Book 4. Chapter 32

The Mahabharata In Sanskrit


Book 4

Chapter 32

1

[वै]

तमसाभिप�ल�ते लॊके रजसा चैव भारत

वयतिष�ठन वै म�हूर�तं त� वयूढानीकाः परहारिणः

2

ततॊ ऽनधकारं परण�दन�न उदतिष�ठत चन�द�रमाः

क�र�वाणॊ विमलां रात�रिं नन�दयन कषत�रियान य�धि

3

ततः परकाशम आसाद�य प�नर य�द�धम अवर�तत

घॊररूपं ततस ते सम नावेक�षन�त परस�परम

4

ततः स�शर�मा तरैगर�तः सह भरात�रा यवीयसा

अभ�यद�रवन मत�स�यराजं रथव�रातेन सर�वशः

5

ततॊ रथाभ�यां परस�कन�द�य भरातरौ कषत�रिय रषभौ

गदापाणी स�संरब�धौ समभ�यद�रवतां हयान

6

तथैव तेषां त� बलानि तानि; कर�द�धान�य अथान�यॊन�यम अभिद�रवन�ति

गदासिखड�गैश च परश�वधैश च; परासैश च तीक�ष�णाग�रस�पीतधारैः

7

बलं त� मत�स�यस�य बलेन राजा; सर�वं तरिगर�ताधिपतिः स�शर�मा

परमथ�य जित�वा च परसह�य मत�स�यं; विराटम ओजस�विनम अभ�यधावत

8

तौ निहत�य पृथग ध�र�याव उभौ च पार�ष�णिसारथी

विरथं मत�स�यराजानं जीवग�राहम अगृह�णताम

9

तम उन�मथ�य स�शर�मा त� र�दतीं वध�काम इव

सयन�दनं सवं समारॊप�य परययौ शीघ�रवाहनः

10

तस�मिन गृहीते विरथे विराटे बलवत�तरे

पराद�रवन�त भयान मत�स�यास तरिगर�तैर अर�दिता भृशम

11

तेष� संत�रास�यमानेष� क�न�तीप�त�रॊ य�धिष�ठिरः

अभ�यभाषन महाबाह�ं भीमसेनम अरिंदमम

12

मत�स�यराजः परामृष�टस तरिगर�तेन स�शर�मणा

तं मॊक�षय महाबाहॊ न गच�छेद दविषतां वशम

13

उषिताः समः स�खं सर�वे सर�वकामैः स�पूजिताः

भीमसेन तवया कार�या तस�य वासस�य निष�कृतिः

14

[भीमस]

अहम �नं परित�रास�ये शासनात तव पार�थिव

पश�य मे स�महत कर�म य�ध�यतः सह शत�र�भिः

15

सवबाह�बलम आश�रित�य तिष�ठ तवं भरातृभिः सह

�कान�तम आश�रितॊ राजन पश�य मे ऽदय पराक�रमम

16

स�स�कन�धॊ ऽयं महावृक�षॊ गदा रूप इव सथितः

�नम �व समार�ज�य दरावयिष�यामि शात�रवान

17

[वै]

