Book 4. Chapter 30
The Mahabharata In Sanskrit
Book 4
Chapter 30
1
[वै]
ततस तेषां महाराज तत्रैवामित तेजसाम
छद्म लिङ्गप्रविष्टानां पाण्डवानां महात्मनाम
2
वयतीतः समयः सम्यग वसतां वै पुरॊत्तमे
कुर्वतां तस्य कर्माणि विराटस्य महीपतेः
3
ततस तरयॊदशस्यान्ते तस्य वर्षस्य भारत
सुशर्मणा गृहीतं तु गॊधनं तरसा बहु
4
ततॊ जवेन महता गॊपाः पुरम अथाव्रजत
अपश्यन मत्स्यराजं च रथात परस्कन्द्य कुण्डली
5
शूरैः परिवृतं यॊधैः कुण्डलाङ्गद धारिभिः
सद्भिश च मन्त्रिभिः सार्धं पाण्डवैश च नरर्षभैः
6
तं सभायां महाराजम आसीनं राष्ट्रवर्धनम
सॊ ऽबरवीद उपसंगम्य विराटं परणतस तदा
7
अस्मान युधि विनिर्जित्य परिभूय स बान्धवान
गवां शतसहस्राणि तरिगर्ताः कालयन्ति ते
तान परीप्स मनुष्येन्द्र मा नेशुः पशवस तव
8
तच छरुत्वा नृपतिः सेनां मत्स्यानां समयॊजयत
रथनागाश्वकलिलां पत्तिध्वजसमाकुलाम
9
राजानॊ राजपुत्राश च तनुत्राण्य अत्र भेजिरे
भानुमन्ति विचित्राणि सूपसेव्यानि भागशः
10
सवज्रायस गर्भं तु कवचं तप्तकाञ्चनम
विराटस्य परियॊ भराता शतानीकॊ ऽभयहारयत
11
सर्वपार सवं वर्म कल्याण पटलं दृढम
शतानीकाद अवरजॊ मदिराश्वॊ ऽभयहारयत
12
शतसूर्यं शतावर्तं शतबिन्दु शताक्षिमत
अभेद्यकल्पं मत्स्यानां राजा कवचम आहरत
13
उत्सेधे यस्य पद्मानि शतं सौगन्धिकानि च
सुवर्णपृष्ठं सूर्याभं सूर्यदत्ताभ्यहारयत
14
दृढम आयस गर्भं तु शवेतं वर्म शताक्षिमत
विराटस्य सुतॊ जयेष्ठॊ वीरः शङ्खॊ ऽभयहारयत
15
शतशश च तनुत्राणि यथा सवानि महारथाः
यॊत्स्यमानाभ्यनह्यन्त देवरूपाः परहारिणः
16
सूपस्करेषु शुभ्रेषु महत्सु च महारथाः
पृथक काञ्चनसंनाहान रथेष्व अश्वान अयॊजयन
17
सूर्यचन्द्र परतीकाशॊ रथे दिव्ये हिरण्मयः
महानुभावॊ मत्स्यस्य धवज उच्छिश्रिये तदा
18
अथान्यान विविधाकारान धवजान हेमविभूषितान
यथा सवं कषत्रियाः शूरा रथेषु समयॊजयन
19
अथ मत्स्यॊ ऽबरवीद राजा शतानीकं जघन्यजम
कङ्कबल्लव गॊपाला दाम गरन्थिश च वीर्यवान
युध्येयुर इति मे बुद्धिर वर्तते नात्र संशयः
20
एतेषाम अपि दीयन्तां रथा धवजपताकिनः
कवचानि विचित्राणि दृढानि च मृदूनि च
परतिमुञ्चन्तु गॊत्रेषु दीयन्ताम आयुधानि च
21
वीराङ्गरूपाः पुरुषा नागराजकरॊपमाः
नेमे जातु न युध्येरन्न इति मे धीयते मतिः
22
एतच छरुत्वा तु नृपतेर वाक्यं तवरितमानसः
शतानीकस तु पार्थेभ्यॊ रथान राजन समादिशत
सहदेवाय राज्ञे च भीमाय नकुलाय च
23
तान परहृष्टास ततः सूता राजभक्तिपुरस्कृताः
निर्दिष्टान नरदेवेन रथाञ शीघ्रम अयॊजयन
24
कवचानि विचित्राणि दृढानि च मृदूनि च
विराटः परादिशद यानि तेषाम अक्लिष्टकर्मणाम
तान्य आमुच्य शरीरेषु दंशितास ते परंतपाः
25
तरस्विनश छिन्नरूपाः सर्वे युद्धविशारदाः
विराटम अन्वयुः पश्चात सहिताः कुरुपुंगवाः
चत्वारॊ भरातरः शूराः पाण्डवाः सत्यविक्रमाः
26
