Book 3. Chapter 38

The Mahabharata In Sanskrit


Book 3

Chapter 38

1

[वै]

कस�य चित तव अथ कालस�य धर�मराजॊ य�धिष�ठिरः

संस�मृत�य म�निसंदेशम इदं वचनम अब�रवीत

2

विविक�ते विदितप�रज�ञम अर�ज�नं भरतर�षभम

सान�त�वपूर�वं समितं कृत�वा पाणिना परिसंस�पृशन

3

स म�हूर�तम इव धयात�वा वनवासम अरिंदमः

धनंजयं धर�मराजॊ रहसीदम उवाच ह

4

भीष�मे दरॊणे कृपे कर�णे दरॊणप�त�रे च भारत

धन�र�वेदश चत�ष�पाद �तेष�व अद�य परतिष�ठितः

5

बराह�मं दैवम आस�रं च सप�रयॊग चिकित�सितम

सर�वास�त�राणां परयॊगं च ते ऽभिजानन�ति कृत�स�नशः

6

ते सर�वे धृतराष�ट�रस�य प�त�रेण परिसान�त�विताः

संविभक�ताश च त�ष�टाश च ग�र�वत तेष� वर�तते

7

सर�वयॊधेष� चैवास�य सदा वृत�तिर अन�त�तमा

शक�तिं न हापयिष�यन�ति ते काले परतिपूजिताः

8

अद�य चेयं महीकृत�स�ना द�र�यॊधन वशान�गा

तवयि वयपाश�रयॊ ऽसमाकं तवयि भारः समाहितः

तत�र कृत�यं परपश�यामि पराप�तकालम अरिंदम

9

कृष�णद�वैपायनात तात गृहीतॊपनिषन मया

तया परय�क�तया सम�यग जगत सर�वं परकाशते

तेन तवं बरह�मणा तात संय�क�तः स�समाहितः

10

देवतानां यथाकालं परसादं परतिपालय

तपसा यॊजयात�मानम उग�रेण भरतर�षभ

11

धन�ष�मान कवची खद�गी म�निः सारसमन�वितः

न कस�य चिद ददन मार�गं गच�छ तातॊत�तरां दिशम

इन�द�रे हय अस�त�राणि दिव�यानि समस�तानि धनंजय

12

वृत�राद भीतैस तदा देवैर बलम इन�द�रे समर�पितम

तान�य �कस�थानि सर�वाणि ततस तवं परतिपत�स�यसे

13

शक�रम �व परपद�यस�व स ते ऽसत�राणि परदास�यति

दीक�षितॊ ऽदयैव गच�छ तवं दरष�ट�ं देवं प�रंदरम

14

�वम उक�त�वा धर�मराजस तम अध�यापयत परभ�ः

दीक�षितं विधिना तेन यतवाक�कायमानसम

अन�जज�ञे ततॊ वीरं भराता भरातरम अग�रजः

15

निदेशाद धर�मराजस�य दरष�ट�ं देवं प�रंदरम

धन�र गाण�डीवम आदाय तथाक�षय�यौ महेष�धी

16

कवची सतल तराणॊ बद�धगॊधाङ�ग�लि तरवान

ह�त�वाग�निं बराह�मणान निष�कैः सवस�ति वाच�य महाभ�जः

17

परातिष�ठत महाबाह�ः परगृहीतशरासनः

वधाय धार�तराष�ट�राणां निःश�वस�यॊर�ध�वम उदीक�ष�य च

18

तं दृष�ट�वा तत�र कौन�तेयं परगृहीतशरासनम

अब�र�वन बराह�मणाः सिद�धा भूतान�य अन�तर�हितानि च

कषिप�रं पराप�न�हि कौन�तेय मनसा यद यद इच�छसि

19

तं सिंहम इव गच�छन�तं शालस�कन�धॊर�म अर�ज�नम

मनांस�य आदाय सर�वेषां कृट�णा वचनम अब�रवीत

20

यत ते क�न�ती महाबाहॊ जातस�यैच�छद धनंजय

तत ते ऽसत� सर�वं कौन�तेय याथा च सवयम इच�छसि

21

मास�माकं कषत�रियक�ले जन�म कश चिद अवाप�न�यात

बराह�मणेभ�यॊ नमॊ नित�यं येषां य�द�धे न जीविका

22

नूनं ते भरातरः सर�वे तवत कथाभिः परजागरे

रंस�यन�ते वीरकर�माणि कीर�तयन�तः प�नः प�नः

23

नैव नः पार�थ भॊगेष� न धने नॊत जीविते

