Book 4. Chapter 20
The Mahabharata In Sanskrit
Book 4
Chapter 20
1
[भीमस]
धिग अस्तु मे बाहुबलं गाण्डीवं फल्गुनस्य च
यत ते रक्तौ पुरा भूत्वा पाणी कृतकिणाव उभौ
2
सभायां सम विराटस्य करॊमि कदनं महत
तत्र मां धर्मराजस तु कटाक्षेण नयवारयत
तद अहं तस्य विज्ञाय सथित एवास्मि भामिनि
3
यच च राष्ट्रात परच्यवनं कुरूणाम अवधश च यः
सुयॊधनस्य कर्णस्य शकुनेः सौबलस्य च
4
दुःशासनस्य पापस्य यन मया न हृतं शिरः
तन मे दहति कल्याणि हृदि शल्यम इवार्पितम
मा धर्मं जहि सुश्रॊणि करॊधं जहि महामते
5
इमं च समुपालम्भं तवत्तॊ राजा युधिष्ठिरः
शृणुयाद यदि कल्याणि कृत्स्नं जह्यात स जीवितम
6
धनंजयॊ वा सुश्रॊणि यमौ वा तनुमध्यमे
लॊकान्तर गतेष्व एषु नाहं शक्ष्यामि जीवितुम
7
सुकन्या नाम शार्याती भार्गवं चयचनं वने
वल्मीक भूतं शाम्यन्तम अन्वपद्यत भामिनी
8
नाड्दायनी चेन्द्रसेना रूपेण यदि ते शरुता
पतिम अन्वचरद वृद्धं पुरा वर्षसहस्रिणम
9
दुहिता जनकस्यापि वैदेही यदि ते शरुता
पतिम अन्वचरत सीता महारण्यनिवासिनम
10
रक्षसा निग्रहं पराप्य रामस्य महिषी परिया
कलिश्यमानापि सुश्रॊणी रामम एवान्वपद्यत
11
लॊपामुद्रा तथा भीरु वयॊ रूपसमन्विता
अगस्त्यम अन्वयाद धित्वा कामान सर्वान अमानुषान
12
यथैताः कीर्तिता नार्यॊ रूपवत्यः पतिव्रताः
तथा तवम अपि कल्याणि सर्वैः समुदिता गुणैः
13
मा दीर्घं कषम कालं तवं मासम अध्यर्धसंमितम
पूर्णे तरयॊदशे वर्षे राज्ञॊ राज्ञी भविष्यसि
14
[दरौ]
आर्तयैतन मया भीमकृतं बाष्पविमॊक्षणम
अपारयन्त्या दुःखानि न राजानम उपालभे
15
विमुक्तेन वयतीतेन भीमसेन महाबल
परत्युपस्थित कालस्य कार्यस्यानन्तरॊ भव
16
ममेह भीमकैकेयी रूपाभिभव शङ्कया
नित्यम उद्जिवते राजा कथं नेयाद इमाम इती
17
तस्या विदित्वा तं भावं सवयं चानृत दर्शनः
कीचकॊ ऽयं सुदुष्टात्मा सदा परार्थयते हि माम
18
तम अहं कुपिता भीम पुनः कॊपं नियम्य च
अब्रुवं कामसंमूढम आत्मानं रक्ष कीचक
19
गन्धर्वाणाम अहं भार्या पञ्चानां महिषी परिया
ते तवां निहन्युर दुर्धर्षाः शूराः साहस कारिणः
20
एवम उक्तः स दुष्टात्मा कीचकः परत्युवाच ह
नाहं बिभेमि सैरन्धिर गन्धर्वाणां शुचिस्मिते
21
शतं सहस्रम अपि वा गन्धर्वाणाम अहं रणे
समागतं हनिष्यामि तवं भीरु कुरु मे कषणम
22
इत्य उक्ते चाब्रुवं सूतं कामातुरम अहं पुनः
न तवं परतिबलस तेषां गन्धर्वाणां यशस्विनाम
23
धर्मे सथितास्मि सततं कुलशीलसमन्विता
नेच्छामि कं चिद वध्यन्तं तेन जीवसि कीचक
24
एवम उक्तः स दुष्टात्मा परहस्य सवनवत तदा
न तिष्ठति सम सन मार्गे न च धर्मं बुभूषति
25
पापात्मा पापभावश च कामरागवशानुगः