भीमाश च मत्तमातङ्गाः परभिन्नकरटा मुखाः
कषरन्त इव जीमूताः सुदन्ताः षष्टिहायनाः
27
सवारूढा युद्धकुशलैः शिक्षितैर हस्तिसादिभिः
राजानम अन्वयुः पश्चाच चलन्त इव पर्वताः
28
विशारदानां वश्यानां हृष्टानां चानुयायिनाम
अष्टौ रथसरःस्राणि दशनागशतानि च
पष्टिश चाश्वसहस्राणि मत्स्यानाम अभिनिर्ययुः
29
तद अनीकं विराटस्य शुशुभे भरतर्शभ
संप्रयातं महाराज निनीषन्तं गवां पदम
30
तद बलाग्र्यं विराटस्य संप्रस्थितम अशॊभत
दृढायुध जनाकीर्णं जगाश्वरथसंकुलम
1
[vai]
tatas teṣāṃ mahārāja tatraivāmita tejasām
chadma liṅgapraviṣṭānāṃ pāṇḍavānāṃ mahātmanām
2
vyatītaḥ samayaḥ samyag vasatāṃ vai purottame
kurvatāṃ tasya karmāṇi virāṭasya mahīpateḥ
3
tatas trayodaśasyānte tasya varṣasya bhārata
suśarmaṇā gṛhītaṃ tu godhanaṃ tarasā bahu
4
tato javena mahatā gopāḥ puram athāvrajat
apaśyan matsyarājaṃ ca rathāt praskandya kuṇḍalī
5
śraiḥ parivṛtaṃ yodhaiḥ kuṇḍalāṅgada dhāribhiḥ
sadbhiś ca mantribhiḥ sārdhaṃ pāṇḍavaiś ca nararṣabhaiḥ
6
taṃ sabhāyāṃ mahārājam āsīnaṃ rāṣṭravardhanam
so 'bravīd upasaṃgamya virāṭaṃ praṇatas tadā
7
asmān yudhi vinirjitya paribhūya sa bāndhavān
gavāṃ śatasahasrāṇi trigartāḥ kālayanti te
tān parīpsa manuṣyendra mā neśuḥ paśavas tava
8
tac chrutvā nṛpatiḥ senāṃ matsyānāṃ samayojayat
rathanāgāśvakalilāṃ pattidhvajasamākulām
9
rājāno rājaputrāś ca tanutrāṇy atra bhejire
bhānumanti vicitrāṇi sūpasevyāni bhāgaśaḥ
10
savajrāyasa garbhaṃ tu kavacaṃ taptakāñcanam
virāṭasya priyo bhrātā śatānīko 'bhyahārayat
11
sarvapāra savaṃ varma kalyāṇa paṭalaṃ dṛḍham
śatānīkād avarajo madirāśvo 'bhyahārayat
12
atasūryaṃ śatāvartaṃ śatabindu śatākṣimat
abhedyakalpaṃ matsyānāṃ rājā kavacam āharat
13
utsedhe yasya padmāni śataṃ saugandhikāni ca
suvarṇapṛṣṭhaṃ sūryābhaṃ sūryadattābhyahārayat
14
dṛḍham āyasa garbhaṃ tu śvetaṃ varma śatākṣimat
virāṭasya suto jyeṣṭho vīraḥ śaṅkho 'bhyahārayat
15
ataśaś ca tanutrāṇi yathā svāni mahārathāḥ
yotsyamānābhyanahyanta devarūpāḥ prahāriṇaḥ
16
sūpaskareṣu śubhreṣu mahatsu ca mahārathāḥ
pṛthak kāñcanasaṃnāhān ratheṣv aśvān ayojayan
17
sūryacandra pratīkāśo rathe divye hiraṇmayaḥ
mahānubhāvo matsyasya dhvaja ucchiśriye tadā
18
athānyān vividhākārān dhvajān hemavibhūṣitān
yathā svaṃ kṣatriyāḥ śūrā ratheṣu samayojayan
19
atha matsyo 'bravīd rājā śatānīkaṃ jaghanyajam
kaṅkaballava gopālā dāma granthiś ca vīryavān
yudhyeyur iti me buddhir vartate nātra saṃśayaḥ
20
eteṣām api dīyantāṃ rathā dhvajapatākinaḥ