त�ष�टिर ब�द�धिर भवित�री वा तवयि दीर�घप�रवासिनि

24

तवयि नः पार�थ सर�वेषां स�खद�ःखे समाहिते

जीवितं मरणं चैव राज�यम �श�वर�यम �व च

आपृष�टॊ मे ऽसि कौन�तेय सवस�ति पराप�न�हि पाण�डव

25

नमॊ धात�रे विधात�रे च सवस�ति गच�छ हय अनामयम

सवस�ति ते ऽसव आन�तरिक�षेभ�यः पार�थिवेभ�यश च भारत

दिव�येभ�यश चैव भूतेभ�यॊ ये चान�ये परिपन�थिनः

26

ततः परदक�षिणं कृत�वा भरातॄन धौम�यं च पाण�डवः

परातिष�ठत महाबाह�ः परगृह�य र�चिरं धन�ः

27

तस�य मार�गाद अपाक�रामन सर�वभूतानि गच�छतः

य�क�तस�यैन�द�रेण यॊगेन पराक�रान�तस�य श�ष�मिणः

28

सॊ ऽगच�छत पर�वतं प�ण�यम �काह�नैव महामनाः

मनॊजव गतिर भूत�वा यॊगय�क�तॊ यथानिलः

29

हिमवन�तम अतिक�रम�य गन�धमादनम �व च

अत�यक�रामत स द�र�गाणि दिवारात�रम अतन�द�रितः

30

इन�द�र कीलं समासाद�य ततॊ ऽतिष�ठद धनंजयः

अन�तरिक�षे हि श�श�राव तिष�ठेति स वचस तदा

31

ततॊ ऽपश�यत सव�यसाची वृक�षमूले तपस�विनम

बराह�म�या शरिया दीप�यमानं पिङ�गलं जटिलं कृशम

32

सॊ ऽबरवीद अर�ज�नं तत�र सथितं दृष�ट�वा महातपाः

कस तवं तातेह संप�राप�तॊ धन�ष�मान कवची शरी

निबद�धासि तलत�राणः कषत�रधर�मम अन�व�रतः

33

नेह शस�त�रेण कर�तव�यं शान�तानाम अयम आलयः

विनीतक�रॊधहर�षाणां बराह�मणानां तपस�विनाम

34

नेहास�ति धन�षा कार�यं न संग�रामेण कर�हि चित

निक�षिपैतद धन�स तात पराप�तॊ ऽसि परमां गतिम

35

इत�य अनन�तौजसं वीरं यथा चान�यं पृथग�जनम

तथा वाचन�म अथाभीक�ष�णं बराह�मणॊ ऽरज�नम अब�रवीत

न चैनं चालयाम आस धैर�यात स�दृढ निश�चयम

36

तम उवाच ततः परीतः स दविजः परहसन�न इव

वरं वृणीष�व भद�रं ते शक�रॊ ऽहम अरिसूदनः

37

�वम उक�तः परत�य�वाच सहस�राक�षं धनंजयः

पराञ�जलिः परणतॊ भूत�वा शूरः क�लक�लॊद�वहः

38

ईप�सितॊ हय �ष मे कामॊ वरं चैनं परयच�छ मे

तवत�तॊ ऽदय भगवन�न अस�त�रं कृत�स�नम इच�छामि वेदित�म

39

परत�य�वाच महेन�द�रस तं परीतात�मा परहसन�न इव

इह पराप�तस�य किं कार�यम अस�त�रैस तव धनंजय

कामान वृणीष�व लॊकांश च पराप�तॊ ऽसि परमां गतिम

40

�वम उक�तः परत�य�वाच सहस�राक�षं धनंजयः

न लॊकान न प�नः कामान न देवत�वं क�तः स�खम

41

न च सर�वामरैश�वर�यं कामये तरिदशाधिप

भरातॄंस तान विपिने तयक�त�वा वैरम अप�रतियात�य च

अकीर�तिं सर�वलॊकेष� गच�छेयं शाश�वतीः समाः

42

�वम उक�तः परत�य�वाच वृत�रहा पाण�ड�नन�दनम

सान�त�वयञ शलक�ष�णया वाचा सर�वलॊकनमस�कृतः

43

यदा दरक�ष�यसि भूतेशं तर�यक�षं शूलधरं शिवम

तदा दातास�मि ते तात दिव�यान�य अस�त�राणि सर�वशः

44

करियतां दर�शने यत�नॊ देवस�य परमेष�ठिनः

दर�शनात तस�य कौन�तेय संसिद�धः सवर�गम �ष�यसि

45

इत�य उक�त�वा फल�ग�नं शक�रॊ जगामादर�शनं ततः

अर�ज�नॊ ऽपय अथ तत�रैव तस�थौ यॊगसमन�वितः

1

[vai]