अविनीतश च दुष्टात्मा परत्याख्यातः पुनः पुनः
दर्शने दर्शने हन्यात तथा जह्यां च जीवितम
26
तद धर्मे यतमानानां महान धर्मॊ नशिष्यति
समयं रक्षमाणानां भार्या वॊ न भविष्यति
27
भार्यायां रक्ष्यमाणायां परजा भवति रक्षिता
परजायां रक्ष्यमाणायाम आत्मा भवति रक्षितः
28
वदतां वर्णधर्मांश च बराह्मणानां हि मे शरुतम
कषत्रियस्य सदा धर्मॊ नान्यः शत्रुनिबर्हणात
29
पश्यतॊ धर्मराजस्य कीचकॊ मां पदावधीत
तव चैव समक्षं वै भीमसेन महाबल
30
तवया हय अहं परित्राता तस्माद घॊराज जटासुरात
जयद्रथं तथैव तव मजैषीर भरातृभिः सह
31
जहीमम अपि पापं तवं यॊ ऽयं माम अवमन्यते
कीचकॊ राजवाल्लभ्याच छॊककृन मम भारत
32
तम एवं कामसंम्मत्तं भिन्धि कुम्भम इवाश्मनि
यॊ निमित्तम अनर्थानां बहूनां मम भारत
33
तं चेज जीवन्तम आदित्यः परातर अभ्युदयिष्यति
विषम आलॊड्य पास्यामि मां कीचक वशं गमम
शरेयॊ हि मरणं मह्यं भीमसेन तवाग्रतः
34
[वै]
इत्य उक्त्वा परारुदत कृष्णा भीमस्यॊरः समाश्रिता
भीमश च तां परिष्वज्य महत सान्त्वं परयुज्य च
कीचकं मनसागच्छत सृक्किणी परिसंलिहन
1
[bhīmas]
dhig astu me bāhubalaṃ gāṇḍīvaṃ phalgunasya ca
yat te raktau purā bhūtvā pāṇī kṛtakiṇāv ubhau
2
sabhāyāṃ sma virāṭasya karomi kadanaṃ mahat
tatra māṃ dharmarājas tu kaṭākṣeṇa nyavārayat
tad ahaṃ tasya vijñāya sthita evāsmi bhāmini
3
yac ca rāṣṭrāt pracyavanaṃ kurūṇām avadhaś ca yaḥ
suyodhanasya karṇasya śakuneḥ saubalasya ca
4
duḥśāsanasya pāpasya yan mayā na hṛtaṃ śiraḥ
tan me dahati kalyāṇi hṛdi śalyam ivārpitam
mā dharmaṃ jahi suśroṇi krodhaṃ jahi mahāmate
5
imaṃ ca samupālambhaṃ tvatto rājā yudhiṣṭhiraḥ
śṛuyād yadi kalyāṇi kṛtsnaṃ jahyāt sa jīvitam
6
dhanaṃjayo vā suśroṇi yamau vā tanumadhyame
lokāntara gateṣv eṣu nāhaṃ śakṣyāmi jīvitum
7
sukanyā nāma śāryātī bhārgavaṃ cyacanaṃ vane
valmīka bhūtaṃ śāmyantam anvapadyata bhāminī
8
nāḍdāyanī cendrasenā rūpeṇa yadi te śrutā
patim anvacarad vṛddhaṃ purā varṣasahasriṇam
9
duhitā janakasyāpi vaidehī yadi te śrutā
patim anvacarat sītā mahāraṇyanivāsinam
10
rakṣasā nigrahaṃ prāpya rāmasya mahiṣī priyā
kliśyamānāpi suśroṇī rāmam evānvapadyata
11
lopāmudrā tathā bhīru vayo rūpasamanvitā
agastyam anvayād dhitvā kāmān sarvān amānuṣān
12
yathaitāḥ kīrtitā nāryo rūpavatyaḥ pativratāḥ
tathā tvam api kalyāṇi sarvaiḥ samuditā guṇaiḥ
13
mā dīrghaṃ kṣama kālaṃ tvaṃ māsam adhyardhasaṃmitam
