Book 5. Chapter 56
The Mahabharata In Sanskrit
Book 5
Chapter 56
1
[धृ]
कांस तत्र संजयापश्यः परत्यर्थेन समागतान
ये यॊत्स्यन्ते पाण्डवार्थे पुत्रस्य मम वाहिनीम
2
मुख्यम अन्धकवृष्णीनाम अपश्यं कृष्णम आगतम
चेकितानं च तत्रैव युयुधानं च सत्यकिम
3
पृथग अक्षौहिणीभ्यां तौ पाण्डवान अभिसंश्रितौ
महारथौ समाख्याताव उभौ पुरुषमानिनौ
4
अक्षौहिण्याथ पाञ्चाल्यॊ दशभिस तनयैर वृतः
सत्यजित परमुखैर वीरैर धृष्टद्युम्नपुरॊगमैः
5
दरुपदॊ वर्धयन मानं शिखण्डिपरिपालितः
उपायात सर्वसैन्यानां परतिच्छाद्य तदा वपुः
6
विराटः सह पुत्राभ्यां शङ्खेनैव उत्तरेण च
सूर्यदत्तादिभिर वीरैर मदिराश्वपुरॊगमैः
7
सहितः पृथिवीपालॊ भरातृभिस तनयैस तथा
अक्षौहिण्यैव सैन्यस्य वृतः पार्थं समाश्रितः
8
जारासंधिर मागधश च धृष्टकेतुश च चेदिराट
पृथक्पृथग अनुप्राप्तौ पृथग अक्षौहिणी वृतौ
9
केकया भरातरः पञ्च सर्वे लॊहितक धवजाः
अक्षौहिणीपरिवृताः पाण्डवान अभिसंश्रिताः
10
एतान एतावतस तत्र यान अपश्यं समागतान
ये पाण्डवार्थे यॊत्स्यन्ति धार्तराष्ट्रस्य वाहिनीम
11
यॊ वेद मानुषं वयूहं दैवम आन्धर्वम आसुरम
स तस्य सेना परमुखे धृष्टद्युम्नॊ महामनाः
12
भीष्मः शांतनवॊ राजन भागः कॢप्तः शिखण्डिनः
तं विराटॊ ऽनु संयाता सह मत्स्यैः परहारिभिः
13
जयेष्टःस्य पाण्डुपुत्रस्य भागॊ मद्राधिपॊ बली
तौ तु तत्राब्रुवन के चिद विषमौ नॊ मताव इति
14
दुर्यॊधनः सह सुतः सार्धं भरातृशतेन च
पराच्याश च दाक्षिणात्याश च भीमसेनस्य भागतः
15
अर्जुनस्य तु भागेन कर्णॊ वैकर्तनॊ मतः
अश्वत्थामा विकर्णश च सैन्धवश च जयद्रथः
16
अशक्याश चैव ये के चित पृथिव्यां शूरमानिनः
सर्वांस तान अर्जुनः पार्थः कल्पयाम आस भागतः
17
महेष्वासा राजपुत्रा भरातरः पञ्च केकयाः
केकयान एव भागेन कृत्वा यॊत्स्यन्ति संयुगे
18
तेषाम एव कृतॊ भागॊ मालवाः शाल्व केकयाः
तरिगर्तानां च दवौ मुख्यौ यौ तौ संशप्तकाव इति
19
दुर्यॊधन सुताः सर्वे तथा दुःशासनस्य च
सौभद्रेण कृतॊ भागॊ राजा चैव बृहद्बलः
20
दरुपदेया महेष्वासाः सुवर्णविकृतध्वजाः
धृष्टद्युम्नमुखा दरॊणम अभियास्यन्ति भारत
21
चेकितानः सॊमदत्तं दवैरथे यॊद्धुम इच्छति
भॊजं तु कृतवर्माणं युयुधानॊ युयुत्सति
22
सहदेवस तु माद्रेयः शूरः संक्रन्दनॊ युधि
सवम अंशं कल्पयाम आस शयालं ते सुबलात्मजम
23
