutthātum aninditā
vaktuṃ ca nāśakad rājan viṣṭabdhā vipulena sā
11
kāraṃ guru patnyās tu vijñāya sa bhṛgūdvahaḥ
nijagrāha mahātejā yogena balavat prabho
babandha yogabandhaiś ca tasyāḥ sarvendriyāṇi saḥ
12
tāṃ nirvikārāṃ dṛṣṭvā tu punar eva śacīpatiḥ
uvāca vrīḍito rājaṃs tāṃ yogabalamohitām
13
ehy ehīti tataḥ sā taṃ prativaktum iyeṣa ca
sa tāṃ vācaṃ guroḥ patnyā vipulaḥ paryavartayat
14
bhoḥ kim āgamane kṛtyam iti tasyāś ca niḥsṛtā
vakrāc chaśāṅka pratimād vāṇī saṃskārabhūṣitā
15
vrīḍitā sā tu tad vākyam uktvā paravaśā tadā
puraṃdaraś ca saṃtrasto babhūva vimanās tadā
16
sa tad vaikṛtam ālakṣya devarājo viśāṃ pate
avaikṣata sahasrākṣas tadā divyena cakṣuṣā
17
dadarśa ca muniṃ tasyāḥ śarīrāntara gocaram
pratibimbam ivādarśe guru patnyāḥ śarīragam
18
sa taṃ ghoreṇa tapasā yuktaṃ dṛṣṭvā puraṃdaraḥ
prāvepata susaṃptrastaḥ śāpabhītas tadā vibho
19
vimucya guru patnīṃ tu vipulaḥ sumahātapāḥ
svaṃ kalevaram āviśya śakraṃ bhītam athābravīt
20
ajitendriya pāpātman kāmākmaka puraṃdara
naciraṃ pūjayiṣyanti devās tvāṃ mānuṣās tathā
21
kiṃ nu tad vismṛtaṃ śakra na tan manasi te sthitam
gautamenāsi yan mukto bhagāṅka paricihnitaḥ
22
jāne tvāṃ bāliśamatim akṛtātmānam asthiram
mayeyaṃ rakṣyate mūḍha gaccha pāpayathā gatam
23
nāhaṃ tvām adya mūḍhātman daheyaṃ hi svatejasā
kṛpāyamāṇas tu na te dagdhum icchāmi vāsava
24
sa ca ghoratapā dhīmān gurur me pāpacetasam
dṛṣṭvā tvāṃ nirdahed adya krodhadīptena cakṣuṣā
25
naivaṃ tu śakra kartavyaṃ punar mānyāś ca te dvijāḥ
mā gamaḥ sa sutāmātyo 'tyayaṃ brahmabalārditaḥ
26
amaro 'smīti yad buddhim etām āsthāya vartase
māvamaṃsthā na tapasām asādhyaṃ nāma kiṃ cana
27
tac chrutvā vacanaṃ śakro vipulasya mahātmanaḥ
akiṃ cid uktvā vrīḍitas tatraivāntaradhīyata
28
muhūrtayāte śakre tu deva śarmā mahātapāḥ
kṛtvā yajñaṃ yathākāmam ājagāma svam āśramam
29
gate 'tha gurau rājan vipulaḥ priyakarmakṛt
rakṣitāṃ gurave bhāryāṃ nyavedayad aninditām
30
abhivādya ca śāntātmā sa guruṃ guruvatsalaḥ
vipulaḥ paryupātiṣṭhad yathāpūrvam aśaṅkitaḥ
31
viśrāntāya tatas tasmai sahāsīnāya bhāryayā
nivedayām āsa tadā vipulaḥ śakra karma tat
32
tac chrutvā sa munis tuṣṭo vipulasya pratāpavān
babhūva śīlavṛttābhyāṃ tapasā niyamena ca
33
vipulasya gurau vṛttiṃ bhaktim ātmani ca prabhuḥ