kavacāni vicitrāṇi dṛḍhāni ca mṛdūni ca
pratimuñcantu gotreṣu dīyantām āyudhāni ca
21
vīrāṅgarūpāḥ puruṣā nāgarājakaropamāḥ
neme jātu na yudhyerann iti me dhīyate matiḥ
22
etac chrutvā tu nṛpater vākyaṃ tvaritamānasaḥ
śatānīkas tu pārthebhyo rathān rājan samādiśat
sahadevāya rājñe ca bhīmāya nakulāya ca
23
tān prahṛṣṭs tataḥ sūtā rājabhaktipuraskṛtāḥ
nirdiṣṭān naradevena rathāñ śīghram ayojayan
24
kavacāni vicitrāṇi dṛḍhāni ca mṛdūni ca
virāṭaḥ prādiśad yāni teṣām akliṣṭakarmaṇām
tāny āmucya śarīreṣu daṃśitās te paraṃtapāḥ
25
tarasvinaś chinnarūpāḥ sarve yuddhaviśāradāḥ
virāṭam anvayuḥ paścāt sahitāḥ kurupuṃgavāḥ
catvāro bhrātaraḥ śūrāḥ pāṇḍavāḥ satyavikramāḥ
26
bhīmāś ca mattamātaṅgāḥ prabhinnakaraṭā mukhāḥ
kṣaranta iva jīmūtāḥ sudantāḥ ṣaṣṭihāyanāḥ
27
svārūḍhā yuddhakuśalaiḥ śikṣitair hastisādibhiḥ
rājānam anvayuḥ paścāc calanta iva parvatāḥ
28
viśāradānāṃ vaśyānāṃ hṛṣṭnāṃ cānuyāyinām
aṣṭau rathasaraḥsrāṇi daśanāgaśatāni ca
paṣṭiś cāśvasahasrāṇi matsyānām abhiniryayuḥ
29
tad anīkaṃ virāṭasya śuśubhe bharatarśabha
saṃprayātaṃ mahārāja ninīṣantaṃ gavāṃ padam
30
tad balāgryaṃ virāṭasya saṃprasthitam aśobhata
dṛḍhāyudha janākīrṇaṃ jagāśvarathasaṃkulam
Book 4
Chapter 30
1
[वै]
ततस तेषां महाराज तत्रैवामित तेजसाम
छद्म लिङ्गप्रविष्टानां पाण्डवानां महात्मनाम
2
वयतीतः समयः सम्यग वसतां वै पुरॊत्तमे
कुर्वतां तस्य कर्माणि विराटस्य महीपतेः
3
ततस तरयॊदशस्यान्ते तस्य वर्षस्य भारत
सुशर्मणा गृहीतं तु गॊधनं तरसा बहु
4
ततॊ जवेन महता गॊपाः पुरम अथाव्रजत
अपश्यन मत्स्यराजं च रथात परस्कन्द्य कुण्डली
5
शूरैः परिवृतं यॊधैः कुण्डलाङ्गद धारिभिः
सद्भिश च मन्त्रिभिः सार्धं पाण्डवैश च नरर्षभैः
6
तं सभायां महाराजम आसीनं राष्ट्रवर्धनम
सॊ ऽबरवीद उपसंगम्य विराटं परणतस तदा
7
अस्मान युधि विनिर्जित्य परिभूय स बान्धवान
गवां शतसहस्राणि तरिगर्ताः कालयन्ति ते
तान परीप्स मनुष्येन्द्र मा नेशुः पशवस तव
8
तच छरुत्वा नृपतिः सेनां मत्स्यानां समयॊजयत
रथनागाश्वकलिलां पत्तिध्वजसमाकुलाम
9
राजानॊ राजपुत्राश च तनुत्राण्य अत्र भेजिरे
भानुमन्ति विचित्राणि सूपसेव्यानि भागशः
10
सवज्रायस गर्भं तु कवचं तप्तकाञ्चनम
विराटस्य परियॊ भराता शतानीकॊ ऽभयहारयत
11
सर्वपार सवं वर्म कल्याण पटलं दृढम
शतानीकाद अवरजॊ मदिराश्वॊ ऽभयहारयत
12
शतसूर्यं शतावर्तं शतबिन्दु शताक्षिमत
अभेद्यकल्पं मत्स्यानां राजा कवचम आहरत
13
उत्सेधे यस्य पद्मानि शतं सौगन्धिकानि च
सुवर्णपृष्ठं सूर्याभं सूर्यदत्ताभ्यहारयत
14
दृढम आयस गर्भं तु शवेतं वर्म शताक्षिमत