kasya cit tv atha k�lasya dharmar�jo yudhiṣṭhiraḥ

saṃsmṛtya munisaṃdeśam idaṃ vacanam abravīt

2

vivikte viditaprajñam arjunaṃ bharatarṣabham

s�ntvapūrvaṃ smitaṃ kṛtv� p�ṇin� parisaṃspṛśan

3

sa muhūrtam iva dhy�tv� vanav�sam ariṃdamaḥ

dhanaṃjayaṃ dharmar�jo rahasīdam uv�ca ha

4

bhīṣme droṇe kṛpe karṇe droṇaputre ca bh�rata

dhanurvedaś catuṣp�da eteṣv adya pratiṣṭhitaḥ

5

br�hmaṃ daivam �suraṃ ca saprayoga cikitsitam

sarv�str�ṇ�ṃ prayogaṃ ca te 'bhij�nanti kṛtsnaśaḥ

6

te sarve dhṛtar�ṣṭrasya putreṇa paris�ntvit�ḥ

saṃvibhakt�ś ca tuṣṭ�ś ca guruvat teṣu vartate

7

sarvayodheṣu caiv�sya sad� vṛttir anuttam�

śaktiṃ na h�payiṣyanti te k�le pratipūjit�ḥ

8

adya ceyaṃ mahīkṛtsn� duryodhana vaś�nug�

tvayi vyap�śrayo 'sm�kaṃ tvayi bh�raḥ sam�hitaḥ

tatra kṛtyaṃ prapaśy�mi pr�ptak�lam ariṃdama

9

kṛṣṇadvaip�yan�t t�ta gṛhītopaniṣan may�

tay� prayuktay� samyag jagat sarvaṃ prak�śate

tena tvaṃ brahmaṇ� t�ta saṃyuktaḥ susam�hitaḥ

10

devat�n�ṃ yath�k�laṃ pras�daṃ pratip�laya

tapas� yojay�tm�nam ugreṇa bharatarṣabha

11

dhanuṣm�n kavacī khadgī muniḥ s�rasamanvitaḥ

na kasya cid dadan m�rgaṃ gaccha t�tottar�ṃ diśam

indre hy astr�ṇi divy�ni samast�ni dhanaṃjaya

12

vṛtr�d bhītais tad� devair balam indre samarpitam

t�ny ekasth�ni sarv�ṇi tatas tvaṃ pratipatsyase

13

śakram eva prapadyasva sa te 'str�ṇi prad�syati

dīkṣito 'dyaiva gaccha tvaṃ draṣṭuṃ devaṃ puraṃdaram

14

evam uktv� dharmar�jas tam adhy�payata prabhuḥ

dīkṣitaṃ vidhin� tena yatav�kk�yam�nasam

anujajñe tato vīraṃ bhr�t� bhr�taram agrajaḥ

15

nideś�d dharmar�jasya draṣṭuṃ devaṃ puraṃdaram

dhanur g�ṇ�īvam �d�ya tath�kṣayyau maheṣudhī

16

kavacī satala tr�ṇo baddhagodh�ṅguli trav�n

hutv�gniṃ br�hmaṇ�n niṣkaiḥ svasti v�cya mah�bhujaḥ

17

pr�tiṣṭhata mah�b�huḥ pragṛhītaśar�sanaḥ

vadh�ya dh�rtar�ṣṭr�ṇ�ṃ niḥśvasyordhvam udīkṣya ca

18

taṃ dṛṣṭv� tatra kaunteyaṃ pragṛhītaśar�sanam

abruvan br�hmaṇ�ḥ siddh� bhūt�ny antarhit�ni ca

kṣipraṃ pr�pnuhi kaunteya manas� yad yad icchasi

19

taṃ siṃham iva gacchantaṃ ś�laskandhorum arjunam

man�ṃsy �d�ya sarveṣ�ṃ kṛṭṇ� vacanam abravīt

20

yat te kuntī mah�b�ho j�tasyaicchad dhanaṃjaya

tat te 'stu sarvaṃ kaunteya y�th� ca svayam icchasi

21

m�sm�kaṃ kṣatriyakule janma kaś cid av�pnuy�t

br�hmaṇebhyo namo nityaṃ yeṣ�ṃ yuddhe na jīvik�

22

nūnaṃ te bhr�taraḥ sarve tvat kath�bhiḥ praj�gare

raṃsyante vīrakarm�ṇi kīrtayantaḥ punaḥ punaḥ

23

naiva naḥ p�rtha bhogeṣu na dhane nota jīvite

tuṣṭir buddhir bhavitrī v� tvayi dīrghaprav�sini