तं मत�तम इव मातङ�गं वीक�षमाणं वनस�पतिम

अब�रवीद भरातरं वीरं धर�मराजॊ य�धिष�ठिरः

18

मा भीम साहसं कार�षीस तिष�ठत�व �ष वनस�पतिः

मा तवा वृक�षेण कर�माणि क�र�वाणम अति मान�षम

जनाः समवब�ध�येरन भीमॊ ऽयम इति भारत

19

अन�यद �वाय�धं किं चित परतिपद�यस�व मान�षम

चापं वा यदि वा शक�तिं निस�त�रिंशं वा परश�वधम

20

यद �व मान�षं भीम भवेद अन�यैर अलक�षितम

तद �वाय�धम आदाय मॊक�षयाश� महीपतिम

21

यमौ च चक�ररक�षौ ते भवितारौ महाबलौ

वयूहतः समरे तात मत�स�यराजं परीप�सतः

22

ततः समस�तास ते सर�वे त�रगान अभ�यचॊदयन

दिव�यम अस�त�रं विक�र�वाणास तरिगर�तान परत�यमर�षणाः

23

तान निवृत�तरथान दृष�ट�वा पाण�डवान सा महाचमूः

वैराटी परमक�र�द�धा य�य�धे परमाद�भ�तम

24

सहस�रं नयवधीत तत�र क�न�तीप�त�रॊ य�धिष�ठिरः

भीमः सप�तशतान यॊधान परलॊकम अदर�शयत

नक�लश चापि सप�तैव शतानि पराहिणॊच छरैः

25

शतानि तरीणि शूराणां सहदेवः परतापवान

य�धिष�ठिर समादिष�टॊ निजघ�ने प�र�षर�षभः

भित�त�वा तां महतींसेनां तरिगर�तानां नरर�षभ

26

ततॊ य�धिष�ठिरॊ राजा तवरमाणॊ महारथः

अभिद�र�त�य स�षर�माणं शरैर अभ�यत�दद भृशम

27

स�शर�मापि स�संक�र�द�धस तवरमाणॊ य�धिष�ठिरम

अविध�यन नवभिर बाणैश चत�र�भिश चत�रॊ हयान

28

ततॊ राजन�न आश� कारी क�न�तीप�त�रॊ वृकॊदरः

समासाद�य स�शर�माणम अश�वान अस�य वयपॊथयत

29

पृष�ठगॊपौ च तस�याथ हत�वा परमसायकैः

अथास�य सारथिं कर�द�धॊ रथॊपस�थाद अपाहरत

30

चक�ररक�षश च शूरश च शॊणाश�वॊ नाम विश�र�तः

स भयाद दवैरथं दृष�ट�वा तरैगर�तं पराजहत तदा

31

ततॊ विराटः परस�कन�द�य रथाद अथ स�शर�मणः

गदाम अस�य परामृश�य तम �वाजघ�निवान बली

स चचार गदापाणिर वृद�धॊ ऽपि तर�णॊ यथा

32

भीमस त� भीमसंकाशॊ रथात परस�कन�द�य क�ण�डली

तरिगर�तराजम आदत�त सिंहक�श�द�र मृगं यथा

33

तस�मिन गृहीते विरथे तरिगर�तानां महारथे

अभज�यत बलं सर�वं तरैगर�तं तद�भयात�रम

34

निवर�त�य गास ततः सर�वाः पाण�ड�प�त�रा महाबलाः

अवजित�य स�शर�माणं धनं चादाय सर�वशः

35

सवबाह�बलसंपन�ना हरीनिषेधा यतव�रताः

संग�रामशिरसॊ मध�ये तां रात�रिं स�खिनॊ ऽवसन

36

ततॊ विराटः कौन�तेयान अति मान�षविक�रमान

अर�चयाम आस वित�तेन मानेन च महारथान

37

[विराट]

यथैव मम रत�नानि य�ष�माकं तानि वै तथा

कार�यं क�र�त तैः सर�वे यथाकामं यथास�खम

38

ददान�य अलं कृताः कन�या वसूनि विविधानि च

मनसश चाप�य अभिप�रेतं यद वः शत�र�निबर�हणाः

39

य�ष�माकं विक�रमाद अद�य म�क�तॊ ऽहं सवस�तिमान इह

तस�माद भवन�तॊ मत�स�यानाम ईश�वराः सर�व �व हि

40

[वै]

तथाभिवादिनं मत�स�यं कौरवेयाः पृथक पृथक

ऊच�ः पराञ�जलयः सर�वे य�धिष�ठिरप�रॊगमाः

41

परतिनन�दाम ते वाक�यं सर�वं चैव विशां पते

�तेनैव परतीताः समॊ यत तवं म�क�तॊ ऽदय शत�र�भिः

42

अथाब�रवीत परीतमना मत�स�यराजॊ य�धिष�ठिरम

प�नर �व महाबाह�र विराटॊ राजसत�तमः

�हि तवाम अभिषेक�ष�यामि मत�स�यराजॊ ऽसत� नॊ भवान

43

मनसश चाप�य अभिप�रेतं यत ते शत�र�निबर�हण

तत ते ऽहं संप�रदास�यामि सर�वम अर�हति नॊ भवान

44

रत�नानि गाः स�वर�णं च मणिम�क�तम अथापि वा

वैयाघ�रपद�य विप�रेन�द�र सर�वथैव नमॊ ऽसत� ते

45

तवत�कृते हय अद�य पश�यामि राज�यम आत�मानम �व च

यतश च जातः संरम�भः स च शत�र�र वशंगतः

46

ततॊ य�धिष�ठिरॊ मत�स�यं प�नर �वाभ�यभाषत

परतिनन�दामि ते वाक�यं मनॊ जञं मत�स�यभाषसे

47

आनृशंस�य परॊ नित�यं स�स�खः सततं भव

गच�छन�त� दूतास तवरितं नगरं तव पार�थिव

स�हृदां परियम आख�यात�ं घॊषयन�त� च ते जयम

48

ततस तद वचनान मत�स�यॊ दूतान राजा समादिशत

आचक�षध�वं प�रं गत�वा संग�रामे विजयं मम

49

क�माराः समलं कृत�यपर�यागच�छन�त� मे प�रात

वादित�राणि च सर�वाणि गणिकाश च सवलं कृताः

50

ते गत�वा केवलां रात�रिम अथ सूर�यॊदयं परति

विराटस�य प�राभ�याशे दूता जयम अघॊषयन

1

[vai]

