Book 3. Chapter 160
The Mahabharata In Sanskrit
Book 3
Chapter 160
1
[वै]
ततः सूर्यॊदये धौम्यः कृत्वाह्निकम अरिंदम
आर्ष्टिषेणेन सहितः पाण्डवान अभ्यवर्तत
2
ते ऽभिवाद्यार्ष्टिषेणस्य पादौ धौम्यस्य चैव ह
ततः पराञ्जलयः सर्वे बराह्मणांस तान अपूजयन
3
ततॊ युधिष्ठिरं दौम्यॊ गृहीत्वा दक्षिणे करे
पराचीं दिशम अभिप्रेक्ष्य महर्षिर इदम अब्रवीत
4
असौ सागरपर्यन्तां भूमिम आवृत्य तिष्ठति
शैर राजॊ महाराज मन्दरॊ ऽभिविराजते
5
इन्द्र वैश्रवणाव एतां दिशं पाण्डव रक्षतः
पर्वतैश च वनान्तैश च कानकैश चॊपशॊभिताम
6
एतद आहुर महेन्द्रस्य राज्ञॊ वैश्वरणस्य च
ऋशयः सर्वधर्मज्ञाः सद्म तात मनीषिणः
7
अतश चॊद्यन्तम आदित्यम उपतिष्ठन्ति वै परजाः
ऋषयश चापि धर्मज्ञाः सिद्धाः साध्याश च देवताः
8
यमस तु राजा धर्मात्मा सर्वप्राणभृतां परभुः
परेतसत्त्वगतीम एतां दक्षिणाम आश्रितॊ दिशम
9
एतत संयमनं पुण्यम अतीवाद्भुत दर्शनम
परेतराजस्य भवनम ऋद्ध्या परमया युतम
10
यं पराप्य सविता राजन सत्येन परतितिष्ठति
अस्तं पर्वतराजानम एतम आहुर मनीषिणः
11
एतं पर्वतराजानं समुद्रं च महॊदधिम
आवसन वरुणॊ राजा भूतानि परिरक्षति
12
उदीचीं दीपयन्न एष दिशं तिष्ठति कीर्तिमान
महामेरुर महाभाग शिवॊ बरह्मविदां गतिः
13
यस्मिन बरह्म सदॊ चैव तिष्ठते च परजापतिः
भूतात्मा विसृजन सर्वं यत किं चिज जङ्गमागमम
14
यान आहुर बरह्मणः पुत्रान मानसान दक्ष सप्तमान
तेषाम अपि महामेरुः सथानं शिवम अनामयम
15
अत्रैव परतितिष्ठन्ति पुनर अत्रॊदयन्ति च
सप्त देवर्षयस तात वसिष्ठप्रमुखाः सदा
16
देशं विरजसं पश्य मेरॊर शिखरम उत्तमम
यत्रात्म तृप्तैर अध्यास्ते देवैः सह पितामहः
17
यम आहुः सर्वभूतानां परकृतेः परकृतिं धरुवम
अनादि निधनं देवं परभुं नारायणं परम
18
बरह्मणः सदनात तस्य परं सथानं परकाशते
देवाश च यत्नात पश्यन्ति दिव्यं तेजॊमयं शिवम
19
अत्यर्कानल दीप्तं तत सथानं विष्णॊर महात्मनः
सवयैव परभया राजन दुष्प्रेक्ष्यं देवदानवैः
20
तद वै जयॊतींषि सर्वाणि पराप्य भासन्ति नॊ ऽपि च
सवयं विभुर अदीनात्मा तत्र हय अभिविराजते
21
यतयस तत्र गच्छन्ति भक्त्या नारायणं हरिम
परेण तपसा युक्ता भाविताः कर्मभिः शुभैः
22
यॊगसिद्धा महात्मानस तमॊ मॊहविवर्जिताः
तत्र गत्वा पुनर नेमं लॊकम आयान्ति भारत
23
सथानम एतन महाभाग धरुवम अक्षयम अव्ययम
ईष्वरस्य सदा हय एतत परणमात्र युधिष्ठिर
24
एतं जयॊतींषि सर्वाणि परकर्षन भगवान अपि
कुरुते वितमः कर्मा आदित्यॊ ऽभिप्रदक्षिणम
25
अस्तं पराप्य ततः संध्याम अतिक्रम्य दिवाकरः
उदीचीं भजते काष्ठां दिशम एष विभावसुः
26
स मेरुम अनुवृत्तः सन पुनर गच्छति पाण्डव
