Book 3. Chapter 185

The Mahabharata In Sanskrit


Book 3

Chapter 185

1

[वै]

ततः स पाण�डवॊ भूयॊ मार�कण�डेयम उवाच ह

कथयस�वेह चरितं मनॊर वैवस�वतस�य मे

2

[मार�क]

विवस�तवः स�तॊ राजन परमर�षिः परतापवान

बभूव नरशार�दूल परजापतिसमद�य�तिः

3

ओजसा तेजसा लक�ष�म�या तपसा च विशेषतः

अतिचक�राम पितरं मन�ः सवं च पितामहम

4

ऊर�ध�वबाह�र विशालायां बदर�यां स नराधिपः

�कपादस�थितस तीव�रं चचार स�महत तपः

5

अवाक�शिरास तथा चापि नेत�रैर अनिमिषैर दृढम

सॊ ऽतप�यत तपॊ घॊरं वर�षाणाम अय�तं तदा

6

तं कदा चित तपस�यन�तम आर�द�र चीरजटा धरम

वीरिणी तीरम आगम�य मत�स�यॊ वचनम अब�रवीत

7

भगवन कष�द�रमत�स�यॊ ऽसमि बलवद�भ�यॊ भयं मम

मत�स�येभ�यॊ हि ततॊ मां तवं तरात�म अर�हसि स�व�रत

8

द�र�बलं बलवन�तॊ हि मत�स�यं मत�स�या विशेषतः

भक�षयन�ति यथा वृत�तिर विहिता नः सनातनी

9

तस�माद भयौघान महतॊ मज�जन�तं मां विशेषतः

तरात�म अर�हसि कर�तास�मि कृते परतिकृतं तव

10

स मत�स�यवचनं शर�त�वा कृपयाभिपरिप�ल�तः

मन�र वैवस�वतॊ ऽगृह�णात तं मत�स�यं पाणिना सवयम

11

उदकान�तम उपानीय मत�स�यं वैवस�वतॊ मन�ः

अलिञ�जरे पराक�षिपत स चन�द�रांश�सदृशप�रभम

12

स तत�र ववृधे राजन मत�स�यः परमसत�कृतः

प�त�रवच चाकरॊत तस�मिन मन�र भावं विशेषतः

13

अथ कालेन महता स मत�स�यः स�महान अभूत

अलिञ�जरे जले चैव नासौ समभवत किल

14

अथ मत�स�यॊ मन�ं दृष�ट�वा प�नर �वाभ�यभाषत

भगवन साध� मे ऽदयान�यत सथानं संप�रतिपादय

15

उद�धृत�यालिञ�जरात तस�मात ततः स भगवान म�निः

तं मत�स�यम अनयद वापीं महतीं स मन�स तदा

16

तत�र तं पराक�षिपच चापि मन�ः परप�रंजय

अथावर�धत मत�स�यः स प�नर वर�षगणान बहून

17

दवियॊजनायता वापी विस�तृता चापि यॊजनम

तस�यां नासौ समभवन मत�स�यॊ राजीवलॊचन

विचेष�टित�ं वा कौन�तेय मत�स�यॊ वाप�यां विशां पते

18

मन�ं मत�यस ततॊ दृष�ट�वा प�नर �वाभ�यभाषत

नयमां भगवन साधॊ सम�द�रमहिषीं परभॊ

गङ�गां तत�र निवत�स�यामि यथा वा तात मन�यसे

