Book 14. Chapter 24
The Mahabharata In Sanskrit
Book 14
Chapter 24
1
[बराह्मण]
अत्राप्य उदाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम
नारदस्य च संवादम ऋषेर देवमतस्य च
2
[देवमत]
जन्तॊः संजायमानस्य किं नु पूर्वं परवर्तते
पराणॊ ऽपानः समानॊ वा वयानॊ वॊदान एव च
3
[नारद]
येनायं सृज्यते जन्तुस ततॊ ऽनयः पूर्वम एति तम
पराणद्वंद्वं च विज्ञेयं तिर्यगं चॊर्ध्वगं च यत
4
[द]
केनायं सृज्यते जन्तुः कश चान्यः पूर्वम एति तम
पराणद्वंद्वं च मे बरूहि तिर्यग ऊर्ध्वं च निश्चयात
5
[न]
संकल्पाज जायते हर्षः शब्दाद अपि च जायते
रसात संजायते चापि रूपाद अपि च जायते
6
सपर्शात संजायते चापि गन्धाद अपि च जायते
एतद रूपम उदानस्य हर्षॊ मिथुन संभवः
7
कामात संजायते शुक्रं कामात संजायते रसः
समानव्यान जनिते सामान्ये शुक्रशॊणिते
8
शुक्राच छॊणित संसृष्टात पूर्वं पराणः परवर्तते
पराणेन विकृते शुक्रे ततॊ ऽपानः परवर्तते
9
पराणापानाव इदं दवंद्वम अवाक्चॊर्ध्वं च गच्छतः
वयानः समानश चैवॊभौ तिर्यग दवंद्वत्वम उच्यते
10
अग्निर वै देवताः सर्वा इति वेदस्य शासनम
संजायते बराह्मणेषु जञानं बुद्धिसमन्वितम
11
तस्य धूमस तमॊ रूपं रजॊ भस्म सुरेतसः
सत्त्वं संजायते तस्य यत्र परक्षिप्यते हविः
12
आघारौ समानॊ वयानश चेति यज्ञविदॊ विदुः
पराणापानाव आज्यभागौ तयॊर मध्ये हुताशनः
एतद रूपम उदानस्य परमं बराह्मणा विदुः
13
निर्द्वंद्वम इति यत तव एतत तन मे निगदतः शृणु
14
अहॊरात्रम इदं दवंद्वं तयॊर मध्ये हुताशनः
एतद रूपम उदानस्य परमं बराह्मणा विदुः
15
उभे चैवायने दवंद्वं तयॊर मध्ये हुताशनः
एतद रूपम उदानस्य परमं बराह्मणा विदुः
16
उभे सत्यानृते दवंद्वं तयॊर मध्ये हुताशनः
एतद रूपम उदानस्य परमं बराह्मणा विदुः
17
उभे शुभाशुभे दवंद्वं तयॊर मध्ये हुताशनः
एतद रूपम उदानस्य परमं बराह्मणा विदुः
18
सच चासच चैव तद दवंद्वं तयॊर मध्ये हुताशनः
एतद रूपम उदानस्य परमं बराह्मणा विदुः
19
परथमं समानॊ वयानॊ वयस्यते कर्म तेन तत
तृतीयं तु समानेन पुनर एव वयवस्यते
20
शान्त्य अर्थं वामदेवं च शान्तिर बरह्म सनातनम
एतद रूपम उदानस्य परमं बराह्मणा विदुः
1
[brāhmaṇa]
atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
nāradasya ca saṃvādam ṛṣer devamatasya ca
2
[devamata]
jantoḥ saṃjāyamānasya kiṃ nu pūrvaṃ pravartate
prāṇo 'pānaḥ samāno vā vyāno vodāna eva ca
3
[nārada]
yenāyaṃ sṛjyate jantus tato 'nyaḥ pūrvam eti tam
prāṇadvaṃdvaṃ ca vijñeyaṃ tiryagaṃ cordhvagaṃ ca yat
4
[d]
kenāyaṃ sṛjyate jantuḥ kaś cānyaḥ pūrvam eti tam
prāṇadvaṃdvaṃ ca me brūhi tiryag ūrdhvaṃ ca niścayāt
5
[n]
saṃkalpāj jāyate harṣaḥ śabdād api ca jāyate
rasāt saṃjāyate cāpi rūpād api ca jāyate
6
sparśāt saṃjāyate cāpi gandhād api ca jāyate
etad rūpam udānasya harṣo mithuna saṃbhavaḥ
7
kāmāt saṃjāyate śukraṃ kāmāt saṃjāyate rasaḥ
