Book 5. Chapter 183
The Mahabharata In Sanskrit
Book 5
Chapter 183
1
भीष्म उवाच
ततः परभाते राजेन्द्र सूर्ये विमल उद्गते
भार्गवस्य मया सार्धं पुनर युद्धम अवर्तत
2
ततॊ भरान्ते रथे तिष्ठन रामः परहरतां वरः
ववर्ष शरवर्षाणि मयि शक्र इवाचले
3
तेन सूतॊ मम सुहृच छरवर्षेण ताडितः
निपपात रथॊपस्थे मनॊ मम विषादयन
4
ततः सूतः स मे ऽतयर्थं कश्मलं पराविशन महत
पृथिव्यां च शराघातान निपपात मुमॊह च
5
ततः सूतॊ ऽजहात पराणान रामबाणप्रपीडितः
मुहूर्ताद इव राजेन्द्र मां च भीर आविशत तदा
6
ततः सूते हते राजन कषिपतस तस्य मे शरान
परमत्तमनसॊ रामः पराहिणॊन मृत्युसंमितान
7
ततः सूतव्यसनिनं विप्लुतं मां स भार्गवः
शरेणाभ्यहनद गाढं विकृष्य बलवद धनुः
8
स मे जत्र्वन्तरे राजन निपत्य रुधिराशनः
मयैव सह राजेन्द्र जगाम वसुधातलम
9
मत्वा तु निहतं रामस ततॊ मां भरतर्षभ
मेघवद वयनदच चॊच्चैर जहृषे च पुनः पुनः
10
तथा तु पतिते राजन मयि रामॊ मुदा युतः
उदक्रॊशन महानादं सह तैर अनुयायिभिः
11
मम तत्राभवन ये तु कौरवाः पार्श्वतः सथिताः
आगता ये च युद्धं तज जनास तत्र दिदृक्षवः
आर्तिं परमिकां जग्मुस ते तदा मयि पातिते
12
ततॊ ऽपश्यं पातितॊ राजसिंह; दविजान अष्टौ सूर्यहुताशनाभान
ते मां समन्तात परिवार्य तस्थुः; सवबाहुभिः परिगृह्याजिमध्ये
13
रक्ष्यमाणश च तैर विप्रैर नाहं भूमिम उपास्पृशम
अन्तरिक्षे सथितॊ हय अस्मि तैर विप्रैर बान्धवैर इव
सवपन्न इवान्तरिक्षे च जलबिन्दुभिर उक्षितः
14
ततस ते बराह्मणा राजन्न अब्रुवन परिगृह्य माम
मा भैर इति समं सर्वे सवस्ति ते ऽसत्व इति चासकृत
15
ततस तेषाम अहं वाग्भिस तर्पितः सहसॊत्थितः
मातरं सरितां शरेष्ठाम अपश्यं रथम आस्थिताम
16
हयाश च मे संगृहीतास तया वै; महानद्या संयति कौरवेन्द्र
पादौ जनन्याः परतिपूज्य चाहं; तथार्ष्टिषेणं रथम अभ्यरॊहम
17
ररक्ष सा मम रथं हयांश चॊपस्कराणि च
ताम अहं पराञ्जलिर भूत्वा पुनर एव वयसर्जयम
18
ततॊ ऽहं सवयम उद्यम्य हयांस तान वातरंहसः
अयुध्यं जामदग्न्येन निवृत्ते ऽहनि भारत
19
ततॊ ऽहं भरतश्रेष्ठ वेगवन्तं महाबलम
अमुञ्चं समरे बाणं रामाय हृदयच्छिदम
20
ततॊ जगाम वसुधां बाणवेगप्रपीडितः
जानुभ्यां धनुर उत्सृज्य रामॊ मॊहवशं गतः
21
ततस तस्मिन निपतिते रामे भूरिसहस्रदे
आवव्रुर जलदा वयॊम कषरन्तॊ रुधिरं बहु
22
उल्काश च शतशः पेतुः सनिर्घाताः सकम्पनाः
अर्कं च सहसा दीप्तं सवर्भानुर अभिसंवृणॊत
23
ववुश च वाताः परुषाश चलिता च वसुंधरा
गृध्रा बडाश च कङ्काश च परिपेतुर मुदा युताः
24