dharme ca sthiratāṃ dṛṣṭvā sādhu sādhv ity uvāca ha
34
pratinandya ca dharmātmā śiṣyaṃ dharmaparāyaṇam
vareṇac chandayām āsa sa tasmād guruvatsalaḥ
anujñātaś ca guruṇā cacārānuttamaṃ tapaḥ
35
tathaiva deva śarmāpi sabhāryaḥ sa mahātapāḥ
nirbhayo balavṛtraghnāc cacāra vijane vane
Book 13
Chapter 41
1
[भ]
ततः कदा चिद देवेन्द्रॊ दिव्यरूपवपुर धरः
इदम अन्तरम इत्य एवं ततॊ ऽभयागाद अथाश्रमम
2
रूपम अप्रतिमं कृत्वा लॊभनीयं जनाधिप
दर्शनीयतमॊ भूत्वा परविवेश तम आश्रमम
3
स ददर्श तम आसीनं विपुलस्य कलेवरम
निश्चेष्टं सतब्धनयनं यथा लेख्य गतं तथा
4
रुचिं च रुचिरापाङ्गीं पीनश्रॊणिपयॊधराम
पद्मपत्र विशालाक्षीं संपूर्णेन्दु निभाननाम
5
सा तम आलॊक्य सहसा परत्युत्थातुम इयेष ह
रूपेण विस्मिता कॊ ऽसीत्य अथ वक्तुम इहेच्छती
6
उत्थातु कामापि सती वयतिष्ठद विपुलेन सा
निगृहीता मनुष्येन्द्र न शशाक विचेष्टितुम
7
ताम आबभाषे देवेन्द्र साम्ना परमवल्गुणा
तवदर्थम आगतं विद्धि देवेन्द्रं मां शुचिस्मिते
8
कलिश्यमानम अनङ्गेन तवत संकल्पॊद्भवेन वै
तत्पर्याप्नुहि मां सुभ्रु पुरा कालॊ ऽतिवर्तते
9
तम एवं वादिनं शक्रं शुश्राव विपुलॊ मुनिः
गुरु पत्न्याः शरीरस्थॊ ददर्श च सुराधिपम
10
न शशाक च सा राजन परत्युत्थातुम अनिन्दिता
वक्तुं च नाशकद राजन विष्टब्धा विपुलेन सा
11
आकारं गुरु पत्न्यास तु विज्ञाय स भृगूद्वहः
निजग्राह महातेजा यॊगेन बलवत परभॊ
बबन्ध यॊगबन्धैश च तस्याः सर्वेन्द्रियाणि सः
12
तां निर्विकारां दृष्ट्वा तु पुनर एव शचीपतिः
उवाच वरीडितॊ राजंस तां यॊगबलमॊहिताम
13
एह्य एहीति ततः सा तं परतिवक्तुम इयेष च
स तां वाचं गुरॊः पत्न्या विपुलः पर्यवर्तयत
14
भॊः किम आगमने कृत्यम इति तस्याश च निःसृता
वक्राच छशाङ्क परतिमाद वाणी संस्कारभूषिता
15
वरीडिता सा तु तद वाक्यम उक्त्वा परवशा तदा
पुरंदरश च संत्रस्तॊ बभूव विमनास तदा
16
स तद वैकृतम आलक्ष्य देवराजॊ विशां पते
अवैक्षत सहस्राक्षस तदा दिव्येन चक्षुषा
17
ददर्श च मुनिं तस्याः शरीरान्तर गॊचरम
परतिबिम्बम इवादर्शे गुरु पत्न्याः शरीरगम
18
स तं घॊरेण तपसा युक्तं दृष्ट्वा पुरंदरः
परावेपत सुसंप्त्रस्तः शापभीतस तदा विभॊ
19
विमुच्य गुरु पत्नीं तु विपुलः सुमहातपाः
सवं कलेवरम आविश्य शक्रं भीतम अथाब्रवीत
20
अजितेन्द्रिय पापात्मन कामाक्मक पुरंदर
नचिरं पूजयिष्यन्ति देवास तवां मानुषास तथा
21
किं नु तद विस्मृतं शक्र न तन मनसि ते सथितम
गौतमेनासि यन मुक्तॊ भगाङ्क परिचिह्नितः
22
जाने तवां बालिशमतिम अकृतात्मानम अस्थिरम
मयेयं रक्ष्यते मूढ गच्छ पापयथा गतम
23
नाहं तवाम अद्य मूढात्मन दहेयं हि सवतेजसा