19

�वं क�तॊ मन�र मत�स�याम अनयद भगवान वशी

नदीं गङ�गां तत�र चैनं सवयं पराक�षिपद अच�य�तः

20

स तत�र ववृधे मत�स�यः किं चित कालम अरिंदम

ततः प�नर मन�ं दृष�ट�वा मत�स�यॊ वचनम अब�रवीत

21

गङ�गायां हि न शक�नॊमि बृहत�त�वाच चेष�टित�ं परभॊ

सम�द�रं नयमाम आश� परसीद भगवन�न इति

22

उद�धृत�य गङ�गा सलिलात ततॊ मत�स�यं मन�ः सवयम

सम�द�रम अनयत पार�थ तत�र चैनम अवासृजत

23

स�महान अपि मत�स�यः सन स मनॊर मनसस तदा

आसीद यथेष�ट हार�यश च सपर�शगन�धस�खैश च वै

24

यदा सम�द�रे परक�षिप�तः स मत�स�यॊ मन�ना तदा

तत �नम इदं वाक�यं समयमान इवाब�रवीत

25

भगवन कृता हि मे रक�षा तवया सर�वा विशेषतः

पराप�तकालं त� यत कार�यं तवया तच छरूयतां मम

26

अचिराद भगवन भौमम इदं सथावरजङ�गमम

सर�वम �व महाभाग परलयं वै गमिष�यति

27

संप�रक�षालन कालॊ ऽयं लॊकानां सम�पस�थितः

तस�मात तवां बॊधयाम�य अद�य तत ते हितम अन�त�तमम

28

तरसानां सथावराणां च यच चेङ�गं यच च नेङ�गति

तस�य सर�वस�य संप�राप�तः कालः परमदार�णः

29

नौश च कारयितव�या ते दृढा य�क�तवटाकरा

तत�र सप�तर�षिभिः सार�धम आर�हेथा महाम�ने

30

बीजानि चैव सर�वाणि यथॊक�तनि मया प�रा

तस�याम आरॊहयेर नावि स�संग�प�तानि भागशः

31

नौस�थश च मां परतीक�षेथास तदा म�निजनप�रिय

आगमिष�याम�य अहं शृङ�गी विज�ञेयस तेन तापस

32

�वम �त तवया कार�यम आपृष�टॊ ऽसि वरजाम�य अहम

नातिशङ�क�यम इदं चापि वचनं ते ममाभिभॊ

33

�वं करिष�य इति तं स मत�स�यं परत�यभाषत

जग�मत�श च यथाकामम अन�ज�ञाप�य परस�परम

34

ततॊ मन�र महाराज यथॊक�तं मत�यकेन ह

बीजान�य आदाय सर�वाणि सागरं प�प�ल�वे तदा

नावा त� श�भया वीर महॊर�मिणम अरिंदम

35

चिन�तयाम आस च मन�स तं मत�स�यं पृथिवीपते

स च तच चिन�तितं जञात�वा मत�स�यः परप�रंजय

शृङ�गी तत�राजगामाश� तदा भरतसत�तम

36

तं दृष�ट�वा मन�जेन�द�रेन�द�र मन�र मत�स�यं जलार�णवे

शृङ�गिणं तं यथॊक�तेन रूपेणाद�रिम इवॊच�छ�रितम

37

वटाकरमयं पाशम अथ मत�स�यस�य मूधनि

