Book 14. Chapter 20
The Mahabharata In Sanskrit
Book 14
Chapter 20
1
[वा]
अत्राप्य उदाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम
दम्पत्यॊः पार्थ संवादम अभयं नाम नामतः
2
बराह्मणी बराह्मणं कं चिज जञानविज्ञानपारगम
दृष्ट्वा विविक्त आसीनं भार्या भर्तारम अब्रवीत
3
कं नु लॊकं गमिष्यामि तवाम अहं पतिम आश्रिता
नयस्तकर्माणम आसीनं कीनाशम अविचक्षणम
4
भार्याः पतिकृताँल लॊकान आप्नुवन्तीति नः शरुतम
तवाम अहं पतिम आसाद्य कां गमिष्यामि वै गतिम
5
एवम उक्तः स शान्तात्मा ताम उवाच हसन्न इव
सुभगे नाभ्यसूयामि वाक्यस्यास्य तवानघे
6
गराह्यं दृश्यं च शराव्यं च यद इदं कर्म विद्यते
एतद एव वयवस्यन्ति कर्म कर्मेति कर्मिणः
7
मॊहम एव नियच्छन्ति कर्मणा जञानवर्जिताः
नैष्कर्म्यं न च लॊके ऽसमिन मौर्तम इत्य उपलभ्यते
8
कर्मणा मनसा वाचा शुभं वा यदि वाशुभम
जन्मादि मूर्ति भेदानां कर्म भूतेषु वर्तते
9
रक्षॊभिर वध्यमानेषु दृश्यद्रव्येषु कर्मसु
आत्मस्थम आत्मना तेन दृष्टम आयतनं मया
10
यत्र तद बरह्म निर्द्वंद्वं यत्र सॊमः सहाग्निना
वयवायं कुरुते नित्यं धीरॊ भूतानि धारयन
11
यत्र बरह्मादयॊ युक्तास तद अक्षरम उपासते
विद्वांसः सुव्रता यत्र शान्तात्मानॊ जितेन्द्रियाः
12
घराणेन न तद आघ्रेयं न तद आद्यम च जिह्वया
सपर्शेन च न तत सपृश्यं मनसा तव एव गम्यते
13
चक्षुषा न विषह्यं च यत किं चिच छरवणात परम
अगन्धम अरस सपर्शम अरूपाशब्दम अव्ययम
14
यतः परवर्तते तन्त्रं यत्र च परतितिष्ठति
पराणॊ ऽपानः समानश च वयानश चॊदान एव च
15
तत एव परवर्तन्ते तम एव परविशन्ति च
समानव्यानयॊर मध्ये पराणापानौ विचेरतुः
16
तस्मिन सुप्ते परलीयेते समानॊ वयान एव च
अपान पराणयॊर मध्ये उदानॊ वयाप्य तिष्ठति
तस्माच छयानं पुरुषं पराणापानौ न मुञ्चतः
17
पराणान आयम्यते येन तद उदानं परचक्षते
तस्मात तपॊ वयवस्यन्ति तद भवं बरह्मवादिनः
18
तेषाम अन्यॊन्यभक्षाणां सर्वेषां देव चारिणाम
अग्निर वैश्वानरॊ मध्ये सप्तधा विहितॊ ऽनतरा
19
घराणं जिह्वा च चक्षुश च तवक च शरॊत्रं च पञ्चमम
मनॊ बुद्धिश च सप्तैता जिह्वा वैश्वानरार्चिषः
20
घरेयं पेयं च दृश्यं च सपृश्यं शरव्यं तथैव च
मन्तव्यम अथ बॊद्धव्यं ताः सप्त समिधॊ मम
21
घराता भक्षयिता दरष्टा सप्रष्टा शरॊता च पञ्चमः
मन्ता बॊद्धा च सप्तैते भवन्ति परमर्त्विजः
22
घरेये पेये च देश्ये च सपृश्ये शरव्ये तथैव च
हवींष्य अग्निषु हॊतारः सप्तधा सप्त सप्तसु
सम्यक परक्षिप्य विद्वांसॊ जनयन्ति सवयॊनिषु
23
पृथिवी वायुर आकाशम आपॊ जयॊतिश च पञ्चमम
मनॊ बुद्धिश च सप्तैत यॊनिर इत्य एव शब्दिताः
24
हविर भूता गुणाः सर्वे परविशन्त्य अग्निजं मुखम
अन्तर वासम उषित्वा च जायन्ते सवासु यॊनिषु
तत्रैव च निरुध्यन्ते परलये भूतभावने
25
ततः संजायते गन्धस ततः संजायते रसः
ततः संजायते रूपं ततः सपर्शॊ ऽभिजायते
26
ततः संजायते शब्दः संशयस तत्र जायते
ततः संजायते निष्ठा जन्मैतत सप्तधा विदुः
27
अनेनैव परकारेण परगृहीतं पुरातनैः
पूर्णाहुतिभिर आपूर्णास ते ऽभिपूर्यन्ति तेजसा
1
[vā]
atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
dampatyoḥ pārtha saṃvādam abhayaṃ nāma nāmataḥ