दीप्तायां दिशि गॊमायुर दारुणं मुहुर उन्नदत
अनाहता दुन्दुभयॊ विनेदुर भृशनिस्वनाः
25
एतद औत्पातिकं घॊरम आसीद भरतसत्तम
विसंज्ञकल्पे धरणीं गते रामे महात्मनि
26
ततॊ रविर मन्दमरीचिमण्डलॊ; जगामास्तं पांसुपुञ्जावगाढः
निशा वयगाहत सुखशीतमारुता; ततॊ युद्धं परत्यवहारयावः
27
एवं राजन अवहारॊ बभूव; ततः पुनर विमले ऽभूत सुघॊरम
काल्यं काल्यं विंशतिं वै दिनानि; तथैव चान्यानि दिनानि तरीणि
1
bhīṣma uvāca
tataḥ prabhāte rājendra sūrye vimala udgate
bhārgavasya mayā sārdhaṃ punar yuddham avartata
2
tato bhrānte rathe tiṣṭhan rāmaḥ praharatāṃ varaḥ
vavarṣa śaravarṣāṇi mayi śakra ivācale
3
tena sūto mama suhṛc charavarṣeṇa tāḍitaḥ
nipapāta rathopasthe mano mama viṣādayan
4
tataḥ sūtaḥ sa me 'tyarthaṃ kaśmalaṃ prāviśan mahat
pṛthivyāṃ ca śarāghātān nipapāta mumoha ca
5
tataḥ sūto 'jahāt prāṇān rāmabāṇaprapīḍitaḥ
muhūrtād iva rājendra māṃ ca bhīr āviśat tadā
6
tataḥ sūte hate rājan kṣipatas tasya me śarān
pramattamanaso rāmaḥ prāhiṇon mṛtyusaṃmitān
7
tataḥ sūtavyasaninaṃ viplutaṃ māṃ sa bhārgavaḥ
śareṇābhyahanad gāḍhaṃ vikṛṣya balavad dhanuḥ
8
sa me jatrvantare rājan nipatya rudhirāśanaḥ
mayaiva saha rājendra jagāma vasudhātalam
9
matvā tu nihataṃ rāmas tato māṃ bharatarṣabha
meghavad vyanadac coccair jahṛṣe ca punaḥ punaḥ
10
tathā tu patite rājan mayi rāmo mudā yutaḥ
udakrośan mahānādaṃ saha tair anuyāyibhiḥ
11
mama tatrābhavan ye tu kauravāḥ pārśvataḥ sthitāḥ
gatā ye ca yuddhaṃ taj janās tatra didṛkṣavaḥ
ārtiṃ paramikāṃ jagmus te tadā mayi pātite
12
tato 'paśyaṃ pātito rājasiṃha; dvijān aṣṭau sūryahutāśanābhān
te māṃ samantāt parivārya tasthuḥ; svabāhubhiḥ parigṛhyājimadhye
13
rakṣyamāṇaś ca tair viprair nāhaṃ bhūmim upāspṛśam
antarikṣe sthito hy asmi tair viprair bāndhavair iva
svapann ivāntarikṣe ca jalabindubhir ukṣitaḥ
14
tatas te brāhmaṇā rājann abruvan parigṛhya mām
mā bhair iti samaṃ sarve svasti te 'stv iti cāsakṛt
15
tatas teṣām ahaṃ vāgbhis tarpitaḥ sahasotthitaḥ
mātaraṃ saritāṃ śreṣṭhām apaśyaṃ ratham āsthitām
16
hayāś ca me saṃgṛhītās tayā vai; mahānadyā saṃyati kauravendra
pādau jananyāḥ pratipūjya cāhaṃ; tathārṣṭiṣeṇaṃ ratham abhyaroham
17
