Book 15. Chapter 16
The Mahabharata In Sanskrit
Book 15
Chapter 16
1
[बराह्मण]
न तद दुर्यॊधनकृतं न च तद भवता कृतम
न कर्ण सौबलाभ्यां च कुरवॊ यत कषयं गताः
2
दैवं तत तु विजानीमॊ यन न शक्यं परबाधितुम
दैवं पुरुषकारेण न शक्यम अतिवर्तितुम
3
अक्षौहिण्यॊ महाराज दशाष्टौ च समागताः
अष्टादशाहेन हता दशभिर यॊधपुंगवैः
4
भीष्मद्रॊणकृपाद्यैश च कर्णेन च महात्मना
युयुधानेन वीरेण धृष्टद्युम्नेन चैव ह
5
चतुर्भिः पाण्डुपुत्रैश च भीमार्जुनयमैर नृप
जनक्षयॊ ऽयं नृपते कृतॊ दैवबलात्कृतैः
6
अवश्यम एव संग्रामे कषत्रियेण विशेषतः
कर्तव्यं निधनं लॊके शस्त्रेण कषत्रबन्धुना
7
तैर इयं पुरुषव्याघ्रैर विद्या बाहुबलान्वितैः
पृथिवी निहता सर्वा सहया सरथ दविपा
8
न स राजापराध्नॊति पुत्रस तव महामनाः
न भवान न च ते भृत्या न कर्णॊ न च सौबलः
9
यद विनष्टाः कुरुश्रेष्ठा राजानश च सहस्रशः
सर्वं दैवकृतं तद वै कॊ ऽतर किं वक्तुम अर्हति
10
गुरुर मतॊ भवान अस्य कृत्स्नस्य जगतः परभुः
धर्मात्मानम अतस तुभ्यम अनुजानीमहे सुतम
11
लभतां वीरलॊकान स ससहायॊ नराधिपः
दविजाग्र्यैः समनुज्ञातस तरिदिवे मॊदतां सुखी
12
पराप्स्यते च भवान पुण्यं धर्मे च परमां सथितिम
वेद पुण्यं च कार्त्स्न्येन सम्यग भरतसत्तम
13
दृष्टापदानाश चास्माभिः पाण्डवाः पुरुषर्षभाः
समर्थास तरिदिवस्यापि पालने किं पुनः कषितेः
14
अनुवत्स्यन्ति चापीमाः समेषु विषमेषु च
परजाः कुरु कुलश्रेष्ठ पाण्डवाञ शीलभूषणान
15
बरह्म देयाग्रहारांश च परिहारांश च पार्थिव
पूर्वराजातिसर्गांश च पालयत्य एव पाण्डवः
16
दीर्घदर्शी कृतप्रज्ञः सदा वैश्रवणॊ यथा
अक्षुद्र सच्चिवश चायं कुन्तीपुत्रॊ महामनाः
17
अप्य अमित्रे दयावांश च शुचिश च भरतर्षभ
ऋजु पश्यति मेघावी पुत्रवत पाति नः सदा
18
विप्रियं च जनस्यास्य संसर्गाद धर्मजस्य वै
न करिष्यन्ति राजर्षे तथा भीमार्जुनादयः
19
मन्दा मृदुषु कौरव्यास तीक्ष्णेष्व आशीविषॊपमाः
वीर्यवन्तॊ महात्मानॊ पौराणां च हिते रताः
20
न कुन्ती न च पाञ्चाली न चॊलूपी न सात्वती
अस्मिञ जने करिष्यन्ति परतिकूलानि कर्हि चित
21
भवत कृतम इमं सनेहं युधिष्ठिर विवर्धितम
न पृष्ठतः करिष्यन्ति पौरजानपदा जनाः
22
अधर्मिष्ठान अपि सतः कुन्तीपुत्रा महारथाः
मानवान पालयिष्यन्ति भूत्वा धर्मपरायणाः
23
स राजन मानसं दुःखम अपनीय युधिष्ठिरात
कुरु कार्याणि धर्म्याणि नमस ते भरतर्षभ
24
[वै]
तस्य तद वचनं धर्म्यम अनुबन्ध गुणॊत्तरम
साधु साध्व इति सर्वः सजनः परतिगृहीतवान
25
धृतराष्ट्रश च तद वाक्यम अभिपूज्य पुनः पुनः
विसर्जयाम आस तदा सर्वास तु परकृतीः शनैः
26
स तैः संपूजितॊ राजा शिवेनावेक्षितस तदा
पराञ्जलिः पूजयाम आस सजनं भरतर्षभ
27
ततॊ विवेश भुवनं गान्धार्या सहितॊ नृपः
वयुष्टायां चैव शर्वर्या यच चकार निबॊध तत
1
[brāhmaṇa]
na tad duryodhanakṛtaṃ na ca tad bhavatā kṛtam
na karṇa saubalābhyāṃ ca kuravo yat kṣayaṃ gatāḥ
2