परान्न्मुखः सविता देवः सर्वभूतहिते रतः
27
स मासं विभजन कालं बहुधा पर्व संधिषु
तथैव भगवान सॊमॊ नक्षत्रैः सह गच्छति
28
एवम एव परिक्रम्य महामेरुम अतन्द्रितः
भावयन सर्वभूतानि पुनर गच्छति मन्दरम
29
तथा तमिस्रहा देवॊ मयूखैर भावयञ जगत
मार्गम एतद असंबाधम आदित्यः परिवर्तते
30
सिसृक्षुः शिशिराण्य एष दक्षिणां भजते दिशम
ततः सर्वाणि भूतानि कालः शिशिरम ऋच्छति
31
सथावराणां च भूतानां जङ्गमानां च तेजसा
तेजांसि समुपादत्ते निवृत्तः सन विभावसुः
32
ततः सवेदः कलमस तन्द्री गलानिश च भजते नरान
पराणिभिः सततं सवप्नॊ हय अभीक्ष्णं च निषेव्यते
33
एवम एतद अनिर्देश्यं मार्गम आवृत्य भानुमान
पुनः सृजति वर्षाणि भगवान भावयन परजाः
34
वृष्टिं मारुत संतापैः सुखैः सथावरजङ्गमान
वर्धयन सुमहातेजा पुनः परतिनिवर्तते
35
एवम एष चरन पार्थ कालचक्रम अतन्द्रितः
परकर्षन सर्वभूतानि सविता परिवर्तते
36
संतता गतिर एतस्य नैष तिष्ठति पाण्डव
आदायैव तु भूतानां तेजॊ विसृजते पुनः
37
विभजन सर्वभूतानाम आयुः कर्म च भारत
अहॊरात्रान कलाः काष्ठाः सृजत्य एष सदा विभुः
1
[vai]
tataḥ sūryodaye dhaumyaḥ kṛtvāhnikam ariṃdama
ārṣṭiṣeṇena sahitaḥ pāṇḍavān abhyavartata
2
te 'bhivādyārṣṭiṣeṇasya pādau dhaumyasya caiva ha
tataḥ prāñjalayaḥ sarve brāhmaṇāṃs tān apūjayan
3
tato yudhiṣṭhiraṃ daumyo gṛhītvā dakṣiṇe kare
prācīṃ diśam abhiprekṣya maharṣir idam abravīt
4
asau sāgaraparyantāṃ bhūmim āvṛtya tiṣṭhati
śaira rājo mahārāja mandaro 'bhivirājate
5
indra vaiśravaṇāv etāṃ diśaṃ pāṇḍava rakṣataḥ
parvataiś ca vanāntaiś ca kānakaiś copaśobhitām
6
etad āhur mahendrasya rājño vaiśvaraṇasya ca
ṛśayaḥ sarvadharmajñāḥ sadma tāta manīṣiṇaḥ
7
ataś codyantam ādityam upatiṣṭhanti vai prajāḥ
ṛayaś cāpi dharmajñāḥ siddhāḥ sādhyāś ca devatāḥ
8
yamas tu rājā dharmātmā sarvaprāṇabhṛtāṃ prabhuḥ
pretasattvagatīm etāṃ dakṣiṇām āśrito diśam
9
etat saṃyamanaṃ puṇyam atīvādbhuta darśanam
pretarājasya bhavanam ṛddhyā paramayā yutam
10
yaṃ prāpya savitā rājan satyena pratitiṣṭhati
astaṃ parvatarājānam etam āhur manīṣiṇaḥ
11
etaṃ parvatarājānaṃ samudraṃ ca mahodadhim
āvasan varuṇo rājā bhūtāni parirakṣati
12
udīcīṃ dīpayann eṣa diśaṃ tiṣṭhati kīrtimān
mahāmerur mahābhāga śivo brahmavidāṃ gatiḥ
13
yasmin brahma sado caiva tiṣṭhate ca prajāpatiḥ
bhūtātmā visṛjan sarvaṃ yat kiṃ cij jaṅgamāgamam
14
yān āhur brahmaṇaḥ putrān mānasān dakṣa saptamān