rarakṣa sā mama rathaṃ hayāṃś copaskarāṇi ca
tām ahaṃ prāñjalir bhūtvā punar eva vyasarjayam
18
tato 'haṃ svayam udyamya hayāṃs tān vātaraṃhasaḥ
ayudhyaṃ jāmadagnyena nivṛtte 'hani bhārata
19
tato 'haṃ bharataśreṣṭha vegavantaṃ mahābalam
amuñcaṃ samare bāṇaṃ rāmāya hṛdayacchidam
20
tato jagāma vasudhāṃ bāṇavegaprapīḍitaḥ
jānubhyāṃ dhanur utsṛjya rāmo mohavaśaṃ gataḥ
21
tatas tasmin nipatite rāme bhūrisahasrade
āvavrur jaladā vyoma kṣaranto rudhiraṃ bahu
22
ulkāś ca śataśaḥ petuḥ sanirghātāḥ sakampanāḥ
arkaṃ ca sahasā dīptaṃ svarbhānur abhisaṃvṛṇot
23
vavuś ca vātāḥ paruṣāś calitā ca vasuṃdharā
gṛdhrā baḍāś ca kaṅkāś ca paripetur mudā yutāḥ
24
dīptāyāṃ diśi gomāyur dāruṇaṃ muhur unnadat
anāhatā dundubhayo vinedur bhṛśanisvanāḥ
25
etad autpātikaṃ ghoram āsīd bharatasattama
visaṃjñakalpe dharaṇīṃ gate rāme mahātmani
26
tato ravir mandamarīcimaṇḍalo; jagāmāstaṃ pāṃsupuñjāvagāḍhaḥ
niśā vyagāhat sukhaśītamārutā; tato yuddhaṃ pratyavahārayāvaḥ
27
evaṃ rājan avahāro babhūva; tataḥ punar vimale 'bhūt sughoram
kālyaṃ kālyaṃ viṃśatiṃ vai dināni; tathaiva cānyāni dināni trīṇi
Book 5
Chapter 183
1
भीष्म उवाच
ततः परभाते राजेन्द्र सूर्ये विमल उद्गते
भार्गवस्य मया सार्धं पुनर युद्धम अवर्तत
2
ततॊ भरान्ते रथे तिष्ठन रामः परहरतां वरः
ववर्ष शरवर्षाणि मयि शक्र इवाचले
3
तेन सूतॊ मम सुहृच छरवर्षेण ताडितः
निपपात रथॊपस्थे मनॊ मम विषादयन
4
ततः सूतः स मे ऽतयर्थं कश्मलं पराविशन महत
पृथिव्यां च शराघातान निपपात मुमॊह च
5
ततः सूतॊ ऽजहात पराणान रामबाणप्रपीडितः
मुहूर्ताद इव राजेन्द्र मां च भीर आविशत तदा
6
ततः सूते हते राजन कषिपतस तस्य मे शरान
परमत्तमनसॊ रामः पराहिणॊन मृत्युसंमितान
7
ततः सूतव्यसनिनं विप्लुतं मां स भार्गवः
शरेणाभ्यहनद गाढं विकृष्य बलवद धनुः
8
स मे जत्र्वन्तरे राजन निपत्य रुधिराशनः
मयैव सह राजेन्द्र जगाम वसुधातलम
9
मत्वा तु निहतं रामस ततॊ मां भरतर्षभ
मेघवद वयनदच चॊच्चैर जहृषे च पुनः पुनः
10
तथा तु पतिते राजन मयि रामॊ मुदा युतः
उदक्रॊशन महानादं सह तैर अनुयायिभिः
11
मम तत्राभवन ये तु कौरवाः पार्श्वतः सथिताः
आगता ये च युद्धं तज जनास तत्र दिदृक्षवः
आर्तिं परमिकां जग्मुस ते तदा मयि पातिते
12
ततॊ ऽपश्यं पातितॊ राजसिंह; दविजान अष्टौ सूर्यहुताशनाभान
ते मां समन्तात परिवार्य तस्थुः; सवबाहुभिः परिगृह्याजिमध्ये
