Book 3. Chapter 202
The Mahabharata In Sanskrit
Book 3
Chapter 202
1
[मार्क]
एवम उक्तः स विप्रस तु धर्मव्याधेन भारत
कथाम अकथयद भूयॊ मनसः परीतिवर्धनीम
2
[बरा]
महाभूतानि यान्य आहुः पञ्च धर्मविदां वर
एकैकस्य गुणान सम्यक पञ्चानाम अपि मे वद
3
[वयध]
भूमिर आपस तथा जयॊतिर वायुर आकाशम एव च
गुणॊत्तराणि सर्वाणि तेषां वक्ष्यामि ते गुणान
4
भूमिः पञ्च गुणा बरह्मन्न उदकं च चतुर्गुणम
गुणास तरयस तेजसि च तरयश चाकाशवातयॊः
5
शब्दः सपर्शश च रूपं च रसश चापि दविजॊत्तम
एते गुणाः पञ्च भूमेः सर्वेभ्यॊ गुणवत्तराः
6
शब्दः सपर्शश च रूपं च तेजसॊ ऽथ गुणास तरयः
अपाम एते गुणा बरह्मन कीर्तिमास तव सुव्रत
7
शब्दः सपर्शश च रूपं च तेजसॊ ऽथ गुणास तरयः
शब्दः सपर्शश च वायौ तु शब्द आकाश एव च
8
एते पञ्चदश बरह्मन गुणा भूतेषु पञ्चसु
वर्तन्ते सर्वभूतेषु येषु लॊकाः परतिष्ठिताः
अन्यॊन्यं नातिवर्तन्ते संपच च भवति दविज
9
यदा तु विषमी भावम आचरन्ति चराचराः
तदा देही देहम अन्यं वयतिरॊहति कालतः
10
आनुपूर्व्या विनश्यन्ति जायन्ते चानुपूर्वशः
तत्र तत्र हि दृश्यन्ते धातवः पाञ्चभौतिकाः
यैर आवृतम इदं सर्वं जगत सथावरजङ्गमम
11
इन्द्रियैः सृज्यते यद यत तत तद वयक्तम इति समृतम
अव्यक्तम इति विज्ञेयं लिङ्गग्राह्यम अतीन्द्रियम
12
यथा सवं गराहकान्य एषां शब्दादीनाम इमानि तु
इन्द्रियाणि यदा देही धारयन्न इह तप्यते
13
लॊके विततम आत्मानं लॊकं चात्मनि पश्यति
परावरज्ञः सक्तः सन सर्वभूतानि पश्यति
14
पश्यतः सर्वभूतानि सर्वावस्थासु सर्वदा
बरह्मभूतस्य संयॊगॊ नाशुभेनॊपपद्यते
15
जञानमूलात्मकं कलेशम अतिवृत्तस्य मॊहजम
लॊकॊ बुद्धिप्रकाशेन जञेय मार्गेण दृश्यते
16
अनादि निधनं जन्तुम आत्मयॊनिं सदाव्ययम
अनौपम्यम अमूर्तं च भगवान आह बुद्धिमान
तपॊ मूलम इदं सर्वं यन मां विप्रानुपृच्छसि
17
इन्द्रियाण्य एव तत सर्वं यत सवर्गनरकाव उभौ
निगृहीत विसृष्टानि सवर्गाय नरकाय च
18
एष यॊगविधिः कृत्स्नॊ यावद इन्द्रियधारणम
एतन मूलं हि तपसः कृत्स्नस्य नरकस्य च
19
इन्द्रियाणां परसङ्गेन दॊषम ऋच्छत्य असंशयम
संनियम्य तु तान्य एव ततः सिद्धिम अवाप्नुते
20
षण्णाम आत्मनि नित्यानाम ऐश्वर्यं यॊ ऽधिगच्छति
न स पापैः कुतॊ ऽनर्थैर युज्यते विजितेन्द्रियः
21
रथः शरीरं पुरुषस्य दृष्टम; आत्मा नियतेन्द्रियाण्य आहुर अश्वान
तैर अप्रमत्तः कुशली सदश्वैर; दान्तैः सुखं याति रथीव धीरः
22
षण्णाम आत्मनि नित्यानाम इन्द्रियाणां परमाथिनाम
यॊ धीरॊ धारयेद रश्मीन स सयात परमसारथिः
23
इन्द्रियाणां परसृष्टानां हयानाम इव वर्त्मसु
धृतिं कुर्वीत सारथ्ये धृत्या तानि जयेद धरुवम
24
इन्द्रियाणां हि चरतां यन मनॊ ऽनुविधीयते
तद अस्य हरते बुद्धिं नावं वायुर इवाम्भसि
25
येषु विप्रतिपद्यन्ते षट्सु मॊहात फलागमे
तेष्व अध्यवसिताध्यायी विन्दते धयानजं फलम
1
[mārk]
evam uktaḥ sa vipras tu dharmavyādhena bhārata
kathām akathayad bhūyo manasaḥ prītivardhanīm
2
[brā]
mahābhūtāni yāny āhuḥ pañca dharmavidāṃ vara