कृपायमाणस तु न ते दग्धुम इच्छामि वासव
24
स च घॊरतपा धीमान गुरुर मे पापचेतसम
दृष्ट्वा तवां निर्दहेद अद्य करॊधदीप्तेन चक्षुषा
25
नैवं तु शक्र कर्तव्यं पुनर मान्याश च ते दविजाः
मा गमः स सुतामात्यॊ ऽतययं बरह्मबलार्दितः
26
अमरॊ ऽसमीति यद बुद्धिम एताम आस्थाय वर्तसे
मावमंस्था न तपसाम असाध्यं नाम किं चन
27
तच छरुत्वा वचनं शक्रॊ विपुलस्य महात्मनः
अकिं चिद उक्त्वा वरीडितस तत्रैवान्तरधीयत
28
मुहूर्तयाते शक्रे तु देव शर्मा महातपाः
कृत्वा यज्ञं यथाकामम आजगाम सवम आश्रमम
29
आगते ऽथ गुरौ राजन विपुलः परियकर्मकृत
रक्षितां गुरवे भार्यां नयवेदयद अनिन्दिताम
30
अभिवाद्य च शान्तात्मा स गुरुं गुरुवत्सलः
विपुलः पर्युपातिष्ठद यथापूर्वम अशङ्कितः
31
विश्रान्ताय ततस तस्मै सहासीनाय भार्यया
निवेदयाम आस तदा विपुलः शक्र कर्म तत
32
तच छरुत्वा स मुनिस तुष्टॊ विपुलस्य परतापवान
बभूव शीलवृत्ताभ्यां तपसा नियमेन च
33
विपुलस्य गुरौ वृत्तिं भक्तिम आत्मनि च परभुः
धर्मे च सथिरतां दृष्ट्वा साधु साध्व इत्य उवाच ह
34
परतिनन्द्य च धर्मात्मा शिष्यं धर्मपरायणम
वरेणच छन्दयाम आस स तस्माद गुरुवत्सलः
अनुज्ञातश च गुरुणा चचारानुत्तमं तपः
35
तथैव देव शर्मापि सभार्यः स महातपाः
निर्भयॊ बलवृत्रघ्नाच चचार विजने वने
1
[bh]
tataḥ kadā cid devendro divyarūpavapur dharaḥ
idam antaram ity evaṃ tato 'bhyāgād athāśramam
2
rūpam apratimaṃ kṛtvā lobhanīyaṃ janādhipa
darśanīyatamo bhūtvā praviveśa tam āśramam
3
sa dadarśa tam āsīnaṃ vipulasya kalevaram
niśceṣṭaṃ stabdhanayanaṃ yathā lekhya gataṃ tathā
4
ruciṃ ca rucirāpāṅgīṃ pīnaśroṇipayodharām
padmapatra viśālākṣīṃ saṃpūrṇendu nibhānanām
5
sā tam ālokya sahasā pratyutthātum iyeṣa ha
rūpeṇa vismitā ko 'sīty atha vaktum ihecchatī
6
utthātu kāmāpi satī vyatiṣṭhad vipulena sā
nigṛhītā manuṣyendra na śaśāka viceṣṭitum
7
tām ābabhāṣe devendra sāmnā paramavalguṇā
tvadartham āgataṃ viddhi devendraṃ māṃ śucismite
8
kliśyamānam anaṅgena tvat saṃkalpodbhavena vai
tatparyāpnuhi māṃ subhru purā kālo 'tivartate
9
tam evaṃ vādinaṃ śakraṃ śuśrāva vipulo muniḥ
guru patnyāḥ śarīrastho dadarśa ca surādhipam
10
na śaśāka ca sā rājan pratyutthātum aninditā
vaktuṃ ca nāśakad rājan viṣṭabdhā vipulena sā
11
kāraṃ guru patnyās tu vijñāya sa bhṛgūdvahaḥ
nijagrāha mahātejā yogena balavat prabho
babandha yogabandhaiś ca tasyāḥ sarvendriyāṇi saḥ
12
tāṃ nirvikārāṃ dṛṣṭvā tu punar eva śacīpatiḥ
uvāca vrīḍito rājaṃs tāṃ yogabalamohitām