13
रक्ष्यमाणश च तैर विप्रैर नाहं भूमिम उपास्पृशम
अन्तरिक्षे सथितॊ हय अस्मि तैर विप्रैर बान्धवैर इव
सवपन्न इवान्तरिक्षे च जलबिन्दुभिर उक्षितः
14
ततस ते बराह्मणा राजन्न अब्रुवन परिगृह्य माम
मा भैर इति समं सर्वे सवस्ति ते ऽसत्व इति चासकृत
15
ततस तेषाम अहं वाग्भिस तर्पितः सहसॊत्थितः
मातरं सरितां शरेष्ठाम अपश्यं रथम आस्थिताम
16
हयाश च मे संगृहीतास तया वै; महानद्या संयति कौरवेन्द्र
पादौ जनन्याः परतिपूज्य चाहं; तथार्ष्टिषेणं रथम अभ्यरॊहम
17
ररक्ष सा मम रथं हयांश चॊपस्कराणि च
ताम अहं पराञ्जलिर भूत्वा पुनर एव वयसर्जयम
18
ततॊ ऽहं सवयम उद्यम्य हयांस तान वातरंहसः
अयुध्यं जामदग्न्येन निवृत्ते ऽहनि भारत
19
ततॊ ऽहं भरतश्रेष्ठ वेगवन्तं महाबलम
अमुञ्चं समरे बाणं रामाय हृदयच्छिदम
20
ततॊ जगाम वसुधां बाणवेगप्रपीडितः
जानुभ्यां धनुर उत्सृज्य रामॊ मॊहवशं गतः
21
ततस तस्मिन निपतिते रामे भूरिसहस्रदे
आवव्रुर जलदा वयॊम कषरन्तॊ रुधिरं बहु
22
उल्काश च शतशः पेतुः सनिर्घाताः सकम्पनाः
अर्कं च सहसा दीप्तं सवर्भानुर अभिसंवृणॊत
23
ववुश च वाताः परुषाश चलिता च वसुंधरा
गृध्रा बडाश च कङ्काश च परिपेतुर मुदा युताः
24
दीप्तायां दिशि गॊमायुर दारुणं मुहुर उन्नदत
अनाहता दुन्दुभयॊ विनेदुर भृशनिस्वनाः
25
एतद औत्पातिकं घॊरम आसीद भरतसत्तम
विसंज्ञकल्पे धरणीं गते रामे महात्मनि
26
ततॊ रविर मन्दमरीचिमण्डलॊ; जगामास्तं पांसुपुञ्जावगाढः
निशा वयगाहत सुखशीतमारुता; ततॊ युद्धं परत्यवहारयावः
27
एवं राजन अवहारॊ बभूव; ततः पुनर विमले ऽभूत सुघॊरम
काल्यं काल्यं विंशतिं वै दिनानि; तथैव चान्यानि दिनानि तरीणि
1
bhīṣma uvāca
tataḥ prabhāte rājendra sūrye vimala udgate
bhārgavasya mayā sārdhaṃ punar yuddham avartata
2
tato bhrānte rathe tiṣṭhan rāmaḥ praharatāṃ varaḥ
vavarṣa śaravarṣāṇi mayi śakra ivācale
3
tena sūto mama suhṛc charavarṣeṇa tāḍitaḥ
nipapāta rathopasthe mano mama viṣādayan
4
tataḥ sūtaḥ sa me 'tyarthaṃ kaśmalaṃ prāviśan mahat
pṛthivyāṃ ca śarāghātān nipapāta mumoha ca
5
tataḥ sūto 'jahāt prāṇān rāmabāṇaprapīḍitaḥ
muhūrtād iva rājendra māṃ ca bhīr āviśat tadā
6
tataḥ sūte hate rājan kṣipatas tasya me śarān
pramattamanaso rāmaḥ prāhiṇon mṛtyusaṃmitān
7
tataḥ sūtavyasaninaṃ viplutaṃ māṃ sa bhārgavaḥ
śareṇābhyahanad gāḍhaṃ vikṛṣya balavad dhanuḥ
8
sa me jatrvantare rājan nipatya rudhirāśanaḥ
