Book 14. Chapter 17
The Mahabharata In Sanskrit
Book 14
Chapter 17
1
[वा]
ततस तस्यॊपसंगृह्य पादौ परश्नान सुदुर्वचान
पप्रच्छ तांश च सर्वान स पराह धर्मभृतां वरः
2
[काष्यप]
कथं शरीरं चयवते कथं चैवॊपपद्यते
कथं कष्टाच च संसारात संसरन परिमुच्यते
3
आत्मानं वा कथं युक्त्वा तच छरीरं विमुञ्चति
शरीरतश च निर्मुक्तः कथम अन्यत परपद्यते
4
कथं शुभाशुभे चायं कर्मणी सवकृते नरः
उपभुङ्क्ते कव वा कर्म विदेहस्यॊपतिष्ठति
5
[बर]
एवं संचॊदितः सिद्धः परश्नांस तान परत्यभाषत
आनुपूर्व्येण वार्ष्णेय यथा तन मे वचः शृणु
6
[सिद्ध]
आयुः कीर्तिकराणीह यानि कर्माणि सेवते
शरीरग्रहणे ऽनयस्मिंस तेषु कषीणेषु सर्वशः
7
आयुः कषयपरीतात्मा विपरीतानि सेवते
बुद्धिर वयावर्तते चास्य विनाशे परत्युपस्थिते
8
सत्त्वं बलं च कालं चाप्य अविदित्वात्मनस तथा
अतिवेलम उपाश्नाति तैर विरुद्धान्य अनात्मवान
9
यदायम अतिकष्टानि सर्वाण्य उपनिषेवते
अत्यर्थम अपि वा भुङ्क्ते न वा भुङ्क्ते कदा चन
10
दुष्टान्नं विषमान्नं च सॊ ऽनयॊन्येन विरॊधि च
गुरु वापि समं भुङ्क्ते नातिजीर्णे ऽपि वा पुनः
11
वयायामम अतिमात्रं वा वयवायं चॊपसेवते
सततं कर्म लॊभाद वा पराप्तं वेगविधारणम
12
रसातियुक्तम अन्नं वा दिवा सवप्नं निषेवते
अपक्वानागते काले सवयं दॊषान परकॊपयन
13
सवदॊषकॊपनाद रॊगं लभते मरणान्तिकम
अथ चॊद्बन्धनादीनि परीतानि वयवस्यति
14
तस्य तैः कारणैर जन्तॊः शरीराच चयवते यथा
जीवितं परॊच्यमानं तद यथावद उपधारय
15
ऊष्मा परकुपितः काये तीव्रवायुसमीरितः
शरीरम अनुपर्येति सर्वान पराणान रुणद्धि वै
16
अत्यर्थं बलवान ऊष्मा शरीरे परिकॊपितः
भिनत्ति जीव सथानानि तानि मर्माणि विद्धि च
17
ततः स वेदनः सद्यॊ जीवः परच्यवते कषरन
शरीरं तयजते जन्तुश छिद्यमानेषु मर्मसु
वेदनाभिः परीतात्मा तद विद्धि दविजसत्तम
18
जातीमरणसंविग्नाः सततं सर्वजन्तवः
दृश्यन्ते संत्यजन्तश च शरीराणि दविजर्षभ
19
गर्भसंक्रमणे चापि मर्मणाम अतिसर्पणे
तादृशीम एव लभते वेदनां मानवः पुनः
20
भिन्नसंधिर अथ कलेदम अद्भिः स लभते नरः
यथा पञ्चसु भूतेषु संश्रितत्वं निगच्छति
शैत्यात परकुपितः काये तीव्रवायुसमीरितः
21
यः स पञ्चसु भूतेषु पराणापाने वयवस्थितः
स गच्छत्य ऊर्ध्वगॊ वायुः कृच्छ्रान मुक्त्वा शरीरिणम
22
शरीरं च जहात्य एव निरुच्छ्वासश च दृश्यते
निरूष्मा स निरुच्छ्वासॊ निःश्रीकॊ गतचेतनः
23
बरह्मणा संपरित्यक्तॊ मृत इत्य उच्यते नरः
सरॊतॊभिर यैर विजानाति इन्द्रियार्थाञ शरीरभृत
तैर एव न विजानाति पराणम आहारसंभवम
24
तत्रैव कुरुते काये यः स जीवः सनातनः
तेषां यद यद भवेद युक्तं संनिपाते कव चित कव चित
तत तन मर्म विजानीहि शास्त्रदृष्टं हि तत तथा
