Book 4. Chapter 49
The Mahabharata In Sanskrit
Book 4
Chapter 49
1
[वै]
स शत्रुसेनां तरसा परणुद्य; गास ता विजित्याथ धनुर्धराग्र्यः
दुर्यॊधनायाभिमुखं परयातॊ; भूयॊ ऽरजुनः परियम आजौ चिकीर्षन
2
गॊषु परयातासु जवेन मत्स्यान; किरीटिनं कृतकार्यं च मत्वा
दुर्यॊधनायाभिमुखं परयान्तं; कुरुप्रवीराः सहसाभिपेतुः
3
तेषाम अनीकानि बहूनि गाड्ढं; वयूढानि दृष्ट्वा बलुल धवजानि
मत्स्यस्य पुत्रं दविषतां निहन्ता; वैराटिम आमन्त्र्य ततॊ ऽभयुवाच
4
एतेन तूर्णं परतिपादयेमाञ; शवेतान हयान काञ्चनरश्मि यॊक्त्रान
जवेन सर्वेण कुरु परयत्नम; आसादयैतद रथसिंहवृन्दम
5
गजॊ गजेनेव मया दुरात्मा; यॊ यॊद्धुम आकाङ्क्षति सूतपुत्रः
तम एव मां परापय राजपुत्र; दुर्यॊधनापाश्रय जातदर्पम
6
स तैर हयैर वातजवैर बृहद भिः; पुत्रॊ विराटस्य सुवर्णकक्ष्यैः
विध्वंसयंस तद्रथिनाम अनीकं; ततॊ ऽवहत पाण्डवम आजिमध्ये
7
तं चित्रसेनॊ विशिखैर विपाठैः; संग्रामजिच छत्रुसहॊ जयश च
परत्युद्ययुर भारतम आपतन्तं; महारथाः कर्णम अभीप्समानाः
8
ततः स तेषां पुरुषप्रवीरः; शरासनार्चिः शरवेगतापः
वरातान रथानाम अदहत स मन्युर; वनं यथाग्निः कुरुपुंगवानाम
9
तस्मिंस तु युद्धे तुमुले परवृत्ते; पार्थं विकर्णॊ ऽतिरथं रथेन
विपाठ वर्षेण कुरुप्रवीरॊ; भीमेन भीमानुजम आससाद
10
ततॊ विकर्णस्य धनुर विकृष्य; जाम्बूनदाग्र्यॊपचितं दृढज्यम
अपातयद धवजम अस्य परमथ्य; छिन्नध्वजः सॊ ऽपय अपयाज जवेन
11
तं शात्रवाणां गणबाधितारं; कर्माणि कुर्वाणम अमानुषाणि
शत्रुं तपः कॊपम अमृष्यमाणः; समर्पयत कूर्मनखेन पार्थम
12
स तेन राज्ञातिरथेन विद्धॊ; विगाहमानॊ धवजिनीं कुरूणाम
शत्रुं तपं पञ्चभिर आशु विद्ध्वा; ततॊ ऽसय सूतं दशभिर जघान
13
ततः स विद्धॊ भरतर्षभेण; बाणेन गात्रावरणातिगेन
गतासुर आजौ निपपात भूमौ; नगॊ गनाग्राद इव वातरुग्णः
14
रथर्षभास ते तु रथर्षभेण; वीरा रणे वीरतरेण भग्नाः
चकम्पिरे वातवशेन काले; परकमिप्तानीव महावनानि
15
हतास तु पार्थेन नरप्रवीरा; भूमौ युवानः सुषुपुः सुवेषाः
वसु परदा वासवतुल्यवीर्याः; पराजिता वासव जेन संख्ये
सुवर्णकार्ष्णायस वर्म नद्धा; नागा यथा हैववताः परवृद्धाः
16
तथा स शत्रून समरे विनिघ्नन; गाण्डीवधन्वा पुरुषप्रवीरः
चचार संख्ये परदिशॊ दिशश च; दहन्न इवाग्निर वनम आतपान्ते
17
परकीर्णपर्णानि यथा वसन्ते; विशातयित्वात्यनिलॊ नुदन खे
तथा सपत्नान विकिरन किरीटी; चचार संख्ये ऽति रथॊ रथेन
18
शॊणाश्ववाहस्य हयान निहत्य; वैकर्तन भरातुर अदीनसत्त्वः
एकेन संग्रामजितः शरेण; शिरॊ जहाराथ किरीटमाली
19
तस्मिन हते भरातरि सूतपुत्रॊ; वैकर्तनॊ वीर्यम अथाददानः
परगृह्य दन्ताव इव नागराजॊ; महर्षभं वयाघ्र इवाभ्यधावत
20
स पाण्डवं दवादशभिः पृषत्कैर; वैकर्तनः शीघ्रम उपाजघान