pūrṇe trayodaśe varṣe rājño rājñī bhaviṣyasi
14
[drau]
ārtayaitan mayā bhīmakṛtaṃ bāṣpavimokṣaṇam
apārayantyā duḥkhāni na rājānam upālabhe
15
vimuktena vyatītena bhīmasena mahābala
pratyupasthita kālasya kāryasyānantaro bhava
16
mameha bhīmakaikeyī rūpābhibhava śaṅkayā
nityam udjivate rājā kathaṃ neyād imām itī
17
tasyā viditvā taṃ bhāvaṃ svayaṃ cānṛta darśanaḥ
kīcako 'yaṃ suduṣṭātmā sadā prārthayate hi mām
18
tam ahaṃ kupitā bhīma punaḥ kopaṃ niyamya ca
abruvaṃ kāmasaṃmūḍham ātmānaṃ rakṣa kīcaka
19
gandharvāṇām ahaṃ bhāryā pañcānāṃ mahiṣī priyā
te tvāṃ nihanyur durdharṣāḥ śrāḥ sāhasa kāriṇaḥ
20
evam uktaḥ sa duṣṭātmā kīcakaḥ pratyuvāca ha
nāhaṃ bibhemi sairandhir gandharvāṇāṃ ucismite
21
ataṃ sahasram api vā gandharvāṇām ahaṃ raṇe
samāgataṃ haniṣyāmi tvaṃ bhīru kuru me kṣaṇam
22
ity ukte cābruvaṃ sūtaṃ kāmāturam ahaṃ punaḥ
na tvaṃ pratibalas teṣāṃ gandharvāṇāṃ yaśasvinām
23
dharme sthitāsmi satataṃ kulaśīlasamanvitā
necchāmi kaṃ cid vadhyantaṃ tena jīvasi kīcaka
24
evam uktaḥ sa duṣṭātmā prahasya svanavat tadā
na tiṣṭhati sma san mārge na ca dharmaṃ bubhūṣati
25
pāpātmā pāpabhāvaś ca kāmarāgavaśānugaḥ
avinītaś ca duṣṭātmā pratyākhyātaḥ punaḥ punaḥ
darśane darśane hanyāt tathā jahyāṃ ca jīvitam
26
tad dharme yatamānānāṃ mahān dharmo naśiṣyati
samayaṃ rakṣamāṇānāṃ bhāryā vo na bhaviṣyati
27
bhāryāyāṃ rakṣyamāṇāyāṃ prajā bhavati rakṣitā
prajāyāṃ rakṣyamāṇāyām ātmā bhavati rakṣitaḥ
28
vadatāṃ varṇadharmāṃś ca brāhmaṇānāṃ hi me śrutam
kṣatriyasya sadā dharmo nānyaḥ śatrunibarhaṇāt
29
paśyato dharmarājasya kīcako māṃ padāvadhīt
tava caiva samakṣaṃ vai bhīmasena mahābala
30
tvayā hy ahaṃ paritrātā tasmād ghorāj jaṭāsurāt
jayadrathaṃ tathaiva tva majaiṣīr bhrātṛbhiḥ saha
31
jahīmam api pāpaṃ tvaṃ yo 'yaṃ mām avamanyate
kīcako rājavāllabhyāc chokakṛn mama bhārata
32
tam evaṃ kāmasaṃmmattaṃ bhindhi kumbham ivāśmani
yo nimittam anarthānāṃ bahūnāṃ mama bhārata
33
taṃ cej jīvantam ādityaḥ prātar abhyudayiṣyati
viṣam āloḍya pāsyāmi māṃ kīcaka vaśaṃ gamam
śreyo hi maraṇaṃ mahyaṃ bhīmasena tavāgrataḥ
34
[vai]
ity uktvā prārudat kṛṣṇā bhīmasyoraḥ samāśritā
bhīmaś ca tāṃ pariṣvajya mahat sāntvaṃ prayujya ca