25
तेषु मर्मसु भिन्नेषु ततः स समुदीरयन
आविश्य हृदयं जन्तॊः सत्त्वं चाशु रुणद्धि वै
ततः स चेतनॊ जन्तुर नाभिजानाति किं चन
26
तमसा संवृतज्ञानः संवृतेष्व अथ मर्मसु
स जीवॊ निरधिष्ठानश चाव्यते मातरिश्वना
27
ततः स तं महॊच्छ्वासं भृशम उच्छ्वस्य दारुणम
निष्क्रामन कम्पयत्य आशु तच छरीरम अचेतनम
28
स जीवः परच्युतः कायात कर्मभिः सवैः समावृतः
अङ्कितः सवैः शुभैः पुण्यैः पापैर वाप्य उपपद्यते
29
बराह्मणा जञानसंपन्ना यथावच छरुत निश्चयाः
इतरं कृतपुण्यं वा तं विजानन्ति लक्षणैः
30
यथान्ध कारे खद्यॊतं लीयमानं ततस ततः
चक्षुष्मन्तः परपश्यन्ति तथा तं जञानचक्षुषः
31
पश्यन्त्य एवंविधाः सिद्धा जीवं दिव्येन चक्षुषा
चयवन्तं जायमानं च यॊनिं चानुप्रवेशितम
32
तस्य सथानानि दृष्टानि तरिविधानीह शास्त्रतः
कर्मभूमिर इयं भूमिर यत्र तिष्ठन्ति जन्तवः
33
ततः शुभाशुभं कृत्वा लभन्ते सर्वदेहिनः
इहैवॊच्चावचान भॊगान पराप्नुवन्ति सवकर्मभिः
34
इहैवाशुभ कर्मा तु कर्मभिर निरयं गतः
अवाक्स निरये पापॊ मानवः पच्यते भृशम
तस्मात सुदुर्लभॊ मॊक्ष आत्मा रक्ष्यॊ भृशं ततः
35
ऊर्ध्वं तु जन्तवॊ गत्वा येषु सथानेष्व अवस्थिताः
कीर्त्यमानानि तानीह तत्त्वतः संनिबॊध मे
तच छरुत्वा नैष्ठिकीं बुद्धिं बुध्येथाः कर्म निश्चयात
36
तारा रूपाणि सर्वाणि यच चैतच चन्द्रमण्डलम
यच च विभ्राजते लॊके सवभासा सूर्यमण्डलम
सथानान्य एतानि जानीहि नराणां पुण्यकर्मणाम
37
कर्म कषयाच च ते सर्वे चयवन्ते वै पुनः पुनः
तत्रापि च विशेषॊ ऽसति दिवि नीचॊच्चमध्यमः
38
न तत्राप्य अस्ति संतॊषॊ दृष्ट्वा दीप्ततरां शरियम
इत्य एता गतयः सर्वाः पृथक्त्वे समुदीरिताः
39
उपपत्तिं तु गर्भस्य वक्ष्याम्य अहम अतः परम
यथावत तां निगदतः शृणुष्वावहितॊ दविज
1
[vā]
tatas tasyopasaṃgṛhya pādau praśnān sudurvacān
papraccha tāṃś ca sarvān sa prāha dharmabhṛtāṃ varaḥ
2
[kāṣyapa]
kathaṃ śarīraṃ cyavate kathaṃ caivopapadyate
kathaṃ kaṣṭāc ca saṃsārāt saṃsaran parimucyate
3
tmānaṃ vā kathaṃ yuktvā tac charīraṃ vimuñcati
śarīrataś ca nirmuktaḥ katham anyat prapadyate
4
kathaṃ śubhāśubhe cāyaṃ karmaṇī svakṛte naraḥ
upabhuṅkte kva vā karma videhasyopatiṣṭhati
5
[br]
evaṃ saṃcoditaḥ siddhaḥ praśnāṃs tān pratyabhāṣata
ānupūrvyeṇa vārṣṇeya yathā tan me vacaḥ śṛu
6
[siddha]
āyuḥ kīrtikarāṇīha yāni karmāṇi sevate
śarīragrahaṇe 'nyasmiṃs teṣu kṣīṇeṣu sarvaśaḥ
7
yuḥ kṣayaparītātmā viparītāni sevate
buddhir vyāvartate cāsya vināśe pratyupasthite
8
sattvaṃ balaṃ ca kālaṃ cāpy aviditvātmanas tathā