विव्याध गात्रेषु हयांश च सर्वान; विराट पुत्रं च शरैर निजघ्ने
21
स हस्तिनेवाभिहतॊ गजेन्द्रः; परगृह्य भल्लान निशितान निषङ्गात
आ कर्ण पूर्णं च धनुर विकृष्य; विव्याध बाणैर अथ सूतपुत्रम
22
अथास्य बाहूरुशिरॊ ललाटं; गरीवां रथाङ्गानि परावमर्दी
सथितस्य बाणैर युधि निर्बिभेद; गाण्डीवमुक्तैर अशनिप्रकाशैः
23
स पार्थ मुक्तैर विशिखैः परणुन्नॊ; गजॊ गजेनेव जितस तरस्वी
विहाय संग्रामशिरः परयातॊ; वैकर्तनः पाण्डव बाणतप्तः
1
[vai]
sa śatrusenāṃ tarasā praṇudya; gās tā vijityātha dhanurdharāgryaḥ
duryodhanāyābhimukhaṃ prayāto; bhūyo 'rjunaḥ priyam ājau cikīrṣan
2
goṣu prayātāsu javena matsyān; kirīṭinaṃ kṛtakāryaṃ ca matvā
duryodhanāyābhimukhaṃ prayāntaṃ; kurupravīrāḥ sahasābhipetuḥ
3
teṣām anīkāni bahūni gāḍḍhaṃ; vyūḍhāni dṛṣṭvā balula dhvajāni
matsyasya putraṃ dviṣatāṃ nihantā; vairāṭim āmantrya tato 'bhyuvāca
4
etena tūrṇaṃ pratipādayemāñ; śvetān hayān kāñcanaraśmi yoktrān
javena sarveṇa kuru prayatnam; āsādayaitad rathasiṃhavṛndam
5
gajo gajeneva mayā durātmā; yo yoddhum ākāṅkṣati sūtaputraḥ
tam eva māṃ prāpaya rājaputra; duryodhanāpāśraya jātadarpam
6
sa tair hayair vātajavair bṛhad bhiḥ; putro virāṭasya suvarṇakakṣyaiḥ
vidhvaṃsayaṃs tadrathinām anīkaṃ; tato 'vahat pāṇḍavam ājimadhye
7
taṃ citraseno viśikhair vipāṭhaiḥ; saṃgrāmajic chatrusaho jayaś ca
pratyudyayur bhāratam āpatantaṃ; mahārathāḥ karṇam abhīpsamānāḥ
8
tataḥ sa teṣāṃ puruṣapravīraḥ; śarāsanārciḥ śaravegatāpaḥ
vrātān rathānām adahat sa manyur; vanaṃ yathāgniḥ kurupuṃgavānām
9
tasmiṃs tu yuddhe tumule pravṛtte; pārthaṃ vikarṇo 'tirathaṃ rathena
vipāṭha varṣeṇa kurupravīro; bhīmena bhīmānujam āsasāda
10
tato vikarṇasya dhanur vikṛṣya; jāmbūnadāgryopacitaṃ dṛḍhajyam
apātayad dhvajam asya pramathya; chinnadhvajaḥ so 'py apayāj javena
11
taṃ śātravāṇāṃ gaṇabādhitāraṃ; karmāṇi kurvāṇam amānuṣāṇi
śatruṃ tapaḥ kopam amṛṣyamāṇaḥ; samarpayat kūrmanakhena pārtham
12
sa tena rājñātirathena viddho; vigāhamāno dhvajinīṃ kurūṇām
śatruṃ tapaṃ pañcabhir āśu viddhvā; tato 'sya sūtaṃ daśabhir jaghāna
13
tataḥ sa viddho bharatarṣabheṇa; bāṇena gātrāvaraṇātigena
gatāsur ājau nipapāta bhūmau; nago ganāgrād iva vātarugṇaḥ
14
ratharṣabhās te tu ratharṣabheṇa; vīrā raṇe vīratareṇa bhagnāḥ
cakampire vātavaśena kāle; prakamiptānīva mahāvanāni
15
hatās tu pārthena narapravīrā; bhūmau yuvānaḥ suṣupuḥ suveṣāḥ