विराटस्य सुतॊ जयेष्ठॊ वीरः शङ्खॊ ऽभयहारयत
15
शतशश च तनुत्राणि यथा सवानि महारथाः
यॊत्स्यमानाभ्यनह्यन्त देवरूपाः परहारिणः
16
सूपस्करेषु शुभ्रेषु महत्सु च महारथाः
पृथक काञ्चनसंनाहान रथेष्व अश्वान अयॊजयन
17
सूर्यचन्द्र परतीकाशॊ रथे दिव्ये हिरण्मयः
महानुभावॊ मत्स्यस्य धवज उच्छिश्रिये तदा
18
अथान्यान विविधाकारान धवजान हेमविभूषितान
यथा सवं कषत्रियाः शूरा रथेषु समयॊजयन
19
अथ मत्स्यॊ ऽबरवीद राजा शतानीकं जघन्यजम
कङ्कबल्लव गॊपाला दाम गरन्थिश च वीर्यवान
युध्येयुर इति मे बुद्धिर वर्तते नात्र संशयः
20
एतेषाम अपि दीयन्तां रथा धवजपताकिनः
कवचानि विचित्राणि दृढानि च मृदूनि च
परतिमुञ्चन्तु गॊत्रेषु दीयन्ताम आयुधानि च
21
वीराङ्गरूपाः पुरुषा नागराजकरॊपमाः
नेमे जातु न युध्येरन्न इति मे धीयते मतिः
22
एतच छरुत्वा तु नृपतेर वाक्यं तवरितमानसः
शतानीकस तु पार्थेभ्यॊ रथान राजन समादिशत
सहदेवाय राज्ञे च भीमाय नकुलाय च
23
तान परहृष्टास ततः सूता राजभक्तिपुरस्कृताः
निर्दिष्टान नरदेवेन रथाञ शीघ्रम अयॊजयन
24
कवचानि विचित्राणि दृढानि च मृदूनि च
विराटः परादिशद यानि तेषाम अक्लिष्टकर्मणाम
तान्य आमुच्य शरीरेषु दंशितास ते परंतपाः
25
तरस्विनश छिन्नरूपाः सर्वे युद्धविशारदाः
विराटम अन्वयुः पश्चात सहिताः कुरुपुंगवाः
चत्वारॊ भरातरः शूराः पाण्डवाः सत्यविक्रमाः
26
भीमाश च मत्तमातङ्गाः परभिन्नकरटा मुखाः
कषरन्त इव जीमूताः सुदन्ताः षष्टिहायनाः
27
सवारूढा युद्धकुशलैः शिक्षितैर हस्तिसादिभिः
राजानम अन्वयुः पश्चाच चलन्त इव पर्वताः
28
विशारदानां वश्यानां हृष्टानां चानुयायिनाम
अष्टौ रथसरःस्राणि दशनागशतानि च
पष्टिश चाश्वसहस्राणि मत्स्यानाम अभिनिर्ययुः
29
तद अनीकं विराटस्य शुशुभे भरतर्शभ
संप्रयातं महाराज निनीषन्तं गवां पदम
30
तद बलाग्र्यं विराटस्य संप्रस्थितम अशॊभत
दृढायुध जनाकीर्णं जगाश्वरथसंकुलम
1
[vai]
tatas teṣāṃ mahārāja tatraivāmita tejasām
chadma liṅgapraviṣṭānāṃ pāṇḍavānāṃ mahātmanām
2
vyatītaḥ samayaḥ samyag vasatāṃ vai purottame
kurvatāṃ tasya karmāṇi virāṭasya mahīpateḥ
3
tatas trayodaśasyānte tasya varṣasya bhārata
suśarmaṇā gṛhītaṃ tu godhanaṃ tarasā bahu
4
tato javena mahatā gopāḥ puram athāvrajat
apaśyan matsyarājaṃ ca rathāt praskandya kuṇḍalī
5
śraiḥ parivṛtaṃ yodhaiḥ kuṇḍalāṅgada dhāribhiḥ
sadbhiś ca mantribhiḥ sārdhaṃ pāṇḍavaiś ca nararṣabhaiḥ
6
taṃ sabhāyāṃ mahārājam āsīnaṃ rāṣṭravardhanam
so 'bravīd upasaṃgamya virāṭaṃ praṇatas tadā
7
asmān yudhi vinirjitya paribhūya sa bāndhavān
gavāṃ śatasahasrāṇi trigartāḥ kālayanti te
tān parīpsa manuṣyendra mā neśuḥ paśavas tava
8
tac chrutvā nṛpatiḥ senāṃ matsyānāṃ samayojayat