ativelam upāśnāti tair viruddhāny anātmavān
9
yadāyam atikaṣṭāni sarvāṇy upaniṣevate
atyartham api vā bhuṅkte na vā bhuṅkte kadā cana
10
duṣṭānnaṃ viṣamānnaṃ ca so 'nyonyena virodhi ca
guru vāpi samaṃ bhuṅkte nātijīrṇe 'pi vā punaḥ
11
vyāyāmam atimātraṃ vā vyavāyaṃ copasevate
satataṃ karma lobhād vā prāptaṃ vegavidhāraṇam
12
rasātiyuktam annaṃ vā divā svapnaṃ niṣevate
apakvānāgate kāle svayaṃ doṣān prakopayan
13
svadoṣakopanād rogaṃ labhate maraṇāntikam
atha codbandhanādīni parītāni vyavasyati
14
tasya taiḥ kāraṇair jantoḥ śarīrāc cyavate yathā
jīvitaṃ procyamānaṃ tad yathāvad upadhāraya
15
ūmā prakupitaḥ kāye tīvravāyusamīritaḥ
śarīram anuparyeti sarvān prāṇān ruṇaddhi vai
16
atyarthaṃ balavān ūṣmā śarīre parikopitaḥ
bhinatti jīva sthānāni tāni marmāṇi viddhi ca
17
tataḥ sa vedanaḥ sadyo jīvaḥ pracyavate kṣaran
śarīraṃ tyajate jantuś chidyamāneṣu marmasu
vedanābhiḥ parītātmā tad viddhi dvijasattama
18
jātīmaraṇasaṃvignāḥ satataṃ sarvajantavaḥ
dṛśyante saṃtyajantaś ca śarīrāṇi dvijarṣabha
19
garbhasaṃkramaṇe cāpi marmaṇām atisarpaṇe
tādṛśīm eva labhate vedanāṃ mānavaḥ punaḥ
20
bhinnasaṃdhir atha kledam adbhiḥ sa labhate naraḥ
yathā pañcasu bhūteṣu saṃśritatvaṃ nigacchati
śaityāt prakupitaḥ kāye tīvravāyusamīritaḥ
21
yaḥ sa pañcasu bhūteṣu prāṇāpāne vyavasthitaḥ
sa gacchaty ūrdhvago vāyuḥ kṛcchrān muktvā śarīriṇam
22
arīraṃ ca jahāty eva nirucchvāsaś ca dṛśyate
nirūṣmā sa nirucchvāso niḥśrīko gatacetanaḥ
23
brahmaṇā saṃparityakto mṛta ity ucyate naraḥ
srotobhir yair vijānāti indriyārthāñ śarīrabhṛt
tair eva na vijānāti prāṇam āhārasaṃbhavam
24
tatraiva kurute kāye yaḥ sa jīvaḥ sanātanaḥ
teṣāṃ yad yad bhaved yuktaṃ saṃnipāte kva cit kva cit
tat tan marma vijānīhi śāstradṛṣṭaṃ hi tat tathā
25
teṣu marmasu bhinneṣu tataḥ sa samudīrayan
āviśya hṛdayaṃ jantoḥ sattvaṃ cāśu ruṇaddhi vai
tataḥ sa cetano jantur nābhijānāti kiṃ cana
26
tamasā saṃvṛtajñānaḥ saṃvṛteṣv atha marmasu
sa jīvo niradhiṣṭhānaś cāvyate mātariśvanā
27
tataḥ sa taṃ mahocchvāsaṃ bhṛśam ucchvasya dāruṇam
niṣkrāman kampayaty āśu tac charīram acetanam
28
sa jīvaḥ pracyutaḥ kāyāt karmabhiḥ svaiḥ samāvṛtaḥ
aṅkitaḥ svaiḥ śubhaiḥ puṇyaiḥ pāpair vāpy upapadyate
29
brāhmaṇā jñānasaṃpannā yathāvac chruta niścayāḥ