ekaikasya guṇān samyak pañcānām api me vada
3
[vyadha]
bhūmir āpas tathā jyotir vāyur ākāśam eva ca
guṇottarāṇi sarvāṇi teṣāṃ vakṣyāmi te guṇān
4
bhūmiḥ pañca guṇā brahmann udakaṃ ca caturguṇam
guṇās trayas tejasi ca trayaś cākāśavātayoḥ
5
abdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca rasaś cāpi dvijottama
ete guṇāḥ pañca bhūmeḥ sarvebhyo guṇavattarāḥ
6
abdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca tejaso 'tha guṇās trayaḥ
apām ete guṇā brahman kīrtimās tava suvrata
7
abdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca tejaso 'tha guṇās trayaḥ
śabdaḥ sparśaś ca vāyau tu śabda ākāśa eva ca
8
ete pañcadaśa brahman guṇā bhūteṣu pañcasu
vartante sarvabhūteṣu yeṣu lokāḥ pratiṣṭhitāḥ
anyonyaṃ nātivartante saṃpac ca bhavati dvija
9
yadā tu viṣamī bhāvam ācaranti carācarāḥ
tadā dehī deham anyaṃ vyatirohati kālataḥ
10
nupūrvyā vinaśyanti jāyante cānupūrvaśaḥ
tatra tatra hi dṛśyante dhātavaḥ pāñcabhautikāḥ
yair āvṛtam idaṃ sarvaṃ jagat sthāvarajaṅgamam
11
indriyaiḥ sṛjyate yad yat tat tad vyaktam iti smṛtam
avyaktam iti vijñeyaṃ liṅgagrāhyam atīndriyam
12
yathā svaṃ grāhakāny eṣāṃ abdādīnām imāni tu
indriyāṇi yadā dehī dhārayann iha tapyate
13
loke vitatam ātmānaṃ lokaṃ cātmani paśyati
parāvarajñaḥ saktaḥ san sarvabhūtāni paśyati
14
paśyataḥ sarvabhūtāni sarvāvasthāsu sarvadā
brahmabhūtasya saṃyogo nāśubhenopapadyate
15
jñānamūlātmakaṃ kleśam ativṛttasya mohajam
loko buddhiprakāśena jñeya mārgeṇa dṛśyate
16
anādi nidhanaṃ jantum ātmayoniṃ sadāvyayam
anaupamyam amūrtaṃ ca bhagavān āha buddhimān
tapo mūlam idaṃ sarvaṃ yan māṃ viprānupṛcchasi
17
indriyāṇy eva tat sarvaṃ yat svarganarakāv ubhau
nigṛhīta visṛṣṭni svargāya narakāya ca
18
eṣa yogavidhiḥ kṛtsno yāvad indriyadhāraṇam
etan mūlaṃ hi tapasaḥ kṛtsnasya narakasya ca
19
indriyāṇāṃ prasaṅgena doṣam ṛcchaty asaṃśayam
saṃniyamya tu tāny eva tataḥ siddhim avāpnute
20
aṇṇām ātmani nityānām aiśvaryaṃ yo 'dhigacchati
na sa pāpaiḥ kuto 'narthair yujyate vijitendriyaḥ
21
rathaḥ śarīraṃ puruṣasya dṛṣṭam; ātmā niyatendriyāṇy āhur aśvān
tair apramattaḥ kuśalī sadaśvair; dāntaiḥ sukhaṃ yāti rathīva dhīraḥ
22
aṇṇām ātmani nityānām indriyāṇāṃ pramāthinām
yo dhīro dhārayed raśmīn sa syāt paramasārathiḥ
23
indriyāṇāṃ prasṛṣṭnāṃ hayānām iva vartmasu
dhṛtiṃ kurvīta sārathye dhṛtyā tāni jayed dhruvam
24
indriyāṇāṃ hi caratāṃ yan mano 'nuvidhīyate
tad asya harate buddhiṃ nāvaṃ vāyur ivāmbhasi
25
yeṣu vipratipadyante ṣaṭsu mohāt phalāgame