2
brāhmaṇī brāhmaṇaṃ kaṃ cij jñānavijñānapāragam
dṛṣṭvā vivikta āsīnaṃ bhāryā bhartāram abravīt
3
kaṃ nu lokaṃ gamiṣyāmi tvām ahaṃ patim āśritā
nyastakarmāṇam āsīnaṃ kīnāśam avicakṣaṇam
4
bhāryāḥ patikṛtāṁl lokān āpnuvantīti naḥ śrutam
tvām ahaṃ patim āsādya kāṃ gamiṣyāmi vai gatim
5
evam uktaḥ sa śāntātmā tām uvāca hasann iva
subhage nābhyasūyāmi vākyasyāsya tavānaghe
6
grāhyaṃ dṛśyaṃ ca śrāvyaṃ ca yad idaṃ karma vidyate
etad eva vyavasyanti karma karmeti karmiṇaḥ
7
moham eva niyacchanti karmaṇā jñānavarjitāḥ
naiṣkarmyaṃ na ca loke 'smin maurtam ity upalabhyate
8
karmaṇā manasā vācā śubhaṃ vā yadi vāśubham
janmādi mūrti bhedānāṃ karma bhūteṣu vartate
9
rakṣobhir vadhyamāneṣu dṛśyadravyeṣu karmasu
ātmastham ātmanā tena dṛṣṭam āyatanaṃ mayā
10
yatra tad brahma nirdvaṃdvaṃ yatra somaḥ sahāgninā
vyavāyaṃ kurute nityaṃ dhīro bhūtāni dhārayan
11
yatra brahmādayo yuktās tad akṣaram upāsate
vidvāṃsaḥ suvratā yatra śāntātmāno jitendriyāḥ
12
ghrāṇena na tad āghreyaṃ na tad ādyam ca jihvayā
sparśena ca na tat spṛśyaṃ manasā tv eva gamyate
13
cakṣuṣā na viṣahyaṃ ca yat kiṃ cic chravaṇāt param
agandham arasa sparśam arūpāśabdam avyayam
14
yataḥ pravartate tantraṃ yatra ca pratitiṣṭhati
prāṇo 'pānaḥ samānaś ca vyānaś codāna eva ca
15
tata eva pravartante tam eva praviśanti ca
samānavyānayor madhye prāṇāpānau viceratuḥ
16
tasmin supte pralīyete samāno vyāna eva ca
apāna prāṇayor madhye udāno vyāpya tiṣṭhati
tasmāc chayānaṃ puruṣaṃ prāṇāpānau na muñcataḥ
17
prāṇān āyamyate yena tad udānaṃ pracakṣate
tasmāt tapo vyavasyanti tad bhavaṃ brahmavādinaḥ
18
teṣām anyonyabhakṣāṇāṃ sarveṣāṃ deva cāriṇām
agnir vaiśvānaro madhye saptadhā vihito 'ntarā
19
ghrāṇaṃ jihvā ca cakṣuś ca tvak ca śrotraṃ ca pañcamam
mano buddhiś ca saptaitā jihvā vaiśvānarārciṣaḥ
20
ghreyaṃ peyaṃ ca dṛśyaṃ ca spṛśyaṃ śravyaṃ tathaiva ca
mantavyam atha boddhavyaṃ tāḥ sapta samidho mama
21
ghrātā bhakṣayitā draṣṭā spraṣṭā rotā ca pañcamaḥ
mantā boddhā ca saptaite bhavanti paramartvijaḥ
22
ghreye peye ca deśye ca spṛśye śravye tathaiva ca
havīṃṣy agniṣu hotāraḥ saptadhā sapta saptasu
samyak prakṣipya vidvāṃso janayanti svayoniṣu
23
pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam
mano buddhiś ca saptaita yonir ity eva śabditāḥ
24
havir bhūtā guṇāḥ sarve praviśanty agnijaṃ mukham
antar vāsam uṣitvā ca jāyante svāsu yoniṣu
tatraiva ca nirudhyante pralaye bhūtabhāvane
25
tataḥ saṃjāyate gandhas tataḥ saṃjāyate rasaḥ
tataḥ saṃjāyate rūpaṃ tataḥ sparśo 'bhijāyate
26
tataḥ saṃjāyate śabdaḥ saṃśayas tatra jāyate
tataḥ saṃjāyate niṣṭhā janmaitat saptadhā viduḥ
27
anenaiva prakāreṇa pragṛhītaṃ purātanaiḥ