itaraṃ kṛtapuṇyaṃ vā taṃ vijānanti lakṣaṇaiḥ
30
yathāndha kāre khadyotaṃ līyamānaṃ tatas tataḥ
cakṣuṣmantaḥ prapaśyanti tathā taṃ jñānacakṣuṣaḥ
31
paśyanty evaṃvidhāḥ siddhā jīvaṃ divyena cakṣuṣā
cyavantaṃ jāyamānaṃ ca yoniṃ cānupraveśitam
32
tasya sthānāni dṛṣṭni trividhānīha śāstrataḥ
karmabhūmir iyaṃ bhūmir yatra tiṣṭhanti jantavaḥ
33
tataḥ śubhāśubhaṃ kṛtvā labhante sarvadehinaḥ
ihaivoccāvacān bhogān prāpnuvanti svakarmabhiḥ
34
ihaivāśubha karmā tu karmabhir nirayaṃ gataḥ
avāksa niraye pāpo mānavaḥ pacyate bhṛśam
tasmāt sudurlabho mokṣa ātmā rakṣyo bhṛśaṃ tataḥ
35
rdhvaṃ tu jantavo gatvā yeṣu sthāneṣv avasthitāḥ
kīrtyamānāni tānīha tattvataḥ saṃnibodha me
tac chrutvā naiṣṭhikīṃ buddhiṃ budhyethāḥ karma niścayāt
36
tārā rūpāṇi sarvāṇi yac caitac candramaṇḍalam
yac ca vibhrājate loke svabhāsā sūryamaṇḍalam
sthānāny etāni jānīhi narāṇāṃ puṇyakarmaṇām
37
karma kṣayāc ca te sarve cyavante vai punaḥ punaḥ
tatrāpi ca viśeṣo 'sti divi nīcoccamadhyamaḥ
38
na tatrāpy asti saṃtoṣo dṛṣṭvā dīptatarāṃ śriyam
ity etā gatayaḥ sarvāḥ pṛthaktve samudīritāḥ
39
upapattiṃ tu garbhasya vakṣyāmy aham ataḥ param
yathāvat tāṃ nigadataḥ śṛuṣvāvahito dvija
Book 14
Chapter 17
1
[वा]
ततस तस्यॊपसंगृह्य पादौ परश्नान सुदुर्वचान
पप्रच्छ तांश च सर्वान स पराह धर्मभृतां वरः
2
[काष्यप]
कथं शरीरं चयवते कथं चैवॊपपद्यते
कथं कष्टाच च संसारात संसरन परिमुच्यते
3
आत्मानं वा कथं युक्त्वा तच छरीरं विमुञ्चति
शरीरतश च निर्मुक्तः कथम अन्यत परपद्यते
4
कथं शुभाशुभे चायं कर्मणी सवकृते नरः
उपभुङ्क्ते कव वा कर्म विदेहस्यॊपतिष्ठति
5
[बर]
एवं संचॊदितः सिद्धः परश्नांस तान परत्यभाषत
आनुपूर्व्येण वार्ष्णेय यथा तन मे वचः शृणु
6
[सिद्ध]
आयुः कीर्तिकराणीह यानि कर्माणि सेवते
शरीरग्रहणे ऽनयस्मिंस तेषु कषीणेषु सर्वशः
7
आयुः कषयपरीतात्मा विपरीतानि सेवते
बुद्धिर वयावर्तते चास्य विनाशे परत्युपस्थिते
8
सत्त्वं बलं च कालं चाप्य अविदित्वात्मनस तथा
अतिवेलम उपाश्नाति तैर विरुद्धान्य अनात्मवान
9
यदायम अतिकष्टानि सर्वाण्य उपनिषेवते
अत्यर्थम अपि वा भुङ्क्ते न वा भुङ्क्ते कदा चन
10
दुष्टान्नं विषमान्नं च सॊ ऽनयॊन्येन विरॊधि च
गुरु वापि समं भुङ्क्ते नातिजीर्णे ऽपि वा पुनः
11
वयायामम अतिमात्रं वा वयवायं चॊपसेवते
सततं कर्म लॊभाद वा पराप्तं वेगविधारणम
12
रसातियुक्तम अन्नं वा दिवा सवप्नं निषेवते
अपक्वानागते काले सवयं दॊषान परकॊपयन
13
सवदॊषकॊपनाद रॊगं लभते मरणान्तिकम