mayaiva saha rājendra jagāma vasudhātalam
9
matvā tu nihataṃ rāmas tato māṃ bharatarṣabha
meghavad vyanadac coccair jahṛṣe ca punaḥ punaḥ
10
tathā tu patite rājan mayi rāmo mudā yutaḥ
udakrośan mahānādaṃ saha tair anuyāyibhiḥ
11
mama tatrābhavan ye tu kauravāḥ pārśvataḥ sthitāḥ
gatā ye ca yuddhaṃ taj janās tatra didṛkṣavaḥ
ārtiṃ paramikāṃ jagmus te tadā mayi pātite
12
tato 'paśyaṃ pātito rājasiṃha; dvijān aṣṭau sūryahutāśanābhān
te māṃ samantāt parivārya tasthuḥ; svabāhubhiḥ parigṛhyājimadhye
13
rakṣyamāṇaś ca tair viprair nāhaṃ bhūmim upāspṛśam
antarikṣe sthito hy asmi tair viprair bāndhavair iva
svapann ivāntarikṣe ca jalabindubhir ukṣitaḥ
14
tatas te brāhmaṇā rājann abruvan parigṛhya mām
mā bhair iti samaṃ sarve svasti te 'stv iti cāsakṛt
15
tatas teṣām ahaṃ vāgbhis tarpitaḥ sahasotthitaḥ
mātaraṃ saritāṃ śreṣṭhām apaśyaṃ ratham āsthitām
16
hayāś ca me saṃgṛhītās tayā vai; mahānadyā saṃyati kauravendra
pādau jananyāḥ pratipūjya cāhaṃ; tathārṣṭiṣeṇaṃ ratham abhyaroham
17
rarakṣa sā mama rathaṃ hayāṃś copaskarāṇi ca
tām ahaṃ prāñjalir bhūtvā punar eva vyasarjayam
18
tato 'haṃ svayam udyamya hayāṃs tān vātaraṃhasaḥ
ayudhyaṃ jāmadagnyena nivṛtte 'hani bhārata
19
tato 'haṃ bharataśreṣṭha vegavantaṃ mahābalam
amuñcaṃ samare bāṇaṃ rāmāya hṛdayacchidam
20
tato jagāma vasudhāṃ bāṇavegaprapīḍitaḥ
jānubhyāṃ dhanur utsṛjya rāmo mohavaśaṃ gataḥ
21
tatas tasmin nipatite rāme bhūrisahasrade
āvavrur jaladā vyoma kṣaranto rudhiraṃ bahu
22
ulkāś ca śataśaḥ petuḥ sanirghātāḥ sakampanāḥ
arkaṃ ca sahasā dīptaṃ svarbhānur abhisaṃvṛṇot
23
vavuś ca vātāḥ paruṣāś calitā ca vasuṃdharā
gṛdhrā baḍāś ca kaṅkāś ca paripetur mudā yutāḥ
24
dīptāyāṃ diśi gomāyur dāruṇaṃ muhur unnadat
anāhatā dundubhayo vinedur bhṛśanisvanāḥ
25
etad autpātikaṃ ghoram āsīd bharatasattama
visaṃjñakalpe dharaṇīṃ gate rāme mahātmani
26
tato ravir mandamarīcimaṇḍalo; jagāmāstaṃ pāṃsupuñjāvagāḍhaḥ
niśā vyagāhat sukhaśītamārutā; tato yuddhaṃ pratyavahārayāvaḥ
27
evaṃ rājan avahāro babhūva; tataḥ punar vimale 'bhūt sughoram
kālyaṃ kālyaṃ viṃśatiṃ vai dināni; tathaiva cānyāni dināni trīṇi