kīcakaṃ manasāgacchat sṛkkiṇī parisaṃlihan
Book 4
Chapter 20
1
[भीमस]
धिग अस्तु मे बाहुबलं गाण्डीवं फल्गुनस्य च
यत ते रक्तौ पुरा भूत्वा पाणी कृतकिणाव उभौ
2
सभायां सम विराटस्य करॊमि कदनं महत
तत्र मां धर्मराजस तु कटाक्षेण नयवारयत
तद अहं तस्य विज्ञाय सथित एवास्मि भामिनि
3
यच च राष्ट्रात परच्यवनं कुरूणाम अवधश च यः
सुयॊधनस्य कर्णस्य शकुनेः सौबलस्य च
4
दुःशासनस्य पापस्य यन मया न हृतं शिरः
तन मे दहति कल्याणि हृदि शल्यम इवार्पितम
मा धर्मं जहि सुश्रॊणि करॊधं जहि महामते
5
इमं च समुपालम्भं तवत्तॊ राजा युधिष्ठिरः
शृणुयाद यदि कल्याणि कृत्स्नं जह्यात स जीवितम
6
धनंजयॊ वा सुश्रॊणि यमौ वा तनुमध्यमे
लॊकान्तर गतेष्व एषु नाहं शक्ष्यामि जीवितुम
7
सुकन्या नाम शार्याती भार्गवं चयचनं वने
वल्मीक भूतं शाम्यन्तम अन्वपद्यत भामिनी
8
नाड्दायनी चेन्द्रसेना रूपेण यदि ते शरुता
पतिम अन्वचरद वृद्धं पुरा वर्षसहस्रिणम
9
दुहिता जनकस्यापि वैदेही यदि ते शरुता
पतिम अन्वचरत सीता महारण्यनिवासिनम
10
रक्षसा निग्रहं पराप्य रामस्य महिषी परिया
कलिश्यमानापि सुश्रॊणी रामम एवान्वपद्यत
11
लॊपामुद्रा तथा भीरु वयॊ रूपसमन्विता
अगस्त्यम अन्वयाद धित्वा कामान सर्वान अमानुषान
12
यथैताः कीर्तिता नार्यॊ रूपवत्यः पतिव्रताः
तथा तवम अपि कल्याणि सर्वैः समुदिता गुणैः
13
मा दीर्घं कषम कालं तवं मासम अध्यर्धसंमितम
पूर्णे तरयॊदशे वर्षे राज्ञॊ राज्ञी भविष्यसि
14
[दरौ]
आर्तयैतन मया भीमकृतं बाष्पविमॊक्षणम
अपारयन्त्या दुःखानि न राजानम उपालभे
15
विमुक्तेन वयतीतेन भीमसेन महाबल
परत्युपस्थित कालस्य कार्यस्यानन्तरॊ भव
16
ममेह भीमकैकेयी रूपाभिभव शङ्कया
नित्यम उद्जिवते राजा कथं नेयाद इमाम इती
17
तस्या विदित्वा तं भावं सवयं चानृत दर्शनः
कीचकॊ ऽयं सुदुष्टात्मा सदा परार्थयते हि माम
18
तम अहं कुपिता भीम पुनः कॊपं नियम्य च
अब्रुवं कामसंमूढम आत्मानं रक्ष कीचक
19
गन्धर्वाणाम अहं भार्या पञ्चानां महिषी परिया
ते तवां निहन्युर दुर्धर्षाः शूराः साहस कारिणः
20
एवम उक्तः स दुष्टात्मा कीचकः परत्युवाच ह
नाहं बिभेमि सैरन्धिर गन्धर्वाणां शुचिस्मिते
21
शतं सहस्रम अपि वा गन्धर्वाणाम अहं रणे
समागतं हनिष्यामि तवं भीरु कुरु मे कषणम
22
इत्य उक्ते चाब्रुवं सूतं कामातुरम अहं पुनः
न तवं परतिबलस तेषां गन्धर्वाणां यशस्विनाम
23
धर्मे सथितास्मि सततं कुलशीलसमन्विता
नेच्छामि कं चिद वध्यन्तं तेन जीवसि कीचक
24
एवम उक्तः स दुष्टात्मा परहस्य सवनवत तदा
न तिष्ठति सम सन मार्गे न च धर्मं बुभूषति
25
पापात्मा पापभावश च कामरागवशानुगः
अविनीतश च दुष्टात्मा परत्याख्यातः पुनः पुनः