अथ चॊद्बन्धनादीनि परीतानि वयवस्यति
14
तस्य तैः कारणैर जन्तॊः शरीराच चयवते यथा
जीवितं परॊच्यमानं तद यथावद उपधारय
15
ऊष्मा परकुपितः काये तीव्रवायुसमीरितः
शरीरम अनुपर्येति सर्वान पराणान रुणद्धि वै
16
अत्यर्थं बलवान ऊष्मा शरीरे परिकॊपितः
भिनत्ति जीव सथानानि तानि मर्माणि विद्धि च
17
ततः स वेदनः सद्यॊ जीवः परच्यवते कषरन
शरीरं तयजते जन्तुश छिद्यमानेषु मर्मसु
वेदनाभिः परीतात्मा तद विद्धि दविजसत्तम
18
जातीमरणसंविग्नाः सततं सर्वजन्तवः
दृश्यन्ते संत्यजन्तश च शरीराणि दविजर्षभ
19
गर्भसंक्रमणे चापि मर्मणाम अतिसर्पणे
तादृशीम एव लभते वेदनां मानवः पुनः
20
भिन्नसंधिर अथ कलेदम अद्भिः स लभते नरः
यथा पञ्चसु भूतेषु संश्रितत्वं निगच्छति
शैत्यात परकुपितः काये तीव्रवायुसमीरितः
21
यः स पञ्चसु भूतेषु पराणापाने वयवस्थितः
स गच्छत्य ऊर्ध्वगॊ वायुः कृच्छ्रान मुक्त्वा शरीरिणम
22
शरीरं च जहात्य एव निरुच्छ्वासश च दृश्यते
निरूष्मा स निरुच्छ्वासॊ निःश्रीकॊ गतचेतनः
23
बरह्मणा संपरित्यक्तॊ मृत इत्य उच्यते नरः
सरॊतॊभिर यैर विजानाति इन्द्रियार्थाञ शरीरभृत
तैर एव न विजानाति पराणम आहारसंभवम
24
तत्रैव कुरुते काये यः स जीवः सनातनः
तेषां यद यद भवेद युक्तं संनिपाते कव चित कव चित
तत तन मर्म विजानीहि शास्त्रदृष्टं हि तत तथा
25
तेषु मर्मसु भिन्नेषु ततः स समुदीरयन
आविश्य हृदयं जन्तॊः सत्त्वं चाशु रुणद्धि वै
ततः स चेतनॊ जन्तुर नाभिजानाति किं चन
26
तमसा संवृतज्ञानः संवृतेष्व अथ मर्मसु
स जीवॊ निरधिष्ठानश चाव्यते मातरिश्वना
27
ततः स तं महॊच्छ्वासं भृशम उच्छ्वस्य दारुणम
निष्क्रामन कम्पयत्य आशु तच छरीरम अचेतनम
28
स जीवः परच्युतः कायात कर्मभिः सवैः समावृतः
अङ्कितः सवैः शुभैः पुण्यैः पापैर वाप्य उपपद्यते
29
बराह्मणा जञानसंपन्ना यथावच छरुत निश्चयाः
इतरं कृतपुण्यं वा तं विजानन्ति लक्षणैः
30
यथान्ध कारे खद्यॊतं लीयमानं ततस ततः
चक्षुष्मन्तः परपश्यन्ति तथा तं जञानचक्षुषः
31
पश्यन्त्य एवंविधाः सिद्धा जीवं दिव्येन चक्षुषा
चयवन्तं जायमानं च यॊनिं चानुप्रवेशितम
32
तस्य सथानानि दृष्टानि तरिविधानीह शास्त्रतः
कर्मभूमिर इयं भूमिर यत्र तिष्ठन्ति जन्तवः
33
ततः शुभाशुभं कृत्वा लभन्ते सर्वदेहिनः
इहैवॊच्चावचान भॊगान पराप्नुवन्ति सवकर्मभिः
34
इहैवाशुभ कर्मा तु कर्मभिर निरयं गतः
अवाक्स निरये पापॊ मानवः पच्यते भृशम
तस्मात सुदुर्लभॊ मॊक्ष आत्मा रक्ष्यॊ भृशं ततः
35
ऊर्ध्वं तु जन्तवॊ गत्वा येषु सथानेष्व अवस्थिताः
कीर्त्यमानानि तानीह तत्त्वतः संनिबॊध मे
तच छरुत्वा नैष्ठिकीं बुद्धिं बुध्येथाः कर्म निश्चयात
36
तारा रूपाणि सर्वाणि यच चैतच चन्द्रमण्डलम