vasu pradā vāsavatulyavīryāḥ; parājitā vāsava jena saṃkhye
suvarṇakārṣṇāyasa varma naddhā; nāgā yathā haivavatāḥ pravṛddhāḥ
16
tathā sa śatrūn samare vinighnan; gāṇḍīvadhanvā puruṣapravīraḥ
cacāra saṃkhye pradiśo diśaś ca; dahann ivāgnir vanam ātapānte
17
prakīrṇaparṇāni yathā vasante; viśātayitvātyanilo nudan khe
tathā sapatnān vikiran kirīṭī; cacāra saṃkhye 'ti ratho rathena
18
oṇāśvavāhasya hayān nihatya; vaikartana bhrātur adīnasattvaḥ
ekena saṃgrāmajitaḥ śareṇa; śiro jahārātha kirīṭamālī
19
tasmin hate bhrātari sūtaputro; vaikartano vīryam athādadānaḥ
pragṛhya dantāv iva nāgarājo; maharṣabhaṃ vyāghra ivābhyadhāvat
20
sa pāṇḍavaṃ dvādaśabhiḥ pṛṣatkair; vaikartanaḥ śīghram upājaghāna
vivyādha gātreṣu hayāṃś ca sarvān; virāṭa putraṃ ca śarair nijaghne
21
sa hastinevābhihato gajendraḥ; pragṛhya bhallān niśitān niṣaṅgāt
ā karṇa pūrṇaṃ ca dhanur vikṛṣya; vivyādha bāṇair atha sūtaputram
22
athāsya bāhūruśiro lalāṭaṃ; grīvāṃ rathāṅgāni parāvamardī
sthitasya bāṇair yudhi nirbibheda; gāṇḍīvamuktair aśaniprakāśaiḥ
23
sa pārtha muktair viśikhaiḥ praṇunno; gajo gajeneva jitas tarasvī
vihāya saṃgrāmaśiraḥ prayāto; vaikartanaḥ pāṇḍava bāṇataptaḥ
Book 4
Chapter 49
1
[वै]
स शत्रुसेनां तरसा परणुद्य; गास ता विजित्याथ धनुर्धराग्र्यः
दुर्यॊधनायाभिमुखं परयातॊ; भूयॊ ऽरजुनः परियम आजौ चिकीर्षन
2
गॊषु परयातासु जवेन मत्स्यान; किरीटिनं कृतकार्यं च मत्वा
दुर्यॊधनायाभिमुखं परयान्तं; कुरुप्रवीराः सहसाभिपेतुः
3
तेषाम अनीकानि बहूनि गाड्ढं; वयूढानि दृष्ट्वा बलुल धवजानि
मत्स्यस्य पुत्रं दविषतां निहन्ता; वैराटिम आमन्त्र्य ततॊ ऽभयुवाच
4
एतेन तूर्णं परतिपादयेमाञ; शवेतान हयान काञ्चनरश्मि यॊक्त्रान
जवेन सर्वेण कुरु परयत्नम; आसादयैतद रथसिंहवृन्दम
5
गजॊ गजेनेव मया दुरात्मा; यॊ यॊद्धुम आकाङ्क्षति सूतपुत्रः
तम एव मां परापय राजपुत्र; दुर्यॊधनापाश्रय जातदर्पम
6
स तैर हयैर वातजवैर बृहद भिः; पुत्रॊ विराटस्य सुवर्णकक्ष्यैः
विध्वंसयंस तद्रथिनाम अनीकं; ततॊ ऽवहत पाण्डवम आजिमध्ये
7
तं चित्रसेनॊ विशिखैर विपाठैः; संग्रामजिच छत्रुसहॊ जयश च
परत्युद्ययुर भारतम आपतन्तं; महारथाः कर्णम अभीप्समानाः
8
ततः स तेषां पुरुषप्रवीरः; शरासनार्चिः शरवेगतापः
वरातान रथानाम अदहत स मन्युर; वनं यथाग्निः कुरुपुंगवानाम
9
तस्मिंस तु युद्धे तुमुले परवृत्ते; पार्थं विकर्णॊ ऽतिरथं रथेन
विपाठ वर्षेण कुरुप्रवीरॊ; भीमेन भीमानुजम आससाद
10
ततॊ विकर्णस्य धनुर विकृष्य; जाम्बूनदाग्र्यॊपचितं दृढज्यम