daivaṃ tat tu vijānīmo yan na śakyaṃ prabādhitum
daivaṃ puruṣakāreṇa na śakyam ativartitum
3
akṣauhiṇyo mahārāja daśāṣṭau ca samāgatāḥ
aṣṭādaśāhena hatā daśabhir yodhapuṃgavaiḥ
4
bhīṣmadroṇakṛpādyaiś ca karṇena ca mahātmanā
yuyudhānena vīreṇa dhṛṣṭadyumnena caiva ha
5
caturbhiḥ pāṇḍuputraiś ca bhīmārjunayamair nṛpa
janakṣayo 'yaṃ nṛpate kṛto daivabalātkṛtaiḥ
6
avaśyam eva saṃgrāme kṣatriyeṇa viśeṣataḥ
kartavyaṃ nidhanaṃ loke śastreṇa kṣatrabandhunā
7
tair iyaṃ puruṣavyāghrair vidyā bāhubalānvitaiḥ
pṛthivī nihatā sarvā sahayā saratha dvipā
8
na sa rājāparādhnoti putras tava mahāmanāḥ
na bhavān na ca te bhṛtyā na karṇo na ca saubalaḥ
9
yad vinaṣṭāḥ kuruśreṣṭhā rājānaś ca sahasraśaḥ
sarvaṃ daivakṛtaṃ tad vai ko 'tra kiṃ vaktum arhati
10
gurur mato bhavān asya kṛtsnasya jagataḥ prabhuḥ
dharmātmānam atas tubhyam anujānīmahe sutam
11
labhatāṃ vīralokān sa sasahāyo narādhipaḥ
dvijāgryaiḥ samanujñātas tridive modatāṃ sukhī
12
prāpsyate ca bhavān puṇyaṃ dharme ca paramāṃ sthitim
veda puṇyaṃ ca kārtsnyena samyag bharatasattama
13
dṛṣṭpadānāś cāsmābhiḥ pāṇḍavāḥ puruṣarṣabhāḥ
samarthās tridivasyāpi pālane kiṃ punaḥ kṣiteḥ
14
anuvatsyanti cāpīmāḥ sameṣu viṣameṣu ca
prajāḥ kuru kulaśreṣṭha pāṇḍavāñ śīlabhūṣaṇān
15
brahma deyāgrahārāṃś ca parihārāṃś ca pārthiva
pūrvarājātisargāṃś ca pālayaty eva pāṇḍavaḥ
16
dīrghadarśī kṛtaprajñaḥ sadā vaiśravaṇo yathā
akṣudra saccivaś cāyaṃ kuntīputro mahāmanāḥ
17
apy amitre dayāvāṃś ca śuciś ca bharatarṣabha
ṛju paśyati meghāvī putravat pāti naḥ sadā
18
vipriyaṃ ca janasyāsya saṃsargād dharmajasya vai
na kariṣyanti rājarṣe tathā bhīmārjunādayaḥ
19
mandā mṛduṣu kauravyās tīkṣṇeṣv āśīviṣopamāḥ
vīryavanto mahātmāno paurāṇāṃ ca hite ratāḥ
20
na kuntī na ca pāñcālī na colūpī na sātvatī
asmiñ jane kariṣyanti pratikūlāni karhi cit
21
bhavat kṛtam imaṃ snehaṃ yudhiṣṭhira vivardhitam
na pṛṣṭhataḥ kariṣyanti paurajānapadā janāḥ
22
adharmiṣṭhān api sataḥ kuntīputrā mahārathāḥ
mānavān pālayiṣyanti bhūtvā dharmaparāyaṇāḥ
23
sa rājan mānasaṃ duḥkham apanīya yudhiṣṭhirāt
kuru kāryāṇi dharmyāṇi namas te bharatarṣabha
24
[vai]
tasya tad vacanaṃ dharmyam anubandha guṇottaram
sādhu sādhv iti sarvaḥ sajanaḥ pratigṛhītavān
25
dhṛtarāṣṭraś ca tad vākyam abhipūjya punaḥ punaḥ
visarjayām āsa tadā sarvās tu prakṛtīḥ śanaiḥ
26
sa taiḥ saṃpūjito rājā śivenāvekṣitas tadā
prāñjaliḥ pūjayām āsa sajanaṃ bharatarṣabha
27
tato viveśa bhuvanaṃ gāndhāryā sahito nṛpaḥ