यच च विभ्राजते लॊके सवभासा सूर्यमण्डलम
सथानान्य एतानि जानीहि नराणां पुण्यकर्मणाम
37
कर्म कषयाच च ते सर्वे चयवन्ते वै पुनः पुनः
तत्रापि च विशेषॊ ऽसति दिवि नीचॊच्चमध्यमः
38
न तत्राप्य अस्ति संतॊषॊ दृष्ट्वा दीप्ततरां शरियम
इत्य एता गतयः सर्वाः पृथक्त्वे समुदीरिताः
39
उपपत्तिं तु गर्भस्य वक्ष्याम्य अहम अतः परम
यथावत तां निगदतः शृणुष्वावहितॊ दविज
1
[vā]
tatas tasyopasaṃgṛhya pādau praśnān sudurvacān
papraccha tāṃś ca sarvān sa prāha dharmabhṛtāṃ varaḥ
2
[kāṣyapa]
kathaṃ śarīraṃ cyavate kathaṃ caivopapadyate
kathaṃ kaṣṭāc ca saṃsārāt saṃsaran parimucyate
3
tmānaṃ vā kathaṃ yuktvā tac charīraṃ vimuñcati
śarīrataś ca nirmuktaḥ katham anyat prapadyate
4
kathaṃ śubhāśubhe cāyaṃ karmaṇī svakṛte naraḥ
upabhuṅkte kva vā karma videhasyopatiṣṭhati
5
[br]
evaṃ saṃcoditaḥ siddhaḥ praśnāṃs tān pratyabhāṣata
ānupūrvyeṇa vārṣṇeya yathā tan me vacaḥ śṛu
6
[siddha]
āyuḥ kīrtikarāṇīha yāni karmāṇi sevate
śarīragrahaṇe 'nyasmiṃs teṣu kṣīṇeṣu sarvaśaḥ
7
yuḥ kṣayaparītātmā viparītāni sevate
buddhir vyāvartate cāsya vināśe pratyupasthite
8
sattvaṃ balaṃ ca kālaṃ cāpy aviditvātmanas tathā
ativelam upāśnāti tair viruddhāny anātmavān
9
yadāyam atikaṣṭāni sarvāṇy upaniṣevate
atyartham api vā bhuṅkte na vā bhuṅkte kadā cana
10
duṣṭānnaṃ viṣamānnaṃ ca so 'nyonyena virodhi ca
guru vāpi samaṃ bhuṅkte nātijīrṇe 'pi vā punaḥ
11
vyāyāmam atimātraṃ vā vyavāyaṃ copasevate
satataṃ karma lobhād vā prāptaṃ vegavidhāraṇam
12
rasātiyuktam annaṃ vā divā svapnaṃ niṣevate
apakvānāgate kāle svayaṃ doṣān prakopayan
13
svadoṣakopanād rogaṃ labhate maraṇāntikam
atha codbandhanādīni parītāni vyavasyati
14
tasya taiḥ kāraṇair jantoḥ śarīrāc cyavate yathā
jīvitaṃ procyamānaṃ tad yathāvad upadhāraya
15
ūmā prakupitaḥ kāye tīvravāyusamīritaḥ
śarīram anuparyeti sarvān prāṇān ruṇaddhi vai
16
atyarthaṃ balavān ūṣmā śarīre parikopitaḥ
bhinatti jīva sthānāni tāni marmāṇi viddhi ca
17
tataḥ sa vedanaḥ sadyo jīvaḥ pracyavate kṣaran
śarīraṃ tyajate jantuś chidyamāneṣu marmasu
vedanābhiḥ parītātmā tad viddhi dvijasattama
18
jātīmaraṇasaṃvignāḥ satataṃ sarvajantavaḥ
dṛśyante saṃtyajantaś ca śarīrāṇi dvijarṣabha
19
garbhasaṃkramaṇe cāpi marmaṇām atisarpaṇe
tādṛśīm eva labhate vedanāṃ mānavaḥ punaḥ
20
bhinnasaṃdhir atha kledam adbhiḥ sa labhate naraḥ