rathanāgāśvakalilāṃ pattidhvajasamākulām
9
rājāno rājaputrāś ca tanutrāṇy atra bhejire
bhānumanti vicitrāṇi sūpasevyāni bhāgaśaḥ
10
savajrāyasa garbhaṃ tu kavacaṃ taptakāñcanam
virāṭasya priyo bhrātā śatānīko 'bhyahārayat
11
sarvapāra savaṃ varma kalyāṇa paṭalaṃ dṛḍham
śatānīkād avarajo madirāśvo 'bhyahārayat
12
atasūryaṃ śatāvartaṃ śatabindu śatākṣimat
abhedyakalpaṃ matsyānāṃ rājā kavacam āharat
13
utsedhe yasya padmāni śataṃ saugandhikāni ca
suvarṇapṛṣṭhaṃ sūryābhaṃ sūryadattābhyahārayat
14
dṛḍham āyasa garbhaṃ tu śvetaṃ varma śatākṣimat
virāṭasya suto jyeṣṭho vīraḥ śaṅkho 'bhyahārayat
15
ataśaś ca tanutrāṇi yathā svāni mahārathāḥ
yotsyamānābhyanahyanta devarūpāḥ prahāriṇaḥ
16
sūpaskareṣu śubhreṣu mahatsu ca mahārathāḥ
pṛthak kāñcanasaṃnāhān ratheṣv aśvān ayojayan
17
sūryacandra pratīkāśo rathe divye hiraṇmayaḥ
mahānubhāvo matsyasya dhvaja ucchiśriye tadā
18
athānyān vividhākārān dhvajān hemavibhūṣitān
yathā svaṃ kṣatriyāḥ śūrā ratheṣu samayojayan
19
atha matsyo 'bravīd rājā śatānīkaṃ jaghanyajam
kaṅkaballava gopālā dāma granthiś ca vīryavān
yudhyeyur iti me buddhir vartate nātra saṃśayaḥ
20
eteṣām api dīyantāṃ rathā dhvajapatākinaḥ
kavacāni vicitrāṇi dṛḍhāni ca mṛdūni ca
pratimuñcantu gotreṣu dīyantām āyudhāni ca
21
vīrāṅgarūpāḥ puruṣā nāgarājakaropamāḥ
neme jātu na yudhyerann iti me dhīyate matiḥ
22
etac chrutvā tu nṛpater vākyaṃ tvaritamānasaḥ
śatānīkas tu pārthebhyo rathān rājan samādiśat
sahadevāya rājñe ca bhīmāya nakulāya ca
23
tān prahṛṣṭs tataḥ sūtā rājabhaktipuraskṛtāḥ
nirdiṣṭān naradevena rathāñ śīghram ayojayan
24
kavacāni vicitrāṇi dṛḍhāni ca mṛdūni ca
virāṭaḥ prādiśad yāni teṣām akliṣṭakarmaṇām
tāny āmucya śarīreṣu daṃśitās te paraṃtapāḥ
25
tarasvinaś chinnarūpāḥ sarve yuddhaviśāradāḥ
virāṭam anvayuḥ paścāt sahitāḥ kurupuṃgavāḥ
catvāro bhrātaraḥ śūrāḥ pāṇḍavāḥ satyavikramāḥ
26
bhīmāś ca mattamātaṅgāḥ prabhinnakaraṭā mukhāḥ
kṣaranta iva jīmūtāḥ sudantāḥ ṣaṣṭihāyanāḥ
27
svārūḍhā yuddhakuśalaiḥ śikṣitair hastisādibhiḥ
rājānam anvayuḥ paścāc calanta iva parvatāḥ
28
viśāradānāṃ vaśyānāṃ hṛṣṭnāṃ cānuyāyinām
aṣṭau rathasaraḥsrāṇi daśanāgaśatāni ca
paṣṭiś cāśvasahasrāṇi matsyānām abhiniryayuḥ
29
tad anīkaṃ virāṭasya śuśubhe bharatarśabha
saṃprayātaṃ mahārāja ninīṣantaṃ gavāṃ padam
30
tad balāgryaṃ virāṭasya saṃprasthitam aśobhata
dṛḍhāyudha janākīrṇaṃ jagāśvarathasaṃkulam