vyuṣṭāyāṃ caiva śarvaryā yac cakāra nibodha tat
Book 15
Chapter 16
1
[बराह्मण]
न तद दुर्यॊधनकृतं न च तद भवता कृतम
न कर्ण सौबलाभ्यां च कुरवॊ यत कषयं गताः
2
दैवं तत तु विजानीमॊ यन न शक्यं परबाधितुम
दैवं पुरुषकारेण न शक्यम अतिवर्तितुम
3
अक्षौहिण्यॊ महाराज दशाष्टौ च समागताः
अष्टादशाहेन हता दशभिर यॊधपुंगवैः
4
भीष्मद्रॊणकृपाद्यैश च कर्णेन च महात्मना
युयुधानेन वीरेण धृष्टद्युम्नेन चैव ह
5
चतुर्भिः पाण्डुपुत्रैश च भीमार्जुनयमैर नृप
जनक्षयॊ ऽयं नृपते कृतॊ दैवबलात्कृतैः
6
अवश्यम एव संग्रामे कषत्रियेण विशेषतः
कर्तव्यं निधनं लॊके शस्त्रेण कषत्रबन्धुना
7
तैर इयं पुरुषव्याघ्रैर विद्या बाहुबलान्वितैः
पृथिवी निहता सर्वा सहया सरथ दविपा
8
न स राजापराध्नॊति पुत्रस तव महामनाः
न भवान न च ते भृत्या न कर्णॊ न च सौबलः
9
यद विनष्टाः कुरुश्रेष्ठा राजानश च सहस्रशः
सर्वं दैवकृतं तद वै कॊ ऽतर किं वक्तुम अर्हति
10
गुरुर मतॊ भवान अस्य कृत्स्नस्य जगतः परभुः
धर्मात्मानम अतस तुभ्यम अनुजानीमहे सुतम
11
लभतां वीरलॊकान स ससहायॊ नराधिपः
दविजाग्र्यैः समनुज्ञातस तरिदिवे मॊदतां सुखी
12
पराप्स्यते च भवान पुण्यं धर्मे च परमां सथितिम
वेद पुण्यं च कार्त्स्न्येन सम्यग भरतसत्तम
13
दृष्टापदानाश चास्माभिः पाण्डवाः पुरुषर्षभाः
समर्थास तरिदिवस्यापि पालने किं पुनः कषितेः
14
अनुवत्स्यन्ति चापीमाः समेषु विषमेषु च
परजाः कुरु कुलश्रेष्ठ पाण्डवाञ शीलभूषणान
15
बरह्म देयाग्रहारांश च परिहारांश च पार्थिव
पूर्वराजातिसर्गांश च पालयत्य एव पाण्डवः
16
दीर्घदर्शी कृतप्रज्ञः सदा वैश्रवणॊ यथा
अक्षुद्र सच्चिवश चायं कुन्तीपुत्रॊ महामनाः
17
अप्य अमित्रे दयावांश च शुचिश च भरतर्षभ
ऋजु पश्यति मेघावी पुत्रवत पाति नः सदा
18
विप्रियं च जनस्यास्य संसर्गाद धर्मजस्य वै
न करिष्यन्ति राजर्षे तथा भीमार्जुनादयः
19
मन्दा मृदुषु कौरव्यास तीक्ष्णेष्व आशीविषॊपमाः
वीर्यवन्तॊ महात्मानॊ पौराणां च हिते रताः
20
न कुन्ती न च पाञ्चाली न चॊलूपी न सात्वती
अस्मिञ जने करिष्यन्ति परतिकूलानि कर्हि चित
21
भवत कृतम इमं सनेहं युधिष्ठिर विवर्धितम
न पृष्ठतः करिष्यन्ति पौरजानपदा जनाः
22
अधर्मिष्ठान अपि सतः कुन्तीपुत्रा महारथाः
मानवान पालयिष्यन्ति भूत्वा धर्मपरायणाः
23
स राजन मानसं दुःखम अपनीय युधिष्ठिरात
कुरु कार्याणि धर्म्याणि नमस ते भरतर्षभ
24
[वै]
तस्य तद वचनं धर्म्यम अनुबन्ध गुणॊत्तरम
साधु साध्व इति सर्वः सजनः परतिगृहीतवान
25
धृतराष्ट्रश च तद वाक्यम अभिपूज्य पुनः पुनः
विसर्जयाम आस तदा सर्वास तु परकृतीः शनैः
26
स तैः संपूजितॊ राजा शिवेनावेक्षितस तदा
पराञ्जलिः पूजयाम आस सजनं भरतर्षभ
27
ततॊ विवेश भुवनं गान्धार्या सहितॊ नृपः
वयुष्टायां चैव शर्वर्या यच चकार निबॊध तत
1
[brāhmaṇa]
na tad duryodhanakṛtaṃ na ca tad bhavatā kṛtam
na karṇa saubalābhyāṃ ca kuravo yat kṣayaṃ gatāḥ
2
daivaṃ tat tu vijānīmo yan na śakyaṃ prabādhitum