मन�र मन�जशार�दूल तस�मिञ शृङ�गे नयवेशयत

38

संयतस तेन पाशेन मत�स�यः परप�रंजय

वेगेन महता नावं पराकर�षल लवणाम�भसि

39

स ततार तया नावा सम�द�रं मन�जेश�वर

नृत�यमानम इवॊर�मीभिर गर�जमानम इवाम�भसा

40

कषॊभ�यमाणा महावातैः सा नौस तस�मिन महॊदधौ

धूर�णते चपलेव सत�री मत�ता परप�रंजय

41

नैव भूमिर न च दिशः परदिशॊ वा चकाशिरे

सर�वम आम�भसम �वासीत खं दयौश च नरप�ंगव

42

�वं भूते तदा लॊके संक�ले भरतर�षभ

अदृश�यन�त सप�तर�षयॊ मन�र मत�स�यः सहैव ह

43

�वं बहून वर�षगणांस तां नावं सॊ ऽथ मत�स�यकः

चकर�षातन�द�रितॊ राजंस तस�मिन सलिलसंचये

44

ततॊ हिमवतः शृङ�गं यत परं प�र�षर�षभ

तत�राकर�षत ततॊ नावं स मत�स�यः क�र�नन�दन

45

ततॊ ऽबरवीत तदा मत�स�यस तान ऋषीन परहसञ शनैः

अस�मिन हिमवतः शृङ�गे नावं बध�नीत माचिरम

46

सा बद�धा तत�र तैस तूर�णम ऋषिभिर भरतर�षभ

नौर मत�स�यस�य वचॊ शर�त�वा शृङ�गे हिमवतस तदा

47

तच च नौबन�धनं नाम शृङ�गं हिमवतः परम

खयातम अद�यापि कौन�तेय तद विद�धि भरतर�षभ

48

अथाब�रवीद अनिमिषस तान ऋषीन सहितांस तदा

अहं परजापतिर बरह�मा मत�परं नाधिगम�यते

मत�स�यरूपेण यूयं च मयास�मान मॊक�षिता भयात

49

मन�ना च परजाः सर�वाः सदेवास�रमानवाः

सरष�टव�याः सर�वलॊकाश च यच चेङ�गं यच च नेङ�गति

50

तपसा चातितीव�रेण परतिभास�य भविष�यति

मत�प�रसादात परजा सर�गे न च मॊहं गमिष�यति

51

इत�य उक�त�वा वचनं मत�स�यः कषणेनादर�शनं गतः

सरष�ट�कामः परजाश चापि मन�र वैवस�वतः सवयम

परमूढॊ ऽभूत परजा सर�गे तपस तेपे महत ततः

52

तपसा महता य�क�तः सॊ ऽथ सरष�ट�ं परचक�रमे

सर�वाः परजा मन�ः साक�षाद यथावद भरतर�षभ

53

इत�य �तन मात�यकं नाम प�राणं परिकीर�तितम

आख�यानम इदम आख�यातं सर�वपापहरं मया

54

य इदं शृण�यान नित�यं मनॊश चरितम आदितः

स स�खी सर�वसिद�धार�थः सवर�गलॊकम इयान नरः

1

[vai]

tataḥ sa p�ṇ�avo bhūyo m�rkaṇ�eyam uv�ca ha

kathayasveha caritaṃ manor vaivasvatasya me

2

[m�rk]