24

tvayi naḥ p�rtha sarveṣ�ṃ sukhaduḥkhe sam�hite

jīvitaṃ maraṇaṃ caiva r�jyam aiśvaryam eva ca

�pṛṣṭo me 'si kaunteya svasti pr�pnuhi p�ṇ�ava

25

namo dh�tre vidh�tre ca svasti gaccha hy an�mayam

svasti te 'sv �ntarikṣebhyaḥ p�rthivebhyaś ca bh�rata

divyebhyaś caiva bhūtebhyo ye c�nye paripanthinaḥ

26

tataḥ pradakṣiṇaṃ kṛtv� bhr�t�n dhaumyaṃ ca p�ṇ�avaḥ

pr�tiṣṭhata mah�b�huḥ pragṛhya ruciraṃ dhanuḥ

27

tasya m�rg�d ap�kr�man sarvabhūt�ni gacchataḥ

yuktasyaindreṇa yogena par�kr�ntasya śuṣmiṇaḥ

28

so 'gacchat parvataṃ puṇyam ek�hnaiva mah�man�ḥ

manojava gatir bhūtv� yogayukto yath�nilaḥ

29

himavantam atikramya gandham�danam eva ca

atyakr�mat sa durg�ṇi div�r�tram atandritaḥ

30

indra kīlaṃ sam�s�dya tato 'tiṣṭhad dhanaṃjayaḥ

antarikṣe hi śuśr�va tiṣṭheti sa vacas tad�

31

tato 'paśyat savyas�cī vṛkṣamūle tapasvinam

br�hmy� śriy� dīpyam�naṃ piṅgalaṃ jaṭilaṃ kṛśam

32

so 'bravīd arjunaṃ tatra sthitaṃ dṛṣṭv� mah�tap�ḥ

kas tvaṃ t�teha saṃpr�pto dhanuṣm�n kavacī śarī

nibaddh�si talatr�ṇaḥ kṣatradharmam anuvrataḥ

33

neha śastreṇa kartavyaṃ ś�nt�n�m ayam �layaḥ

vinītakrodhaharṣ�ṇ�ṃ br�hmaṇ�n�ṃ tapasvin�m

34

neh�sti dhanuṣ� k�ryaṃ na saṃgr�meṇa karhi cit

nikṣipaitad dhanus t�ta pr�pto 'si param�ṃ gatim

35

ity anantaujasaṃ vīraṃ yath� c�nyaṃ pṛthagjanam

tath� v�canm ath�bhīkṣṇaṃ br�hmaṇo 'rjunam abravīt

na cainaṃ c�lay�m �sa dhairy�t sudṛ�ha niścayam

36

tam uv�ca tataḥ prītaḥ sa dvijaḥ prahasann iva

varaṃ vṛṇīṣva bhadraṃ te śakro 'ham arisūdanaḥ

37

evam uktaḥ pratyuv�ca sahasr�kṣaṃ dhanaṃjayaḥ

pr�ñjaliḥ praṇato bhūtv� śūraḥ kulakulodvahaḥ

38

īpsito hy eṣa me k�mo varaṃ cainaṃ prayaccha me

tvatto 'dya bhagavann astraṃ kṛtsnam icch�mi veditum

39

pratyuv�ca mahendras taṃ prīt�tm� prahasann iva

iha pr�ptasya kiṃ k�ryam astrais tava dhanaṃjaya

k�m�n vṛṇīṣva lok�ṃś ca pr�pto 'si param�ṃ gatim

40

evam uktaḥ pratyuv�ca sahasr�kṣaṃ dhanaṃjayaḥ

na lok�n na punaḥ k�m�n na devatvaṃ kutaḥ sukham

41

na ca sarv�maraiśvaryaṃ k�maye tridaś�dhipa

bhr�t�ṃs t�n vipine tyaktv� vairam apratiy�tya ca

akīrtiṃ sarvalokeṣu gaccheyaṃ ś�śvatīḥ sam�ḥ

42

evam uktaḥ pratyuv�ca vṛtrah� p�ṇ�unandanam

s�ntvayañ ślakṣṇay� v�c� sarvalokanamaskṛtaḥ

43

yad� drakṣyasi bhūteśaṃ tryakṣaṃ śūladharaṃ śivam

tad� d�t�smi te t�ta divy�ny astr�ṇi sarvaśaḥ

44

kriyat�ṃ darśane yatno devasya parameṣṭhinaḥ

darśan�t tasya kaunteya saṃsiddhaḥ svargam eṣyasi

45

ity uktv� phalgunaṃ śakro jag�m�darśanaṃ tataḥ

arjuno 'py atha tatraiva tasthau yogasamanvitaḥ