tamas�bhiplute loke rajas� caiva bh�rata

vyatiṣṭhan vai muhūrtaṃ tu vyū�h�nīk�ḥ prah�riṇaḥ

2

tato 'ndhak�raṃ praṇudann udatiṣṭhata candram�ḥ

kurv�ṇo vimal�ṃ r�triṃ nandayan kṣatriy�n yudhi

3

tataḥ prak�śam �s�dya punar yuddham avartata

ghorarūpaṃ tatas te sma n�vekṣanta parasparam

4

tataḥ suśarm� traigartaḥ saha bhr�tr� yavīyas�

abhyadravan matsyar�jaṃ rathavr�tena sarvaśaḥ

5

tato rath�bhy�ṃ praskandya bhr�tarau kṣatriya rṣabhau

gad�p�ṇī susaṃrabdhau samabhyadravat�ṃ hay�n

6

tathaiva teṣ�ṃ tu bal�ni t�ni; kruddh�ny ath�nyonyam abhidravanti

gad�sikha�gaiś ca paraśvadhaiś ca; pr�saiś ca tīkṣṇ�grasupītadh�raiḥ

7

balaṃ tu matsyasya balena r�j�; sarvaṃ trigart�dhipatiḥ suśarm�

pramathya jitv� ca prasahya matsyaṃ; vir�ṭam ojasvinam abhyadh�vat

8

tau nihatya pṛthag dhury�v ubhau ca p�rṣṇis�rathī

virathaṃ matsyar�j�naṃ jīvagr�ham agṛhṇat�m

9

tam unmathya suśarm� tu rudatīṃ vadhuk�m iva

syandanaṃ svaṃ sam�ropya prayayau śīghrav�hanaḥ

10

tasmin gṛhīte virathe vir�ṭe balavattare

pr�dravanta bhay�n matsy�s trigartair ardit� bhṛśam

11

teṣu saṃtr�syam�neṣu kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ

abhyabh�ṣan mah�b�huṃ bhīmasenam ariṃdamam

12

matsyar�jaḥ par�mṛṣṭas trigartena suśarmaṇ�

taṃ mokṣaya mah�b�ho na gacched dviṣat�ṃ vaśam

13

uṣit�ḥ smaḥ sukhaṃ sarve sarvak�maiḥ supūjit�ḥ

bhīmasena tvay� k�ry� tasya v�sasya niṣkṛtiḥ

14

[bhīmas]

aham enaṃ paritr�sye ś�san�t tava p�rthiva

paśya me sumahat karma yudhyataḥ saha śatrubhiḥ

15

svab�hubalam �śritya tiṣṭha tvaṃ bhr�tṛbhiḥ saha

ek�ntam �śrito r�jan paśya me 'dya par�kramam

16

suskandho 'yaṃ mah�vṛkṣo gad� rūpa iva sthitaḥ

enam eva sam�rujya dr�vayiṣy�mi ś�trav�n

17

[vai]