teṣām api mahāmeruḥ sthānaṃ śivam anāmayam
15
atraiva pratitiṣṭhanti punar atrodayanti ca
sapta devarṣayas tāta vasiṣṭhapramukhāḥ sadā
16
deśaṃ virajasaṃ paśya meror śikharam uttamam
yatrātma tṛptair adhyāste devaiḥ saha pitāmahaḥ
17
yam āhuḥ sarvabhūtānāṃ prakṛteḥ prakṛtiṃ dhruvam
anādi nidhanaṃ devaṃ prabhuṃ nārāyaṇaṃ param
18
brahmaṇaḥ sadanāt tasya paraṃ sthānaṃ prakāśate
devāś ca yatnāt paśyanti divyaṃ tejomayaṃ śivam
19
atyarkānala dīptaṃ tat sthānaṃ viṣṇor mahātmanaḥ
svayaiva prabhayā rājan duṣprekṣyaṃ devadānavaiḥ
20
tad vai jyotīṃṣi sarvāṇi prāpya bhāsanti no 'pi ca
svayaṃ vibhur adīnātmā tatra hy abhivirājate
21
yatayas tatra gacchanti bhaktyā nārāyaṇaṃ harim
pareṇa tapasā yuktā bhāvitāḥ karmabhiḥ śubhaiḥ
22
yogasiddhā mahātmānas tamo mohavivarjitāḥ
tatra gatvā punar nemaṃ lokam āyānti bhārata
23
sthānam etan mahābhāga dhruvam akṣayam avyayam
īṣvarasya sadā hy etat praṇamātra yudhiṣṭhira
24
etaṃ jyotīṃṣi sarvāṇi prakarṣan bhagavān api
kurute vitamaḥ karmā ādityo 'bhipradakṣiṇam
25
astaṃ prāpya tataḥ saṃdhyām atikramya divākaraḥ
udīcīṃ bhajate kāṣṭhāṃ diśam eṣa vibhāvasuḥ
26
sa merum anuvṛttaḥ san punar gacchati pāṇḍava
prānnmukhaḥ savitā devaḥ sarvabhūtahite rataḥ
27
sa māsaṃ vibhajan kālaṃ bahudhā parva saṃdhiṣu
tathaiva bhagavān somo nakṣatraiḥ saha gacchati
28
evam eva parikramya mahāmerum atandritaḥ
bhāvayan sarvabhūtāni punar gacchati mandaram
29
tathā tamisrahā devo mayūkhair bhāvayañ jagat
mārgam etad asaṃbādham ādityaḥ parivartate
30
sisṛkṣuḥ śiśirāṇy eṣa dakṣiṇāṃ bhajate diśam
tataḥ sarvāṇi bhūtāni kālaḥ śiśiram ṛcchati
31
sthāvarāṇāṃ ca bhūtānāṃ jaṅgamānāṃ ca tejasā
tejāṃsi samupādatte nivṛttaḥ san vibhāvasuḥ
32
tataḥ svedaḥ klamas tandrī glāniś ca bhajate narān
prāṇibhiḥ satataṃ svapno hy abhīkṣṇaṃ ca niṣevyate
33
evam etad anirdeśyaṃ mārgam āvṛtya bhānumān
punaḥ sṛjati varṣāṇi bhagavān bhāvayan prajāḥ
34
vṛṣṭiṃ māruta saṃtāpaiḥ sukhaiḥ sthāvarajaṅgamān
vardhayan sumahātejā punaḥ pratinivartate
35
evam eṣa caran pārtha kālacakram atandritaḥ
prakarṣan sarvabhūtāni savitā parivartate
36
saṃtatā gatir etasya naiṣa tiṣṭhati pāṇḍava
ādāyaiva tu bhūtānāṃ tejo visṛjate punaḥ
37
vibhajan sarvabhūtānām āyuḥ karma ca bhārata