teṣv adhyavasitādhyāyī vindate dhyānajaṃ phalam
Book 3
Chapter 202
1
[मार्क]
एवम उक्तः स विप्रस तु धर्मव्याधेन भारत
कथाम अकथयद भूयॊ मनसः परीतिवर्धनीम
2
[बरा]
महाभूतानि यान्य आहुः पञ्च धर्मविदां वर
एकैकस्य गुणान सम्यक पञ्चानाम अपि मे वद
3
[वयध]
भूमिर आपस तथा जयॊतिर वायुर आकाशम एव च
गुणॊत्तराणि सर्वाणि तेषां वक्ष्यामि ते गुणान
4
भूमिः पञ्च गुणा बरह्मन्न उदकं च चतुर्गुणम
गुणास तरयस तेजसि च तरयश चाकाशवातयॊः
5
शब्दः सपर्शश च रूपं च रसश चापि दविजॊत्तम
एते गुणाः पञ्च भूमेः सर्वेभ्यॊ गुणवत्तराः
6
शब्दः सपर्शश च रूपं च तेजसॊ ऽथ गुणास तरयः
अपाम एते गुणा बरह्मन कीर्तिमास तव सुव्रत
7
शब्दः सपर्शश च रूपं च तेजसॊ ऽथ गुणास तरयः
शब्दः सपर्शश च वायौ तु शब्द आकाश एव च
8
एते पञ्चदश बरह्मन गुणा भूतेषु पञ्चसु
वर्तन्ते सर्वभूतेषु येषु लॊकाः परतिष्ठिताः
अन्यॊन्यं नातिवर्तन्ते संपच च भवति दविज
9
यदा तु विषमी भावम आचरन्ति चराचराः
तदा देही देहम अन्यं वयतिरॊहति कालतः
10
आनुपूर्व्या विनश्यन्ति जायन्ते चानुपूर्वशः
तत्र तत्र हि दृश्यन्ते धातवः पाञ्चभौतिकाः
यैर आवृतम इदं सर्वं जगत सथावरजङ्गमम
11
इन्द्रियैः सृज्यते यद यत तत तद वयक्तम इति समृतम
अव्यक्तम इति विज्ञेयं लिङ्गग्राह्यम अतीन्द्रियम
12
यथा सवं गराहकान्य एषां शब्दादीनाम इमानि तु
इन्द्रियाणि यदा देही धारयन्न इह तप्यते
13
लॊके विततम आत्मानं लॊकं चात्मनि पश्यति
परावरज्ञः सक्तः सन सर्वभूतानि पश्यति
14
पश्यतः सर्वभूतानि सर्वावस्थासु सर्वदा
बरह्मभूतस्य संयॊगॊ नाशुभेनॊपपद्यते
15
जञानमूलात्मकं कलेशम अतिवृत्तस्य मॊहजम
लॊकॊ बुद्धिप्रकाशेन जञेय मार्गेण दृश्यते
16
अनादि निधनं जन्तुम आत्मयॊनिं सदाव्ययम
अनौपम्यम अमूर्तं च भगवान आह बुद्धिमान
तपॊ मूलम इदं सर्वं यन मां विप्रानुपृच्छसि
17
इन्द्रियाण्य एव तत सर्वं यत सवर्गनरकाव उभौ
निगृहीत विसृष्टानि सवर्गाय नरकाय च
18
एष यॊगविधिः कृत्स्नॊ यावद इन्द्रियधारणम
एतन मूलं हि तपसः कृत्स्नस्य नरकस्य च
19
इन्द्रियाणां परसङ्गेन दॊषम ऋच्छत्य असंशयम
संनियम्य तु तान्य एव ततः सिद्धिम अवाप्नुते
20
षण्णाम आत्मनि नित्यानाम ऐश्वर्यं यॊ ऽधिगच्छति
न स पापैः कुतॊ ऽनर्थैर युज्यते विजितेन्द्रियः
21
रथः शरीरं पुरुषस्य दृष्टम; आत्मा नियतेन्द्रियाण्य आहुर अश्वान
तैर अप्रमत्तः कुशली सदश्वैर; दान्तैः सुखं याति रथीव धीरः
22
षण्णाम आत्मनि नित्यानाम इन्द्रियाणां परमाथिनाम
यॊ धीरॊ धारयेद रश्मीन स सयात परमसारथिः
23
इन्द्रियाणां परसृष्टानां हयानाम इव वर्त्मसु
धृतिं कुर्वीत सारथ्ये धृत्या तानि जयेद धरुवम
24
इन्द्रियाणां हि चरतां यन मनॊ ऽनुविधीयते
तद अस्य हरते बुद्धिं नावं वायुर इवाम्भसि
25
येषु विप्रतिपद्यन्ते षट्सु मॊहात फलागमे
तेष्व अध्यवसिताध्यायी विन्दते धयानजं फलम
1
[mārk]
evam uktaḥ sa vipras tu dharmavyādhena bhārata
kathām akathayad bhūyo manasaḥ prītivardhanīm
2
[brā]
mahābhūtāni yāny āhuḥ pañca dharmavidāṃ vara