taṃ mattam iva m�taṅgaṃ vīkṣam�ṇaṃ vanaspatim

abravīd bhr�taraṃ vīraṃ dharmar�jo yudhiṣṭhiraḥ

18

m� bhīma s�hasaṃ k�rṣīs tiṣṭhatv eṣa vanaspatiḥ

m� tv� vṛkṣeṇa karm�ṇi kurv�ṇam ati m�nuṣam

jan�ḥ samavabudhyeran bhīmo 'yam iti bh�rata

19

anyad ev�yudhaṃ kiṃ cit pratipadyasva m�nuṣam

c�paṃ v� yadi v� śaktiṃ nistriṃśaṃ v� paraśvadham

20

yad eva m�nuṣaṃ bhīma bhaved anyair alakṣitam

tad ev�yudham �d�ya mokṣay�śu mahīpatim

21

yamau ca cakrarakṣau te bhavit�rau mah�balau

vyūhataḥ samare t�ta matsyar�jaṃ parīpsataḥ

22

tataḥ samast�s te sarve turag�n abhyacodayan

divyam astraṃ vikurv�ṇ�s trigart�n pratyamarṣaṇ�ḥ

23

t�n nivṛttarath�n dṛṣṭv� p�ṇ�av�n s� mah�camūḥ

vair�ṭī paramakruddh� yuyudhe param�dbhutam

24

sahasraṃ nyavadhīt tatra kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ

bhīmaḥ saptaśat�n yodh�n paralokam adarśayat

nakulaś c�pi saptaiva śat�ni pr�hiṇoc charaiḥ

25

śat�ni trīṇi śūr�ṇ�ṃ sahadevaḥ prat�pav�n

yudhiṣṭhira sam�diṣṭo nijaghne puruṣarṣabhaḥ

bhittv� t�ṃ mahatīṃsen�ṃ trigart�n�ṃ nararṣabha

26

tato yudhiṣṭhiro r�j� tvaram�ṇo mah�rathaḥ

abhidrutya suṣarm�ṇaṃ śarair abhyatudad bhṛśam

27

suśarm�pi susaṃkruddhas tvaram�ṇo yudhiṣṭhiram

avidhyan navabhir b�ṇaiś caturbhiś caturo hay�n

28

tato r�jann �śu k�rī kuntīputro vṛkodaraḥ

sam�s�dya suśarm�ṇam aśv�n asya vyapothayat

29

pṛṣṭhagopau ca tasy�tha hatv� paramas�yakaiḥ

ath�sya s�rathiṃ kruddho rathopasth�d ap�harat

30

cakrarakṣaś ca śūraś ca śoṇ�śvo n�ma viśrutaḥ

sa bhay�d dvairathaṃ dṛṣṭv� traigartaṃ pr�jahat tad�

31

tato vir�ṭaḥ praskandya rath�d atha suśarmaṇaḥ

gad�m asya par�mṛśya tam ev�jaghniv�n balī

sa cac�ra gad�p�ṇir vṛddho 'pi taruṇo yath�

32

bhīmas tu bhīmasaṃk�śo rath�t praskandya kuṇ�alī

trigartar�jam �datta siṃhakśudra mṛgaṃ yath�

33

tasmin gṛhīte virathe trigart�n�ṃ mah�rathe

abhajyata balaṃ sarvaṃ traigartaṃ tadbhay�turam

34

nivartya g�s tataḥ sarv�ḥ p�ṇ�uputr� mah�bal�ḥ

avajitya suśarm�ṇaṃ dhanaṃ c�d�ya sarvaśaḥ

35

svab�hubalasaṃpann� hrīniṣedh� yatavrat�ḥ

saṃgr�maśiraso madhye t�ṃ r�triṃ sukhino 'vasan

36

tato vir�ṭaḥ kauntey�n ati m�nuṣavikram�n

arcay�m �sa vittena m�nena ca mah�rath�n

37

[vir�ṭa]

yathaiva mama ratn�ni yuṣm�kaṃ t�ni vai tath�

k�ryaṃ kuruta taiḥ sarve yath�k�maṃ yath�sukham

38

dad�ny alaṃ kṛt�ḥ kany� vasūni vividh�ni ca

manasaś c�py abhipretaṃ yad vaḥ śatrunibarhaṇ�ḥ

39

yuṣm�kaṃ vikram�d adya mukto 'haṃ svastim�n iha

tasm�d bhavanto matsy�n�m īśvar�ḥ sarva eva hi

40

[vai]

tath�bhiv�dinaṃ matsyaṃ kauravey�ḥ pṛthak pṛthak

ūcuḥ pr�ñjalayaḥ sarve yudhiṣṭhirapurogam�ḥ

41

pratinand�ma te v�kyaṃ sarvaṃ caiva viś�ṃ pate

etenaiva pratīt�ḥ smo yat tvaṃ mukto 'dya śatrubhiḥ

42

ath�bravīt prītaman� matsyar�jo yudhiṣṭhiram

punar eva mah�b�hur vir�ṭo r�jasattamaḥ

ehi tv�m abhiṣekṣy�mi matsyar�jo 'stu no bhav�n

43

manasaś c�py abhipretaṃ yat te śatrunibarhaṇa

tat te 'haṃ saṃprad�sy�mi sarvam arhati no bhav�n

44

ratn�ni g�ḥ suvarṇaṃ ca maṇimuktam ath�pi v�

vaiy�ghrapadya viprendra sarvathaiva namo 'stu te

45

tvatkṛte hy adya paśy�mi r�jyam �tm�nam eva ca

yataś ca j�taḥ saṃrambhaḥ sa ca śatrur vaśaṃgataḥ

46

tato yudhiṣṭhiro matsyaṃ punar ev�bhyabh�ṣata

pratinand�mi te v�kyaṃ mano jñaṃ matsyabh�ṣase

47

�nṛśaṃsya paro nityaṃ susukhaḥ satataṃ bhava

gacchantu dūt�s tvaritaṃ nagaraṃ tava p�rthiva

suhṛd�ṃ priyam �khy�tuṃ ghoṣayantu ca te jayam

48

tatas tad vacan�n matsyo dūt�n r�j� sam�diśat

�cakṣadhvaṃ puraṃ gatv� saṃgr�me vijayaṃ mama

49

kum�r�ḥ samalaṃ kṛtyapary�gacchantu me pur�t

v�ditr�ṇi ca sarv�ṇi gaṇik�ś ca svalaṃ kṛt�ḥ

50

te gatv� keval�ṃ r�trim atha sūryodayaṃ prati

vir�ṭasya pur�bhy�śe dūt� jayam aghoṣayan