ahorātrān kalāḥ kāṣṭhāḥ sṛjaty eṣa sadā vibhuḥ
Book 3
Chapter 160
1
[वै]
ततः सूर्यॊदये धौम्यः कृत्वाह्निकम अरिंदम
आर्ष्टिषेणेन सहितः पाण्डवान अभ्यवर्तत
2
ते ऽभिवाद्यार्ष्टिषेणस्य पादौ धौम्यस्य चैव ह
ततः पराञ्जलयः सर्वे बराह्मणांस तान अपूजयन
3
ततॊ युधिष्ठिरं दौम्यॊ गृहीत्वा दक्षिणे करे
पराचीं दिशम अभिप्रेक्ष्य महर्षिर इदम अब्रवीत
4
असौ सागरपर्यन्तां भूमिम आवृत्य तिष्ठति
शैर राजॊ महाराज मन्दरॊ ऽभिविराजते
5
इन्द्र वैश्रवणाव एतां दिशं पाण्डव रक्षतः
पर्वतैश च वनान्तैश च कानकैश चॊपशॊभिताम
6
एतद आहुर महेन्द्रस्य राज्ञॊ वैश्वरणस्य च
ऋशयः सर्वधर्मज्ञाः सद्म तात मनीषिणः
7
अतश चॊद्यन्तम आदित्यम उपतिष्ठन्ति वै परजाः
ऋषयश चापि धर्मज्ञाः सिद्धाः साध्याश च देवताः
8
यमस तु राजा धर्मात्मा सर्वप्राणभृतां परभुः
परेतसत्त्वगतीम एतां दक्षिणाम आश्रितॊ दिशम
9
एतत संयमनं पुण्यम अतीवाद्भुत दर्शनम
परेतराजस्य भवनम ऋद्ध्या परमया युतम
10
यं पराप्य सविता राजन सत्येन परतितिष्ठति
अस्तं पर्वतराजानम एतम आहुर मनीषिणः
11
एतं पर्वतराजानं समुद्रं च महॊदधिम
आवसन वरुणॊ राजा भूतानि परिरक्षति
12
उदीचीं दीपयन्न एष दिशं तिष्ठति कीर्तिमान
महामेरुर महाभाग शिवॊ बरह्मविदां गतिः
13
यस्मिन बरह्म सदॊ चैव तिष्ठते च परजापतिः
भूतात्मा विसृजन सर्वं यत किं चिज जङ्गमागमम
14
यान आहुर बरह्मणः पुत्रान मानसान दक्ष सप्तमान
तेषाम अपि महामेरुः सथानं शिवम अनामयम
15
अत्रैव परतितिष्ठन्ति पुनर अत्रॊदयन्ति च
सप्त देवर्षयस तात वसिष्ठप्रमुखाः सदा
16
देशं विरजसं पश्य मेरॊर शिखरम उत्तमम
यत्रात्म तृप्तैर अध्यास्ते देवैः सह पितामहः
17
यम आहुः सर्वभूतानां परकृतेः परकृतिं धरुवम
अनादि निधनं देवं परभुं नारायणं परम
18
बरह्मणः सदनात तस्य परं सथानं परकाशते
देवाश च यत्नात पश्यन्ति दिव्यं तेजॊमयं शिवम
19
अत्यर्कानल दीप्तं तत सथानं विष्णॊर महात्मनः
सवयैव परभया राजन दुष्प्रेक्ष्यं देवदानवैः
20
तद वै जयॊतींषि सर्वाणि पराप्य भासन्ति नॊ ऽपि च
सवयं विभुर अदीनात्मा तत्र हय अभिविराजते
21
यतयस तत्र गच्छन्ति भक्त्या नारायणं हरिम
परेण तपसा युक्ता भाविताः कर्मभिः शुभैः
22
यॊगसिद्धा महात्मानस तमॊ मॊहविवर्जिताः
तत्र गत्वा पुनर नेमं लॊकम आयान्ति भारत
23
सथानम एतन महाभाग धरुवम अक्षयम अव्ययम
ईष्वरस्य सदा हय एतत परणमात्र युधिष्ठिर
24
एतं जयॊतींषि सर्वाणि परकर्षन भगवान अपि
कुरुते वितमः कर्मा आदित्यॊ ऽभिप्रदक्षिणम
25
अस्तं पराप्य ततः संध्याम अतिक्रम्य दिवाकरः
उदीचीं भजते काष्ठां दिशम एष विभावसुः
26
स मेरुम अनुवृत्तः सन पुनर गच्छति पाण्डव
परान्न्मुखः सविता देवः सर्वभूतहिते रतः