yathā pañcasu bhūteṣu saṃśritatvaṃ nigacchati
śaityāt prakupitaḥ kāye tīvravāyusamīritaḥ
21
yaḥ sa pañcasu bhūteṣu prāṇāpāne vyavasthitaḥ
sa gacchaty ūrdhvago vāyuḥ kṛcchrān muktvā śarīriṇam
22
arīraṃ ca jahāty eva nirucchvāsaś ca dṛśyate
nirūṣmā sa nirucchvāso niḥśrīko gatacetanaḥ
23
brahmaṇā saṃparityakto mṛta ity ucyate naraḥ
srotobhir yair vijānāti indriyārthāñ śarīrabhṛt
tair eva na vijānāti prāṇam āhārasaṃbhavam
24
tatraiva kurute kāye yaḥ sa jīvaḥ sanātanaḥ
teṣāṃ yad yad bhaved yuktaṃ saṃnipāte kva cit kva cit
tat tan marma vijānīhi śāstradṛṣṭaṃ hi tat tathā
25
teṣu marmasu bhinneṣu tataḥ sa samudīrayan
āviśya hṛdayaṃ jantoḥ sattvaṃ cāśu ruṇaddhi vai
tataḥ sa cetano jantur nābhijānāti kiṃ cana
26
tamasā saṃvṛtajñānaḥ saṃvṛteṣv atha marmasu
sa jīvo niradhiṣṭhānaś cāvyate mātariśvanā
27
tataḥ sa taṃ mahocchvāsaṃ bhṛśam ucchvasya dāruṇam
niṣkrāman kampayaty āśu tac charīram acetanam
28
sa jīvaḥ pracyutaḥ kāyāt karmabhiḥ svaiḥ samāvṛtaḥ
aṅkitaḥ svaiḥ śubhaiḥ puṇyaiḥ pāpair vāpy upapadyate
29
brāhmaṇā jñānasaṃpannā yathāvac chruta niścayāḥ
itaraṃ kṛtapuṇyaṃ vā taṃ vijānanti lakṣaṇaiḥ
30
yathāndha kāre khadyotaṃ līyamānaṃ tatas tataḥ
cakṣuṣmantaḥ prapaśyanti tathā taṃ jñānacakṣuṣaḥ
31
paśyanty evaṃvidhāḥ siddhā jīvaṃ divyena cakṣuṣā
cyavantaṃ jāyamānaṃ ca yoniṃ cānupraveśitam
32
tasya sthānāni dṛṣṭni trividhānīha śāstrataḥ
karmabhūmir iyaṃ bhūmir yatra tiṣṭhanti jantavaḥ
33
tataḥ śubhāśubhaṃ kṛtvā labhante sarvadehinaḥ
ihaivoccāvacān bhogān prāpnuvanti svakarmabhiḥ
34
ihaivāśubha karmā tu karmabhir nirayaṃ gataḥ
avāksa niraye pāpo mānavaḥ pacyate bhṛśam
tasmāt sudurlabho mokṣa ātmā rakṣyo bhṛśaṃ tataḥ
35
rdhvaṃ tu jantavo gatvā yeṣu sthāneṣv avasthitāḥ
kīrtyamānāni tānīha tattvataḥ saṃnibodha me
tac chrutvā naiṣṭhikīṃ buddhiṃ budhyethāḥ karma niścayāt
36
tārā rūpāṇi sarvāṇi yac caitac candramaṇḍalam
yac ca vibhrājate loke svabhāsā sūryamaṇḍalam
sthānāny etāni jānīhi narāṇāṃ puṇyakarmaṇām
37
karma kṣayāc ca te sarve cyavante vai punaḥ punaḥ
tatrāpi ca viśeṣo 'sti divi nīcoccamadhyamaḥ
38
na tatrāpy asti saṃtoṣo dṛṣṭvā dīptatarāṃ śriyam
ity etā gatayaḥ sarvāḥ pṛthaktve samudīritāḥ
39
upapattiṃ tu garbhasya vakṣyāmy aham ataḥ param
yathāvat tāṃ nigadataḥ śṛuṣvāvahito dvija