13
ehy ehīti tataḥ sā taṃ prativaktum iyeṣa ca
sa tāṃ vācaṃ guroḥ patnyā vipulaḥ paryavartayat
14
bhoḥ kim āgamane kṛtyam iti tasyāś ca niḥsṛtā
vakrāc chaśāṅka pratimād vāṇī saṃskārabhūṣitā
15
vrīḍitā sā tu tad vākyam uktvā paravaśā tadā
puraṃdaraś ca saṃtrasto babhūva vimanās tadā
16
sa tad vaikṛtam ālakṣya devarājo viśāṃ pate
avaikṣata sahasrākṣas tadā divyena cakṣuṣā
17
dadarśa ca muniṃ tasyāḥ śarīrāntara gocaram
pratibimbam ivādarśe guru patnyāḥ śarīragam
18
sa taṃ ghoreṇa tapasā yuktaṃ dṛṣṭvā puraṃdaraḥ
prāvepata susaṃptrastaḥ śāpabhītas tadā vibho
19
vimucya guru patnīṃ tu vipulaḥ sumahātapāḥ
svaṃ kalevaram āviśya śakraṃ bhītam athābravīt
20
ajitendriya pāpātman kāmākmaka puraṃdara
naciraṃ pūjayiṣyanti devās tvāṃ mānuṣās tathā
21
kiṃ nu tad vismṛtaṃ śakra na tan manasi te sthitam
gautamenāsi yan mukto bhagāṅka paricihnitaḥ
22
jāne tvāṃ bāliśamatim akṛtātmānam asthiram
mayeyaṃ rakṣyate mūḍha gaccha pāpayathā gatam
23
nāhaṃ tvām adya mūḍhātman daheyaṃ hi svatejasā
kṛpāyamāṇas tu na te dagdhum icchāmi vāsava
24
sa ca ghoratapā dhīmān gurur me pāpacetasam
dṛṣṭvā tvāṃ nirdahed adya krodhadīptena cakṣuṣā
25
naivaṃ tu śakra kartavyaṃ punar mānyāś ca te dvijāḥ
mā gamaḥ sa sutāmātyo 'tyayaṃ brahmabalārditaḥ
26
amaro 'smīti yad buddhim etām āsthāya vartase
māvamaṃsthā na tapasām asādhyaṃ nāma kiṃ cana
27
tac chrutvā vacanaṃ śakro vipulasya mahātmanaḥ
akiṃ cid uktvā vrīḍitas tatraivāntaradhīyata
28
muhūrtayāte śakre tu deva śarmā mahātapāḥ
kṛtvā yajñaṃ yathākāmam ājagāma svam āśramam
29
gate 'tha gurau rājan vipulaḥ priyakarmakṛt
rakṣitāṃ gurave bhāryāṃ nyavedayad aninditām
30
abhivādya ca śāntātmā sa guruṃ guruvatsalaḥ
vipulaḥ paryupātiṣṭhad yathāpūrvam aśaṅkitaḥ
31
viśrāntāya tatas tasmai sahāsīnāya bhāryayā
nivedayām āsa tadā vipulaḥ śakra karma tat
32
tac chrutvā sa munis tuṣṭo vipulasya pratāpavān
babhūva śīlavṛttābhyāṃ tapasā niyamena ca
33
vipulasya gurau vṛttiṃ bhaktim ātmani ca prabhuḥ
dharme ca sthiratāṃ dṛṣṭvā sādhu sādhv ity uvāca ha
34
pratinandya ca dharmātmā śiṣyaṃ dharmaparāyaṇam
vareṇac chandayām āsa sa tasmād guruvatsalaḥ
anujñātaś ca guruṇā cacārānuttamaṃ tapaḥ
35
tathaiva deva śarmāpi sabhāryaḥ sa mahātapāḥ
nirbhayo balavṛtraghnāc cacāra vijane vane