vivastavaḥ suto r�jan paramarṣiḥ prat�pav�n

babhūva naraś�rdūla praj�patisamadyutiḥ

3

ojas� tejas� lakṣmy� tapas� ca viśeṣataḥ

aticakr�ma pitaraṃ manuḥ svaṃ ca pit�maham

4

ūrdhvab�hur viś�l�y�ṃ badary�ṃ sa nar�dhipaḥ

ekap�dasthitas tīvraṃ cac�ra sumahat tapaḥ

5

av�kśir�s tath� c�pi netrair animiṣair dṛ�ham

so 'tapyata tapo ghoraṃ varṣ�ṇ�m ayutaṃ tad�

6

taṃ kad� cit tapasyantam �rdra cīrajaṭ� dharam

vīriṇī tīram �gamya matsyo vacanam abravīt

7

bhagavan kṣudramatsyo 'smi balavadbhyo bhayaṃ mama

matsyebhyo hi tato m�ṃ tvaṃ tr�tum arhasi suvrata

8

durbalaṃ balavanto hi matsyaṃ matsy� viśeṣataḥ

bhakṣayanti yath� vṛttir vihit� naḥ san�tanī

9

tasm�d bhayaugh�n mahato majjantaṃ m�ṃ viśeṣataḥ

tr�tum arhasi kart�smi kṛte pratikṛtaṃ tava

10

sa matsyavacanaṃ śrutv� kṛpay�bhipariplutaḥ

manur vaivasvato 'gṛhṇ�t taṃ matsyaṃ p�ṇin� svayam

11

udak�ntam up�nīya matsyaṃ vaivasvato manuḥ

aliñjare pr�kṣipat sa candr�ṃśusadṛśaprabham

12

sa tatra vavṛdhe r�jan matsyaḥ paramasatkṛtaḥ

putravac c�karot tasmin manur bh�vaṃ viśeṣataḥ

13

atha k�lena mahat� sa matsyaḥ sumah�n abhūt

aliñjare jale caiva n�sau samabhavat kila

14

atha matsyo manuṃ dṛṣṭv� punar ev�bhyabh�ṣata

bhagavan s�dhu me 'dy�nyat sth�naṃ saṃpratip�daya

15

uddhṛty�liñjar�t tasm�t tataḥ sa bhagav�n muniḥ

taṃ matsyam anayad v�pīṃ mahatīṃ sa manus tad�

16

tatra taṃ pr�kṣipac c�pi manuḥ parapuraṃjaya

ath�vardhata matsyaḥ sa punar varṣagaṇ�n bahūn

17

dviyojan�yat� v�pī vistṛt� c�pi yojanam

tasy�ṃ n�sau samabhavan matsyo r�jīvalocana

viceṣṭituṃ v� kaunteya matsyo v�py�ṃ viś�ṃ pate

18

manuṃ matyas tato dṛṣṭv� punar ev�bhyabh�ṣata

nayam�ṃ bhagavan s�dho samudramahiṣīṃ prabho

gaṅg�ṃ tatra nivatsy�mi yath� v� t�ta manyase

19

evaṃ kuto manur matsy�m anayad bhagav�n vaśī

nadīṃ gaṅg�ṃ tatra cainaṃ svayaṃ pr�kṣipad acyutaḥ

20

sa tatra vavṛdhe matsyaḥ kiṃ cit k�lam ariṃdama

tataḥ punar manuṃ dṛṣṭv� matsyo vacanam abravīt

21

gaṅg�y�ṃ hi na śaknomi bṛhattv�c ceṣṭituṃ prabho

samudraṃ nayam�m �śu prasīda bhagavann iti

22

uddhṛtya gaṅg� salil�t tato matsyaṃ manuḥ svayam

samudram anayat p�rtha tatra cainam av�sṛjat

23

sumah�n api matsyaḥ san sa manor manasas tad�

�sīd yatheṣṭa h�ryaś ca sparśagandhasukhaiś ca vai

24

yad� samudre prakṣiptaḥ sa matsyo manun� tad�

tata enam idaṃ v�kyaṃ smayam�na iv�bravīt

25

bhagavan kṛt� hi me rakṣ� tvay� sarv� viśeṣataḥ

pr�ptak�laṃ tu yat k�ryaṃ tvay� tac chrūyat�ṃ mama

26

acir�d bhagavan bhaumam idaṃ sth�varajaṅgamam

sarvam eva mah�bh�ga pralayaṃ vai gamiṣyati

27

saṃprakṣ�lana k�lo 'yaṃ lok�n�ṃ samupasthitaḥ

tasm�t tv�ṃ bodhay�my adya tat te hitam anuttamam

28

tras�n�ṃ sth�var�ṇ�ṃ ca yac ceṅgaṃ yac ca neṅgati

tasya sarvasya saṃpr�ptaḥ k�laḥ paramad�ruṇaḥ