pūrṇāhutibhir āpūrṇās te 'bhipūryanti tejasā
Book 14
Chapter 20
1
[वा]
अत्राप्य उदाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम
दम्पत्यॊः पार्थ संवादम अभयं नाम नामतः
2
बराह्मणी बराह्मणं कं चिज जञानविज्ञानपारगम
दृष्ट्वा विविक्त आसीनं भार्या भर्तारम अब्रवीत
3
कं नु लॊकं गमिष्यामि तवाम अहं पतिम आश्रिता
नयस्तकर्माणम आसीनं कीनाशम अविचक्षणम
4
भार्याः पतिकृताँल लॊकान आप्नुवन्तीति नः शरुतम
तवाम अहं पतिम आसाद्य कां गमिष्यामि वै गतिम
5
एवम उक्तः स शान्तात्मा ताम उवाच हसन्न इव
सुभगे नाभ्यसूयामि वाक्यस्यास्य तवानघे
6
गराह्यं दृश्यं च शराव्यं च यद इदं कर्म विद्यते
एतद एव वयवस्यन्ति कर्म कर्मेति कर्मिणः
7
मॊहम एव नियच्छन्ति कर्मणा जञानवर्जिताः
नैष्कर्म्यं न च लॊके ऽसमिन मौर्तम इत्य उपलभ्यते
8
कर्मणा मनसा वाचा शुभं वा यदि वाशुभम
जन्मादि मूर्ति भेदानां कर्म भूतेषु वर्तते
9
रक्षॊभिर वध्यमानेषु दृश्यद्रव्येषु कर्मसु
आत्मस्थम आत्मना तेन दृष्टम आयतनं मया
10
यत्र तद बरह्म निर्द्वंद्वं यत्र सॊमः सहाग्निना
वयवायं कुरुते नित्यं धीरॊ भूतानि धारयन
11
यत्र बरह्मादयॊ युक्तास तद अक्षरम उपासते
विद्वांसः सुव्रता यत्र शान्तात्मानॊ जितेन्द्रियाः
12
घराणेन न तद आघ्रेयं न तद आद्यम च जिह्वया
सपर्शेन च न तत सपृश्यं मनसा तव एव गम्यते
13
चक्षुषा न विषह्यं च यत किं चिच छरवणात परम
अगन्धम अरस सपर्शम अरूपाशब्दम अव्ययम
14
यतः परवर्तते तन्त्रं यत्र च परतितिष्ठति
पराणॊ ऽपानः समानश च वयानश चॊदान एव च
15
तत एव परवर्तन्ते तम एव परविशन्ति च
समानव्यानयॊर मध्ये पराणापानौ विचेरतुः
16
तस्मिन सुप्ते परलीयेते समानॊ वयान एव च
अपान पराणयॊर मध्ये उदानॊ वयाप्य तिष्ठति
तस्माच छयानं पुरुषं पराणापानौ न मुञ्चतः
17
पराणान आयम्यते येन तद उदानं परचक्षते
तस्मात तपॊ वयवस्यन्ति तद भवं बरह्मवादिनः
18
तेषाम अन्यॊन्यभक्षाणां सर्वेषां देव चारिणाम
अग्निर वैश्वानरॊ मध्ये सप्तधा विहितॊ ऽनतरा
19
घराणं जिह्वा च चक्षुश च तवक च शरॊत्रं च पञ्चमम
मनॊ बुद्धिश च सप्तैता जिह्वा वैश्वानरार्चिषः
20
घरेयं पेयं च दृश्यं च सपृश्यं शरव्यं तथैव च
मन्तव्यम अथ बॊद्धव्यं ताः सप्त समिधॊ मम
21
घराता भक्षयिता दरष्टा सप्रष्टा शरॊता च पञ्चमः
मन्ता बॊद्धा च सप्तैते भवन्ति परमर्त्विजः
22
घरेये पेये च देश्ये च सपृश्ये शरव्ये तथैव च
हवींष्य अग्निषु हॊतारः सप्तधा सप्त सप्तसु
सम्यक परक्षिप्य विद्वांसॊ जनयन्ति सवयॊनिषु
23
पृथिवी वायुर आकाशम आपॊ जयॊतिश च पञ्चमम
मनॊ बुद्धिश च सप्तैत यॊनिर इत्य एव शब्दिताः
24
हविर भूता गुणाः सर्वे परविशन्त्य अग्निजं मुखम
अन्तर वासम उषित्वा च जायन्ते सवासु यॊनिषु
तत्रैव च निरुध्यन्ते परलये भूतभावने
25
ततः संजायते गन्धस ततः संजायते रसः
ततः संजायते रूपं ततः सपर्शॊ ऽभिजायते
26
ततः संजायते शब्दः संशयस तत्र जायते
ततः संजायते निष्ठा जन्मैतत सप्तधा विदुः
27
अनेनैव परकारेण परगृहीतं पुरातनैः
पूर्णाहुतिभिर आपूर्णास ते ऽभिपूर्यन्ति तेजसा
1
[vā]
atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
dampatyoḥ pārtha saṃvādam abhayaṃ nāma nāmataḥ
2