27
स मासं विभजन कालं बहुधा पर्व संधिषु
तथैव भगवान सॊमॊ नक्षत्रैः सह गच्छति
28
एवम एव परिक्रम्य महामेरुम अतन्द्रितः
भावयन सर्वभूतानि पुनर गच्छति मन्दरम
29
तथा तमिस्रहा देवॊ मयूखैर भावयञ जगत
मार्गम एतद असंबाधम आदित्यः परिवर्तते
30
सिसृक्षुः शिशिराण्य एष दक्षिणां भजते दिशम
ततः सर्वाणि भूतानि कालः शिशिरम ऋच्छति
31
सथावराणां च भूतानां जङ्गमानां च तेजसा
तेजांसि समुपादत्ते निवृत्तः सन विभावसुः
32
ततः सवेदः कलमस तन्द्री गलानिश च भजते नरान
पराणिभिः सततं सवप्नॊ हय अभीक्ष्णं च निषेव्यते
33
एवम एतद अनिर्देश्यं मार्गम आवृत्य भानुमान
पुनः सृजति वर्षाणि भगवान भावयन परजाः
34
वृष्टिं मारुत संतापैः सुखैः सथावरजङ्गमान
वर्धयन सुमहातेजा पुनः परतिनिवर्तते
35
एवम एष चरन पार्थ कालचक्रम अतन्द्रितः
परकर्षन सर्वभूतानि सविता परिवर्तते
36
संतता गतिर एतस्य नैष तिष्ठति पाण्डव
आदायैव तु भूतानां तेजॊ विसृजते पुनः
37
विभजन सर्वभूतानाम आयुः कर्म च भारत
अहॊरात्रान कलाः काष्ठाः सृजत्य एष सदा विभुः
1
[vai]
tataḥ sūryodaye dhaumyaḥ kṛtvāhnikam ariṃdama
ārṣṭiṣeṇena sahitaḥ pāṇḍavān abhyavartata
2
te 'bhivādyārṣṭiṣeṇasya pādau dhaumyasya caiva ha
tataḥ prāñjalayaḥ sarve brāhmaṇāṃs tān apūjayan
3
tato yudhiṣṭhiraṃ daumyo gṛhītvā dakṣiṇe kare
prācīṃ diśam abhiprekṣya maharṣir idam abravīt
4
asau sāgaraparyantāṃ bhūmim āvṛtya tiṣṭhati
śaira rājo mahārāja mandaro 'bhivirājate
5
indra vaiśravaṇāv etāṃ diśaṃ pāṇḍava rakṣataḥ
parvataiś ca vanāntaiś ca kānakaiś copaśobhitām
6
etad āhur mahendrasya rājño vaiśvaraṇasya ca
ṛśayaḥ sarvadharmajñāḥ sadma tāta manīṣiṇaḥ
7
ataś codyantam ādityam upatiṣṭhanti vai prajāḥ
ṛayaś cāpi dharmajñāḥ siddhāḥ sādhyāś ca devatāḥ
8
yamas tu rājā dharmātmā sarvaprāṇabhṛtāṃ prabhuḥ
pretasattvagatīm etāṃ dakṣiṇām āśrito diśam
9
etat saṃyamanaṃ puṇyam atīvādbhuta darśanam
pretarājasya bhavanam ṛddhyā paramayā yutam
10
yaṃ prāpya savitā rājan satyena pratitiṣṭhati
astaṃ parvatarājānam etam āhur manīṣiṇaḥ
11
etaṃ parvatarājānaṃ samudraṃ ca mahodadhim
āvasan varuṇo rājā bhūtāni parirakṣati
12
udīcīṃ dīpayann eṣa diśaṃ tiṣṭhati kīrtimān
mahāmerur mahābhāga śivo brahmavidāṃ gatiḥ
13
yasmin brahma sado caiva tiṣṭhate ca prajāpatiḥ
bhūtātmā visṛjan sarvaṃ yat kiṃ cij jaṅgamāgamam
14
yān āhur brahmaṇaḥ putrān mānasān dakṣa saptamān
teṣām api mahāmeruḥ sthānaṃ śivam anāmayam