29

nauś ca k�rayitavy� te dṛ�h� yuktavaṭ�kar�

tatra saptarṣibhiḥ s�rdham �ruheth� mah�mune

30

bīj�ni caiva sarv�ṇi yathoktani may� pur�

tasy�m �rohayer n�vi susaṃgupt�ni bh�gaśaḥ

31

nausthaś ca m�ṃ pratīkṣeth�s tad� munijanapriya

�gamiṣy�my ahaṃ śṛṅgī vijñeyas tena t�pasa

32

evam eta tvay� k�ryam �pṛṣṭo 'si vraj�my aham

n�tiśaṅkyam idaṃ c�pi vacanaṃ te mam�bhibho

33

evaṃ kariṣya iti taṃ sa matsyaṃ pratyabh�ṣata

jagmatuś ca yath�k�mam anujñ�pya parasparam

34

tato manur mah�r�ja yathoktaṃ matyakena ha

bīj�ny �d�ya sarv�ṇi s�garaṃ pupluve tad�

n�v� tu śubhay� vīra mahormiṇam ariṃdama

35

cintay�m �sa ca manus taṃ matsyaṃ pṛthivīpate

sa ca tac cintitaṃ jñ�tv� matsyaḥ parapuraṃjaya

śṛṅgī tatr�jag�m�śu tad� bharatasattama

36

taṃ dṛṣṭv� manujendrendra manur matsyaṃ jal�rṇave

śṛṅgiṇaṃ taṃ yathoktena rūpeṇ�drim ivocchritam

37

vaṭ�karamayaṃ p�śam atha matsyasya mūdhani

manur manujaś�rdūla tasmiñ śṛṅge nyaveśayat

38

saṃyatas tena p�śena matsyaḥ parapuraṃjaya

vegena mahat� n�vaṃ pr�karṣal lavaṇ�mbhasi

39

sa tat�ra tay� n�v� samudraṃ manujeśvara

nṛtyam�nam ivormībhir garjam�nam iv�mbhas�

40

kṣobhyam�ṇ� mah�v�taiḥ s� naus tasmin mahodadhau

dhūrṇate capaleva strī matt� parapuraṃjaya

41

naiva bhūmir na ca diśaḥ pradiśo v� cak�śire

sarvam �mbhasam ev�sīt khaṃ dyauś ca narapuṃgava

42

evaṃ bhūte tad� loke saṃkule bharatarṣabha

adṛśyanta saptarṣayo manur matsyaḥ sahaiva ha

43

evaṃ bahūn varṣagaṇ�ṃs t�ṃ n�vaṃ so 'tha matsyakaḥ

cakarṣ�tandrito r�jaṃs tasmin salilasaṃcaye

44

tato himavataḥ śṛṅgaṃ yat paraṃ puruṣarṣabha

tatr�karṣat tato n�vaṃ sa matsyaḥ kurunandana

45

tato 'bravīt tad� matsyas t�n ṛṣīn prahasañ śanaiḥ

asmin himavataḥ śṛṅge n�vaṃ badhnīta m�ciram

46

s� baddh� tatra tais tūrṇam ṛṣibhir bharatarṣabha

naur matsyasya vaco śrutv� śṛṅge himavatas tad�

47

tac ca naubandhanaṃ n�ma śṛṅgaṃ himavataḥ param

khy�tam ady�pi kaunteya tad viddhi bharatarṣabha

48

ath�bravīd animiṣas t�n ṛṣīn sahit�ṃs tad�

ahaṃ praj�patir brahm� matparaṃ n�dhigamyate

matsyarūpeṇa yūyaṃ ca may�sm�n mokṣit� bhay�t

49

manun� ca praj�ḥ sarv�ḥ sadev�suram�nav�ḥ

sraṣṭavy�ḥ sarvalok�ś ca yac ceṅgaṃ yac ca neṅgati

50

tapas� c�titīvreṇa pratibh�sya bhaviṣyati

matpras�d�t praj� sarge na ca mohaṃ gamiṣyati

51

ity uktv� vacanaṃ matsyaḥ kṣaṇen�darśanaṃ gataḥ

sraṣṭuk�maḥ praj�ś c�pi manur vaivasvataḥ svayam

pramū�ho 'bhūt praj� sarge tapas tepe mahat tataḥ

52

tapas� mahat� yuktaḥ so 'tha sraṣṭuṃ pracakrame

sarv�ḥ praj� manuḥ s�kṣ�d yath�vad bharatarṣabha

53

ity etan m�tyakaṃ n�ma pur�ṇaṃ parikīrtitam

�khy�nam idam �khy�taṃ sarvap�paharaṃ may�

54

ya idaṃ śṛṇuy�n nityaṃ manoś caritam �ditaḥ

sa sukhī sarvasiddh�rthaḥ svargalokam iy�n naraḥ