दर्शने दर्शने हन्यात तथा जह्यां च जीवितम
26
तद धर्मे यतमानानां महान धर्मॊ नशिष्यति
समयं रक्षमाणानां भार्या वॊ न भविष्यति
27
भार्यायां रक्ष्यमाणायां परजा भवति रक्षिता
परजायां रक्ष्यमाणायाम आत्मा भवति रक्षितः
28
वदतां वर्णधर्मांश च बराह्मणानां हि मे शरुतम
कषत्रियस्य सदा धर्मॊ नान्यः शत्रुनिबर्हणात
29
पश्यतॊ धर्मराजस्य कीचकॊ मां पदावधीत
तव चैव समक्षं वै भीमसेन महाबल
30
तवया हय अहं परित्राता तस्माद घॊराज जटासुरात
जयद्रथं तथैव तव मजैषीर भरातृभिः सह
31
जहीमम अपि पापं तवं यॊ ऽयं माम अवमन्यते
कीचकॊ राजवाल्लभ्याच छॊककृन मम भारत
32
तम एवं कामसंम्मत्तं भिन्धि कुम्भम इवाश्मनि
यॊ निमित्तम अनर्थानां बहूनां मम भारत
33
तं चेज जीवन्तम आदित्यः परातर अभ्युदयिष्यति
विषम आलॊड्य पास्यामि मां कीचक वशं गमम
शरेयॊ हि मरणं मह्यं भीमसेन तवाग्रतः
34
[वै]
इत्य उक्त्वा परारुदत कृष्णा भीमस्यॊरः समाश्रिता
भीमश च तां परिष्वज्य महत सान्त्वं परयुज्य च
कीचकं मनसागच्छत सृक्किणी परिसंलिहन
1
[bhīmas]
dhig astu me bāhubalaṃ gāṇḍīvaṃ phalgunasya ca
yat te raktau purā bhūtvā pāṇī kṛtakiṇāv ubhau
2
sabhāyāṃ sma virāṭasya karomi kadanaṃ mahat
tatra māṃ dharmarājas tu kaṭākṣeṇa nyavārayat
tad ahaṃ tasya vijñāya sthita evāsmi bhāmini
3
yac ca rāṣṭrāt pracyavanaṃ kurūṇām avadhaś ca yaḥ
suyodhanasya karṇasya śakuneḥ saubalasya ca
4
duḥśāsanasya pāpasya yan mayā na hṛtaṃ śiraḥ
tan me dahati kalyāṇi hṛdi śalyam ivārpitam
mā dharmaṃ jahi suśroṇi krodhaṃ jahi mahāmate
5
imaṃ ca samupālambhaṃ tvatto rājā yudhiṣṭhiraḥ
śṛuyād yadi kalyāṇi kṛtsnaṃ jahyāt sa jīvitam
6
dhanaṃjayo vā suśroṇi yamau vā tanumadhyame
lokāntara gateṣv eṣu nāhaṃ śakṣyāmi jīvitum
7
sukanyā nāma śāryātī bhārgavaṃ cyacanaṃ vane
valmīka bhūtaṃ śāmyantam anvapadyata bhāminī
8
nāḍdāyanī cendrasenā rūpeṇa yadi te śrutā
patim anvacarad vṛddhaṃ purā varṣasahasriṇam
9
duhitā janakasyāpi vaidehī yadi te śrutā
patim anvacarat sītā mahāraṇyanivāsinam
10
rakṣasā nigrahaṃ prāpya rāmasya mahiṣī priyā
kliśyamānāpi suśroṇī rāmam evānvapadyata
11
lopāmudrā tathā bhīru vayo rūpasamanvitā
agastyam anvayād dhitvā kāmān sarvān amānuṣān
12
yathaitāḥ kīrtitā nāryo rūpavatyaḥ pativratāḥ
tathā tvam api kalyāṇi sarvaiḥ samuditā guṇaiḥ
13
mā dīrghaṃ kṣama kālaṃ tvaṃ māsam adhyardhasaṃmitam