15
atraiva pratitiṣṭhanti punar atrodayanti ca
sapta devarṣayas tāta vasiṣṭhapramukhāḥ sadā
16
deśaṃ virajasaṃ paśya meror śikharam uttamam
yatrātma tṛptair adhyāste devaiḥ saha pitāmahaḥ
17
yam āhuḥ sarvabhūtānāṃ prakṛteḥ prakṛtiṃ dhruvam
anādi nidhanaṃ devaṃ prabhuṃ nārāyaṇaṃ param
18
brahmaṇaḥ sadanāt tasya paraṃ sthānaṃ prakāśate
devāś ca yatnāt paśyanti divyaṃ tejomayaṃ śivam
19
atyarkānala dīptaṃ tat sthānaṃ viṣṇor mahātmanaḥ
svayaiva prabhayā rājan duṣprekṣyaṃ devadānavaiḥ
20
tad vai jyotīṃṣi sarvāṇi prāpya bhāsanti no 'pi ca
svayaṃ vibhur adīnātmā tatra hy abhivirājate
21
yatayas tatra gacchanti bhaktyā nārāyaṇaṃ harim
pareṇa tapasā yuktā bhāvitāḥ karmabhiḥ śubhaiḥ
22
yogasiddhā mahātmānas tamo mohavivarjitāḥ
tatra gatvā punar nemaṃ lokam āyānti bhārata
23
sthānam etan mahābhāga dhruvam akṣayam avyayam
īṣvarasya sadā hy etat praṇamātra yudhiṣṭhira
24
etaṃ jyotīṃṣi sarvāṇi prakarṣan bhagavān api
kurute vitamaḥ karmā ādityo 'bhipradakṣiṇam
25
astaṃ prāpya tataḥ saṃdhyām atikramya divākaraḥ
udīcīṃ bhajate kāṣṭhāṃ diśam eṣa vibhāvasuḥ
26
sa merum anuvṛttaḥ san punar gacchati pāṇḍava
prānnmukhaḥ savitā devaḥ sarvabhūtahite rataḥ
27
sa māsaṃ vibhajan kālaṃ bahudhā parva saṃdhiṣu
tathaiva bhagavān somo nakṣatraiḥ saha gacchati
28
evam eva parikramya mahāmerum atandritaḥ
bhāvayan sarvabhūtāni punar gacchati mandaram
29
tathā tamisrahā devo mayūkhair bhāvayañ jagat
mārgam etad asaṃbādham ādityaḥ parivartate
30
sisṛkṣuḥ śiśirāṇy eṣa dakṣiṇāṃ bhajate diśam
tataḥ sarvāṇi bhūtāni kālaḥ śiśiram ṛcchati
31
sthāvarāṇāṃ ca bhūtānāṃ jaṅgamānāṃ ca tejasā
tejāṃsi samupādatte nivṛttaḥ san vibhāvasuḥ
32
tataḥ svedaḥ klamas tandrī glāniś ca bhajate narān
prāṇibhiḥ satataṃ svapno hy abhīkṣṇaṃ ca niṣevyate
33
evam etad anirdeśyaṃ mārgam āvṛtya bhānumān
punaḥ sṛjati varṣāṇi bhagavān bhāvayan prajāḥ
34
vṛṣṭiṃ māruta saṃtāpaiḥ sukhaiḥ sthāvarajaṅgamān
vardhayan sumahātejā punaḥ pratinivartate
35
evam eṣa caran pārtha kālacakram atandritaḥ
prakarṣan sarvabhūtāni savitā parivartate
36
saṃtatā gatir etasya naiṣa tiṣṭhati pāṇḍava
ādāyaiva tu bhūtānāṃ tejo visṛjate punaḥ
37
vibhajan sarvabhūtānām āyuḥ karma ca bhārata
ahorātrān kalāḥ kāṣṭhāḥ sṛjaty eṣa sadā vibhuḥ