samānavyāna janite sāmānye śukraśoṇite
8
ukrāc choṇita saṃsṛṣṭt pūrvaṃ prāṇaḥ pravartate
prāṇena vikṛte śukre tato 'pānaḥ pravartate
9
prāṇāpānāv idaṃ dvaṃdvam avākcordhvaṃ ca gacchataḥ
vyānaḥ samānaś caivobhau tiryag dvaṃdvatvam ucyate
10
agnir vai devatāḥ sarvā iti vedasya śāsanam
saṃjāyate brāhmaṇeṣu jñānaṃ buddhisamanvitam
11
tasya dhūmas tamo rūpaṃ rajo bhasma suretasaḥ
sattvaṃ saṃjāyate tasya yatra prakṣipyate haviḥ
12
ghārau samāno vyānaś ceti yajñavido viduḥ
prāṇāpānāv ājyabhāgau tayor madhye hutāśanaḥ
etad rūpam udānasya paramaṃ brāhmaṇā viduḥ
13
nirdvaṃdvam iti yat tv etat tan me nigadataḥ śṛu
14
ahorātram idaṃ dvaṃdvaṃ tayor madhye hutāśanaḥ
etad rūpam udānasya paramaṃ brāhmaṇā viduḥ
15
ubhe caivāyane dvaṃdvaṃ tayor madhye hutāśanaḥ
etad rūpam udānasya paramaṃ brāhmaṇā viduḥ
16
ubhe satyānṛte dvaṃdvaṃ tayor madhye hutāśanaḥ
etad rūpam udānasya paramaṃ brāhmaṇā viduḥ
17
ubhe śubhāśubhe dvaṃdvaṃ tayor madhye hutāśanaḥ
etad rūpam udānasya paramaṃ brāhmaṇā viduḥ
18
sac cāsac caiva tad dvaṃdvaṃ tayor madhye hutāśanaḥ
etad rūpam udānasya paramaṃ brāhmaṇā viduḥ
19
prathamaṃ samāno vyāno vyasyate karma tena tat
tṛtīyaṃ tu samānena punar eva vyavasyate
20
śnty arthaṃ vāmadevaṃ ca śāntir brahma sanātanam
etad rūpam udānasya paramaṃ brāhmaṇā viduḥ
Book 14
Chapter 24
1
[बराह्मण]
अत्राप्य उदाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम
नारदस्य च संवादम ऋषेर देवमतस्य च
2
[देवमत]
जन्तॊः संजायमानस्य किं नु पूर्वं परवर्तते
पराणॊ ऽपानः समानॊ वा वयानॊ वॊदान एव च
3
[नारद]
येनायं सृज्यते जन्तुस ततॊ ऽनयः पूर्वम एति तम
पराणद्वंद्वं च विज्ञेयं तिर्यगं चॊर्ध्वगं च यत
4
[द]
केनायं सृज्यते जन्तुः कश चान्यः पूर्वम एति तम
पराणद्वंद्वं च मे बरूहि तिर्यग ऊर्ध्वं च निश्चयात
5
[न]
संकल्पाज जायते हर्षः शब्दाद अपि च जायते
रसात संजायते चापि रूपाद अपि च जायते
6
सपर्शात संजायते चापि गन्धाद अपि च जायते
एतद रूपम उदानस्य हर्षॊ मिथुन संभवः
7
कामात संजायते शुक्रं कामात संजायते रसः
समानव्यान जनिते सामान्ये शुक्रशॊणिते
8
शुक्राच छॊणित संसृष्टात पूर्वं पराणः परवर्तते
पराणेन विकृते शुक्रे ततॊ ऽपानः परवर्तते
9
पराणापानाव इदं दवंद्वम अवाक्चॊर्ध्वं च गच्छतः
वयानः समानश चैवॊभौ तिर्यग दवंद्वत्वम उच्यते
10
अग्निर वै देवताः सर्वा इति वेदस्य शासनम
संजायते बराह्मणेषु जञानं बुद्धिसमन्वितम
11
तस्य धूमस तमॊ रूपं रजॊ भस्म सुरेतसः
सत्त्वं संजायते तस्य यत्र परक्षिप्यते हविः
12
आघारौ समानॊ वयानश चेति यज्ञविदॊ विदुः
पराणापानाव आज्यभागौ तयॊर मध्ये हुताशनः
एतद रूपम उदानस्य परमं बराह्मणा विदुः
13
निर्द्वंद्वम इति यत तव एतत तन मे निगदतः शृणु
14
अहॊरात्रम इदं दवंद्वं तयॊर मध्ये हुताशनः