अपातयद धवजम अस्य परमथ्य; छिन्नध्वजः सॊ ऽपय अपयाज जवेन
11
तं शात्रवाणां गणबाधितारं; कर्माणि कुर्वाणम अमानुषाणि
शत्रुं तपः कॊपम अमृष्यमाणः; समर्पयत कूर्मनखेन पार्थम
12
स तेन राज्ञातिरथेन विद्धॊ; विगाहमानॊ धवजिनीं कुरूणाम
शत्रुं तपं पञ्चभिर आशु विद्ध्वा; ततॊ ऽसय सूतं दशभिर जघान
13
ततः स विद्धॊ भरतर्षभेण; बाणेन गात्रावरणातिगेन
गतासुर आजौ निपपात भूमौ; नगॊ गनाग्राद इव वातरुग्णः
14
रथर्षभास ते तु रथर्षभेण; वीरा रणे वीरतरेण भग्नाः
चकम्पिरे वातवशेन काले; परकमिप्तानीव महावनानि
15
हतास तु पार्थेन नरप्रवीरा; भूमौ युवानः सुषुपुः सुवेषाः
वसु परदा वासवतुल्यवीर्याः; पराजिता वासव जेन संख्ये
सुवर्णकार्ष्णायस वर्म नद्धा; नागा यथा हैववताः परवृद्धाः
16
तथा स शत्रून समरे विनिघ्नन; गाण्डीवधन्वा पुरुषप्रवीरः
चचार संख्ये परदिशॊ दिशश च; दहन्न इवाग्निर वनम आतपान्ते
17
परकीर्णपर्णानि यथा वसन्ते; विशातयित्वात्यनिलॊ नुदन खे
तथा सपत्नान विकिरन किरीटी; चचार संख्ये ऽति रथॊ रथेन
18
शॊणाश्ववाहस्य हयान निहत्य; वैकर्तन भरातुर अदीनसत्त्वः
एकेन संग्रामजितः शरेण; शिरॊ जहाराथ किरीटमाली
19
तस्मिन हते भरातरि सूतपुत्रॊ; वैकर्तनॊ वीर्यम अथाददानः
परगृह्य दन्ताव इव नागराजॊ; महर्षभं वयाघ्र इवाभ्यधावत
20
स पाण्डवं दवादशभिः पृषत्कैर; वैकर्तनः शीघ्रम उपाजघान
विव्याध गात्रेषु हयांश च सर्वान; विराट पुत्रं च शरैर निजघ्ने
21
स हस्तिनेवाभिहतॊ गजेन्द्रः; परगृह्य भल्लान निशितान निषङ्गात
आ कर्ण पूर्णं च धनुर विकृष्य; विव्याध बाणैर अथ सूतपुत्रम
22
अथास्य बाहूरुशिरॊ ललाटं; गरीवां रथाङ्गानि परावमर्दी
सथितस्य बाणैर युधि निर्बिभेद; गाण्डीवमुक्तैर अशनिप्रकाशैः
23
स पार्थ मुक्तैर विशिखैः परणुन्नॊ; गजॊ गजेनेव जितस तरस्वी
विहाय संग्रामशिरः परयातॊ; वैकर्तनः पाण्डव बाणतप्तः
1
[vai]
sa śatrusenāṃ tarasā praṇudya; gās tā vijityātha dhanurdharāgryaḥ
duryodhanāyābhimukhaṃ prayāto; bhūyo 'rjunaḥ priyam ājau cikīrṣan
2
goṣu prayātāsu javena matsyān; kirīṭinaṃ kṛtakāryaṃ ca matvā
duryodhanāyābhimukhaṃ prayāntaṃ; kurupravīrāḥ sahasābhipetuḥ
3
teṣām anīkāni bahūni gāḍḍhaṃ; vyūḍhāni dṛṣṭvā balula dhvajāni
matsyasya putraṃ dviṣatāṃ nihantā; vairāṭim āmantrya tato 'bhyuvāca
4
etena tūrṇaṃ pratipādayemāñ; śvetān hayān kāñcanaraśmi yoktrān
javena sarveṇa kuru prayatnam; āsādayaitad rathasiṃhavṛndam
5
gajo gajeneva mayā durātmā; yo yoddhum ākāṅkṣati sūtaputraḥ
tam eva māṃ prāpaya rājaputra; duryodhanāpāśraya jātadarpam
6
sa tair hayair vātajavair bṛhad bhiḥ; putro virāṭasya suvarṇakakṣyaiḥ