daivaṃ puruṣakāreṇa na śakyam ativartitum
3
akṣauhiṇyo mahārāja daśāṣṭau ca samāgatāḥ
aṣṭādaśāhena hatā daśabhir yodhapuṃgavaiḥ
4
bhīṣmadroṇakṛpādyaiś ca karṇena ca mahātmanā
yuyudhānena vīreṇa dhṛṣṭadyumnena caiva ha
5
caturbhiḥ pāṇḍuputraiś ca bhīmārjunayamair nṛpa
janakṣayo 'yaṃ nṛpate kṛto daivabalātkṛtaiḥ
6
avaśyam eva saṃgrāme kṣatriyeṇa viśeṣataḥ
kartavyaṃ nidhanaṃ loke śastreṇa kṣatrabandhunā
7
tair iyaṃ puruṣavyāghrair vidyā bāhubalānvitaiḥ
pṛthivī nihatā sarvā sahayā saratha dvipā
8
na sa rājāparādhnoti putras tava mahāmanāḥ
na bhavān na ca te bhṛtyā na karṇo na ca saubalaḥ
9
yad vinaṣṭāḥ kuruśreṣṭhā rājānaś ca sahasraśaḥ
sarvaṃ daivakṛtaṃ tad vai ko 'tra kiṃ vaktum arhati
10
gurur mato bhavān asya kṛtsnasya jagataḥ prabhuḥ
dharmātmānam atas tubhyam anujānīmahe sutam
11
labhatāṃ vīralokān sa sasahāyo narādhipaḥ
dvijāgryaiḥ samanujñātas tridive modatāṃ sukhī
12
prāpsyate ca bhavān puṇyaṃ dharme ca paramāṃ sthitim
veda puṇyaṃ ca kārtsnyena samyag bharatasattama
13
dṛṣṭpadānāś cāsmābhiḥ pāṇḍavāḥ puruṣarṣabhāḥ
samarthās tridivasyāpi pālane kiṃ punaḥ kṣiteḥ
14
anuvatsyanti cāpīmāḥ sameṣu viṣameṣu ca
prajāḥ kuru kulaśreṣṭha pāṇḍavāñ śīlabhūṣaṇān
15
brahma deyāgrahārāṃś ca parihārāṃś ca pārthiva
pūrvarājātisargāṃś ca pālayaty eva pāṇḍavaḥ
16
dīrghadarśī kṛtaprajñaḥ sadā vaiśravaṇo yathā
akṣudra saccivaś cāyaṃ kuntīputro mahāmanāḥ
17
apy amitre dayāvāṃś ca śuciś ca bharatarṣabha
ṛju paśyati meghāvī putravat pāti naḥ sadā
18
vipriyaṃ ca janasyāsya saṃsargād dharmajasya vai
na kariṣyanti rājarṣe tathā bhīmārjunādayaḥ
19
mandā mṛduṣu kauravyās tīkṣṇeṣv āśīviṣopamāḥ
vīryavanto mahātmāno paurāṇāṃ ca hite ratāḥ
20
na kuntī na ca pāñcālī na colūpī na sātvatī
asmiñ jane kariṣyanti pratikūlāni karhi cit
21
bhavat kṛtam imaṃ snehaṃ yudhiṣṭhira vivardhitam
na pṛṣṭhataḥ kariṣyanti paurajānapadā janāḥ
22
adharmiṣṭhān api sataḥ kuntīputrā mahārathāḥ
mānavān pālayiṣyanti bhūtvā dharmaparāyaṇāḥ
23
sa rājan mānasaṃ duḥkham apanīya yudhiṣṭhirāt
kuru kāryāṇi dharmyāṇi namas te bharatarṣabha
24
[vai]
tasya tad vacanaṃ dharmyam anubandha guṇottaram
sādhu sādhv iti sarvaḥ sajanaḥ pratigṛhītavān
25
dhṛtarāṣṭraś ca tad vākyam abhipūjya punaḥ punaḥ
visarjayām āsa tadā sarvās tu prakṛtīḥ śanaiḥ
26
sa taiḥ saṃpūjito rājā śivenāvekṣitas tadā
prāñjaliḥ pūjayām āsa sajanaṃ bharatarṣabha
27
tato viveśa bhuvanaṃ gāndhāryā sahito nṛpaḥ
vyuṣṭāyāṃ caiva śarvaryā yac cakāra nibodha tat