एतद रूपम उदानस्य परमं बराह्मणा विदुः
15
उभे चैवायने दवंद्वं तयॊर मध्ये हुताशनः
एतद रूपम उदानस्य परमं बराह्मणा विदुः
16
उभे सत्यानृते दवंद्वं तयॊर मध्ये हुताशनः
एतद रूपम उदानस्य परमं बराह्मणा विदुः
17
उभे शुभाशुभे दवंद्वं तयॊर मध्ये हुताशनः
एतद रूपम उदानस्य परमं बराह्मणा विदुः
18
सच चासच चैव तद दवंद्वं तयॊर मध्ये हुताशनः
एतद रूपम उदानस्य परमं बराह्मणा विदुः
19
परथमं समानॊ वयानॊ वयस्यते कर्म तेन तत
तृतीयं तु समानेन पुनर एव वयवस्यते
20
शान्त्य अर्थं वामदेवं च शान्तिर बरह्म सनातनम
एतद रूपम उदानस्य परमं बराह्मणा विदुः
1
[brāhmaṇa]
atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
nāradasya ca saṃvādam ṛṣer devamatasya ca
2
[devamata]
jantoḥ saṃjāyamānasya kiṃ nu pūrvaṃ pravartate
prāṇo 'pānaḥ samāno vā vyāno vodāna eva ca
3
[nārada]
yenāyaṃ sṛjyate jantus tato 'nyaḥ pūrvam eti tam
prāṇadvaṃdvaṃ ca vijñeyaṃ tiryagaṃ cordhvagaṃ ca yat
4
[d]
kenāyaṃ sṛjyate jantuḥ kaś cānyaḥ pūrvam eti tam
prāṇadvaṃdvaṃ ca me brūhi tiryag ūrdhvaṃ ca niścayāt
5
[n]
saṃkalpāj jāyate harṣaḥ śabdād api ca jāyate
rasāt saṃjāyate cāpi rūpād api ca jāyate
6
sparśāt saṃjāyate cāpi gandhād api ca jāyate
etad rūpam udānasya harṣo mithuna saṃbhavaḥ
7
kāmāt saṃjāyate śukraṃ kāmāt saṃjāyate rasaḥ
samānavyāna janite sāmānye śukraśoṇite
8
ukrāc choṇita saṃsṛṣṭt pūrvaṃ prāṇaḥ pravartate
prāṇena vikṛte śukre tato 'pānaḥ pravartate
9
prāṇāpānāv idaṃ dvaṃdvam avākcordhvaṃ ca gacchataḥ
vyānaḥ samānaś caivobhau tiryag dvaṃdvatvam ucyate
10
agnir vai devatāḥ sarvā iti vedasya śāsanam
saṃjāyate brāhmaṇeṣu jñānaṃ buddhisamanvitam
11
tasya dhūmas tamo rūpaṃ rajo bhasma suretasaḥ
sattvaṃ saṃjāyate tasya yatra prakṣipyate haviḥ
12
ghārau samāno vyānaś ceti yajñavido viduḥ
prāṇāpānāv ājyabhāgau tayor madhye hutāśanaḥ
etad rūpam udānasya paramaṃ brāhmaṇā viduḥ
13
nirdvaṃdvam iti yat tv etat tan me nigadataḥ śṛu
14
ahorātram idaṃ dvaṃdvaṃ tayor madhye hutāśanaḥ
etad rūpam udānasya paramaṃ brāhmaṇā viduḥ
15
ubhe caivāyane dvaṃdvaṃ tayor madhye hutāśanaḥ
etad rūpam udānasya paramaṃ brāhmaṇā viduḥ
16
ubhe satyānṛte dvaṃdvaṃ tayor madhye hutāśanaḥ
etad rūpam udānasya paramaṃ brāhmaṇā viduḥ
17
ubhe śubhāśubhe dvaṃdvaṃ tayor madhye hutāśanaḥ
etad rūpam udānasya paramaṃ brāhmaṇā viduḥ
18
sac cāsac caiva tad dvaṃdvaṃ tayor madhye hutāśanaḥ
etad rūpam udānasya paramaṃ brāhmaṇā viduḥ
19
prathamaṃ samāno vyāno vyasyate karma tena tat
tṛtīyaṃ tu samānena punar eva vyavasyate
20
śnty arthaṃ vāmadevaṃ ca śāntir brahma sanātanam
etad rūpam udānasya paramaṃ brāhmaṇā viduḥ