vidhvaṃsayaṃs tadrathinām anīkaṃ; tato 'vahat pāṇḍavam ājimadhye
7
taṃ citraseno viśikhair vipāṭhaiḥ; saṃgrāmajic chatrusaho jayaś ca
pratyudyayur bhāratam āpatantaṃ; mahārathāḥ karṇam abhīpsamānāḥ
8
tataḥ sa teṣāṃ puruṣapravīraḥ; śarāsanārciḥ śaravegatāpaḥ
vrātān rathānām adahat sa manyur; vanaṃ yathāgniḥ kurupuṃgavānām
9
tasmiṃs tu yuddhe tumule pravṛtte; pārthaṃ vikarṇo 'tirathaṃ rathena
vipāṭha varṣeṇa kurupravīro; bhīmena bhīmānujam āsasāda
10
tato vikarṇasya dhanur vikṛṣya; jāmbūnadāgryopacitaṃ dṛḍhajyam
apātayad dhvajam asya pramathya; chinnadhvajaḥ so 'py apayāj javena
11
taṃ śātravāṇāṃ gaṇabādhitāraṃ; karmāṇi kurvāṇam amānuṣāṇi
śatruṃ tapaḥ kopam amṛṣyamāṇaḥ; samarpayat kūrmanakhena pārtham
12
sa tena rājñātirathena viddho; vigāhamāno dhvajinīṃ kurūṇām
śatruṃ tapaṃ pañcabhir āśu viddhvā; tato 'sya sūtaṃ daśabhir jaghāna
13
tataḥ sa viddho bharatarṣabheṇa; bāṇena gātrāvaraṇātigena
gatāsur ājau nipapāta bhūmau; nago ganāgrād iva vātarugṇaḥ
14
ratharṣabhās te tu ratharṣabheṇa; vīrā raṇe vīratareṇa bhagnāḥ
cakampire vātavaśena kāle; prakamiptānīva mahāvanāni
15
hatās tu pārthena narapravīrā; bhūmau yuvānaḥ suṣupuḥ suveṣāḥ
vasu pradā vāsavatulyavīryāḥ; parājitā vāsava jena saṃkhye
suvarṇakārṣṇāyasa varma naddhā; nāgā yathā haivavatāḥ pravṛddhāḥ
16
tathā sa śatrūn samare vinighnan; gāṇḍīvadhanvā puruṣapravīraḥ
cacāra saṃkhye pradiśo diśaś ca; dahann ivāgnir vanam ātapānte
17
prakīrṇaparṇāni yathā vasante; viśātayitvātyanilo nudan khe
tathā sapatnān vikiran kirīṭī; cacāra saṃkhye 'ti ratho rathena
18
oṇāśvavāhasya hayān nihatya; vaikartana bhrātur adīnasattvaḥ
ekena saṃgrāmajitaḥ śareṇa; śiro jahārātha kirīṭamālī
19
tasmin hate bhrātari sūtaputro; vaikartano vīryam athādadānaḥ
pragṛhya dantāv iva nāgarājo; maharṣabhaṃ vyāghra ivābhyadhāvat
20
sa pāṇḍavaṃ dvādaśabhiḥ pṛṣatkair; vaikartanaḥ śīghram upājaghāna
vivyādha gātreṣu hayāṃś ca sarvān; virāṭa putraṃ ca śarair nijaghne
21
sa hastinevābhihato gajendraḥ; pragṛhya bhallān niśitān niṣaṅgāt
ā karṇa pūrṇaṃ ca dhanur vikṛṣya; vivyādha bāṇair atha sūtaputram
22
athāsya bāhūruśiro lalāṭaṃ; grīvāṃ rathāṅgāni parāvamardī
sthitasya bāṇair yudhi nirbibheda; gāṇḍīvamuktair aśaniprakāśaiḥ
23
sa pārtha muktair viśikhaiḥ praṇunno; gajo gajeneva jitas tarasvī
vihāya saṃgrāmaśiraḥ prayāto; vaikartanaḥ pāṇḍava bāṇataptaḥ