pūrṇe trayodaśe varṣe rājño rājñī bhaviṣyasi
14
[drau]
ārtayaitan mayā bhīmakṛtaṃ bāṣpavimokṣaṇam
apārayantyā duḥkhāni na rājānam upālabhe
15
vimuktena vyatītena bhīmasena mahābala
pratyupasthita kālasya kāryasyānantaro bhava
16
mameha bhīmakaikeyī rūpābhibhava śaṅkayā
nityam udjivate rājā kathaṃ neyād imām itī
17
tasyā viditvā taṃ bhāvaṃ svayaṃ cānṛta darśanaḥ
kīcako 'yaṃ suduṣṭātmā sadā prārthayate hi mām
18
tam ahaṃ kupitā bhīma punaḥ kopaṃ niyamya ca
abruvaṃ kāmasaṃmūḍham ātmānaṃ rakṣa kīcaka
19
gandharvāṇām ahaṃ bhāryā pañcānāṃ mahiṣī priyā
te tvāṃ nihanyur durdharṣāḥ śrāḥ sāhasa kāriṇaḥ
20
evam uktaḥ sa duṣṭātmā kīcakaḥ pratyuvāca ha
nāhaṃ bibhemi sairandhir gandharvāṇāṃ ucismite
21
ataṃ sahasram api vā gandharvāṇām ahaṃ raṇe
samāgataṃ haniṣyāmi tvaṃ bhīru kuru me kṣaṇam
22
ity ukte cābruvaṃ sūtaṃ kāmāturam ahaṃ punaḥ
na tvaṃ pratibalas teṣāṃ gandharvāṇāṃ yaśasvinām
23
dharme sthitāsmi satataṃ kulaśīlasamanvitā
necchāmi kaṃ cid vadhyantaṃ tena jīvasi kīcaka
24
evam uktaḥ sa duṣṭātmā prahasya svanavat tadā
na tiṣṭhati sma san mārge na ca dharmaṃ bubhūṣati
25
pāpātmā pāpabhāvaś ca kāmarāgavaśānugaḥ
avinītaś ca duṣṭātmā pratyākhyātaḥ punaḥ punaḥ
darśane darśane hanyāt tathā jahyāṃ ca jīvitam
26
tad dharme yatamānānāṃ mahān dharmo naśiṣyati
samayaṃ rakṣamāṇānāṃ bhāryā vo na bhaviṣyati
27
bhāryāyāṃ rakṣyamāṇāyāṃ prajā bhavati rakṣitā
prajāyāṃ rakṣyamāṇāyām ātmā bhavati rakṣitaḥ
28
vadatāṃ varṇadharmāṃś ca brāhmaṇānāṃ hi me śrutam
kṣatriyasya sadā dharmo nānyaḥ śatrunibarhaṇāt
29
paśyato dharmarājasya kīcako māṃ padāvadhīt
tava caiva samakṣaṃ vai bhīmasena mahābala
30
tvayā hy ahaṃ paritrātā tasmād ghorāj jaṭāsurāt
jayadrathaṃ tathaiva tva majaiṣīr bhrātṛbhiḥ saha
31
jahīmam api pāpaṃ tvaṃ yo 'yaṃ mām avamanyate
kīcako rājavāllabhyāc chokakṛn mama bhārata
32
tam evaṃ kāmasaṃmmattaṃ bhindhi kumbham ivāśmani
yo nimittam anarthānāṃ bahūnāṃ mama bhārata
33
taṃ cej jīvantam ādityaḥ prātar abhyudayiṣyati
viṣam āloḍya pāsyāmi māṃ kīcaka vaśaṃ gamam
śreyo hi maraṇaṃ mahyaṃ bhīmasena tavāgrataḥ
34
[vai]
ity uktvā prārudat kṛṣṇā bhīmasyoraḥ samāśritā
bhīmaś ca tāṃ pariṣvajya mahat sāntvaṃ prayujya ca
kīcakaṃ manasāgacchat sṛkkiṇī parisaṃlihan