brāhmaṇī brāhmaṇaṃ kaṃ cij jñānavijñānapāragam
dṛṣṭvā vivikta āsīnaṃ bhāryā bhartāram abravīt
3
kaṃ nu lokaṃ gamiṣyāmi tvām ahaṃ patim āśritā
nyastakarmāṇam āsīnaṃ kīnāśam avicakṣaṇam
4
bhāryāḥ patikṛtāṁl lokān āpnuvantīti naḥ śrutam
tvām ahaṃ patim āsādya kāṃ gamiṣyāmi vai gatim
5
evam uktaḥ sa śāntātmā tām uvāca hasann iva
subhage nābhyasūyāmi vākyasyāsya tavānaghe
6
grāhyaṃ dṛśyaṃ ca śrāvyaṃ ca yad idaṃ karma vidyate
etad eva vyavasyanti karma karmeti karmiṇaḥ
7
moham eva niyacchanti karmaṇā jñānavarjitāḥ
naiṣkarmyaṃ na ca loke 'smin maurtam ity upalabhyate
8
karmaṇā manasā vācā śubhaṃ vā yadi vāśubham
janmādi mūrti bhedānāṃ karma bhūteṣu vartate
9
rakṣobhir vadhyamāneṣu dṛśyadravyeṣu karmasu
ātmastham ātmanā tena dṛṣṭam āyatanaṃ mayā
10
yatra tad brahma nirdvaṃdvaṃ yatra somaḥ sahāgninā
vyavāyaṃ kurute nityaṃ dhīro bhūtāni dhārayan
11
yatra brahmādayo yuktās tad akṣaram upāsate
vidvāṃsaḥ suvratā yatra śāntātmāno jitendriyāḥ
12
ghrāṇena na tad āghreyaṃ na tad ādyam ca jihvayā
sparśena ca na tat spṛśyaṃ manasā tv eva gamyate
13
cakṣuṣā na viṣahyaṃ ca yat kiṃ cic chravaṇāt param
agandham arasa sparśam arūpāśabdam avyayam
14
yataḥ pravartate tantraṃ yatra ca pratitiṣṭhati
prāṇo 'pānaḥ samānaś ca vyānaś codāna eva ca
15
tata eva pravartante tam eva praviśanti ca
samānavyānayor madhye prāṇāpānau viceratuḥ
16
tasmin supte pralīyete samāno vyāna eva ca
apāna prāṇayor madhye udāno vyāpya tiṣṭhati
tasmāc chayānaṃ puruṣaṃ prāṇāpānau na muñcataḥ
17
prāṇān āyamyate yena tad udānaṃ pracakṣate
tasmāt tapo vyavasyanti tad bhavaṃ brahmavādinaḥ
18
teṣām anyonyabhakṣāṇāṃ sarveṣāṃ deva cāriṇām
agnir vaiśvānaro madhye saptadhā vihito 'ntarā
19
ghrāṇaṃ jihvā ca cakṣuś ca tvak ca śrotraṃ ca pañcamam
mano buddhiś ca saptaitā jihvā vaiśvānarārciṣaḥ
20
ghreyaṃ peyaṃ ca dṛśyaṃ ca spṛśyaṃ śravyaṃ tathaiva ca
mantavyam atha boddhavyaṃ tāḥ sapta samidho mama
21
ghrātā bhakṣayitā draṣṭā spraṣṭā rotā ca pañcamaḥ
mantā boddhā ca saptaite bhavanti paramartvijaḥ
22
ghreye peye ca deśye ca spṛśye śravye tathaiva ca
havīṃṣy agniṣu hotāraḥ saptadhā sapta saptasu
samyak prakṣipya vidvāṃso janayanti svayoniṣu
23
pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam
mano buddhiś ca saptaita yonir ity eva śabditāḥ
24
havir bhūtā guṇāḥ sarve praviśanty agnijaṃ mukham
antar vāsam uṣitvā ca jāyante svāsu yoniṣu
tatraiva ca nirudhyante pralaye bhūtabhāvane
25
tataḥ saṃjāyate gandhas tataḥ saṃjāyate rasaḥ
tataḥ saṃjāyate rūpaṃ tataḥ sparśo 'bhijāyate
26
tataḥ saṃjāyate śabdaḥ saṃśayas tatra jāyate
tataḥ saṃjāyate niṣṭhā janmaitat saptadhā viduḥ
27
anenaiva prakāreṇa pragṛhītaṃ purātanaiḥ
pūrṇāhutibhir āpūrṇās te 'bhipūryanti tejasā