ekaikasya guṇān samyak pañcānām api me vada
3
[vyadha]
bhūmir āpas tathā jyotir vāyur ākāśam eva ca
guṇottarāṇi sarvāṇi teṣāṃ vakṣyāmi te guṇān
4
bhūmiḥ pañca guṇā brahmann udakaṃ ca caturguṇam
guṇās trayas tejasi ca trayaś cākāśavātayoḥ
5
abdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca rasaś cāpi dvijottama
ete guṇāḥ pañca bhūmeḥ sarvebhyo guṇavattarāḥ
6
abdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca tejaso 'tha guṇās trayaḥ
apām ete guṇā brahman kīrtimās tava suvrata
7
abdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca tejaso 'tha guṇās trayaḥ
śabdaḥ sparśaś ca vāyau tu śabda ākāśa eva ca
8
ete pañcadaśa brahman guṇā bhūteṣu pañcasu
vartante sarvabhūteṣu yeṣu lokāḥ pratiṣṭhitāḥ
anyonyaṃ nātivartante saṃpac ca bhavati dvija
9
yadā tu viṣamī bhāvam ācaranti carācarāḥ
tadā dehī deham anyaṃ vyatirohati kālataḥ
10
nupūrvyā vinaśyanti jāyante cānupūrvaśaḥ
tatra tatra hi dṛśyante dhātavaḥ pāñcabhautikāḥ
yair āvṛtam idaṃ sarvaṃ jagat sthāvarajaṅgamam
11
indriyaiḥ sṛjyate yad yat tat tad vyaktam iti smṛtam
avyaktam iti vijñeyaṃ liṅgagrāhyam atīndriyam
12
yathā svaṃ grāhakāny eṣāṃ abdādīnām imāni tu
indriyāṇi yadā dehī dhārayann iha tapyate
13
loke vitatam ātmānaṃ lokaṃ cātmani paśyati
parāvarajñaḥ saktaḥ san sarvabhūtāni paśyati
14
paśyataḥ sarvabhūtāni sarvāvasthāsu sarvadā
brahmabhūtasya saṃyogo nāśubhenopapadyate
15
jñānamūlātmakaṃ kleśam ativṛttasya mohajam
loko buddhiprakāśena jñeya mārgeṇa dṛśyate
16
anādi nidhanaṃ jantum ātmayoniṃ sadāvyayam
anaupamyam amūrtaṃ ca bhagavān āha buddhimān
tapo mūlam idaṃ sarvaṃ yan māṃ viprānupṛcchasi
17
indriyāṇy eva tat sarvaṃ yat svarganarakāv ubhau
nigṛhīta visṛṣṭni svargāya narakāya ca
18
eṣa yogavidhiḥ kṛtsno yāvad indriyadhāraṇam
etan mūlaṃ hi tapasaḥ kṛtsnasya narakasya ca
19
indriyāṇāṃ prasaṅgena doṣam ṛcchaty asaṃśayam
saṃniyamya tu tāny eva tataḥ siddhim avāpnute
20
aṇṇām ātmani nityānām aiśvaryaṃ yo 'dhigacchati
na sa pāpaiḥ kuto 'narthair yujyate vijitendriyaḥ
21
rathaḥ śarīraṃ puruṣasya dṛṣṭam; ātmā niyatendriyāṇy āhur aśvān
tair apramattaḥ kuśalī sadaśvair; dāntaiḥ sukhaṃ yāti rathīva dhīraḥ
22
aṇṇām ātmani nityānām indriyāṇāṃ pramāthinām
yo dhīro dhārayed raśmīn sa syāt paramasārathiḥ
23
indriyāṇāṃ prasṛṣṭnāṃ hayānām iva vartmasu
dhṛtiṃ kurvīta sārathye dhṛtyā tāni jayed dhruvam
24
indriyāṇāṃ hi caratāṃ yan mano 'nuvidhīyate
tad asya harate buddhiṃ nāvaṃ vāyur ivāmbhasi
25
yeṣu vipratipadyante ṣaṭsu mohāt phalāgame
teṣv adhyavasitādhyāyī vindate dhyānajaṃ phalam