उलूकं चापि कैतव्यं ये च सारस्वता गणाः
नकुलः कल्पयाम आस भागं माद्रवतीसुतः
24
ये चान्ये पार्थिवा राजन परत्युद्यास्यन्ति संयुगे
समाह्वानेन तांश चापि पाण्डुपुत्रा अकल्पयन
25
एवम एषाम अनीकानि परविभक्तानि भागशः
यत ते कार्यं सपुत्रस्य करियतां तद अकालिकम
26
न सन्ति सर्वे पुत्रा मे मूढा दुर्द्यूत देविनः
येषां युद्धं बलवता भीमेन रणमूर्धनि
27
राजानः पार्थिवाः सर्वे परॊक्षिताः कालधर्मणा
गाण्डीवाग्निं परवेक्ष्यन्ति पतङ्गा इव पावकम
28
विदुर्तां वाहिनीं मन्ये कृतवैरैर महात्मभिः
तां रणे के ऽनुयास्यन्ति परभग्नां पाण्डवैर युधि
29
सर्वे हय अतिरथाः शूराः कीर्तिमन्तः परतापिनः
सूर्यपावकयॊस तुल्यास तेजसा समितिंजयाः
30
येषां युधिष्ठिरॊ नेता गुप्ता च मधुसूदनः
यॊधौ च पाण्डवौ वीरौ सव्यसाचि वृकॊदरौ
31
नकुलः सहदेवश च धृष्टद्युम्नश च पार्षतः
सात्यकिर दरुपदश चैव धृष्टद्युम्नस्य चात्मजः
32
उत्तमौजाश च पाञ्चाल्यॊ युधामन्युश च दुर्जयः
शिखण्डी कषत्रदेवश च तथा वैराटिर उत्तरः
33
काशयश चेदयश चैव मत्स्याः सर्वे च सृञ्जयाः
विराट पुत्रॊ बभ्रूश च पाञ्चालाश च परभद्रकाः
34
येषाम इन्द्रॊ ऽपय अकामानां न हरेत पृथिवीम इमाम
वीराणां रणदीराणां ये भिन्द्युः पर्वतान अपि
35
तान सर्वान गुणसंपन्नान अमनुष्यप्रतापिनः
करॊशतॊ मम दुष्पुत्रॊ यॊद्धुम इच्छति संजय
36
[दुर]
उभौ सव एकजातीयौ तथॊभौ भूमिगॊचरौ
अथ कस्मात पाण्डवानाम एकतॊ मन्यसे जयम
37
पितामहं च दरॊणं च कृपं कर्णं च दुर्जयम
जयद्रथं सॊमदत्तम अश्वत्थामानम एव च
38
सुचेतसॊ महेष्वासान इन्द्रॊ ऽपि सहितॊ ऽमरैः
अशक्तः समरे जेतुं किं पुनर तात पाण्डवाः
39
सर्वा च पृथिवी सृष्टा मदर्थे तात पाण्डवान
आर्यान धृतिमतः शूरान अग्निकल्पान परबाधितुम
40
न मामकान पाण्डवास ते समर्थाः परतिवीक्षितुम
पराक्रान्तॊ हय अहं पाण्डून सपुत्रान यॊद्धुम आहवे
41
मत्प्रियं पार्थिवाः सर्वे ये चिकीर्षन्ति भारत
ते तान आवारयिष्यन्ति ऐणेयान इव तन्तुना
42
महता रथवंशेन शरजालैश च मामकैः
अभिद्रुता भविष्यन्ति पाञ्चालाः पानवैः सह
43
उन्मत्त इव मे पुत्रॊ विलपत्य एष संजय
न हि शक्तॊ युधा जेतुं धर्मराजं युधिष्ठिरम
44
जानाति हि सदा भीष्मः पाण्डवानां यशस्विनाम
बलवत्तां सपुत्राणां धर्मज्ञानां महात्मनाम
45
यतॊ नारॊचयम अहं विग्रहं तैर महात्मभिः
किं तु संजय मे बरूहि पुनस तेषां विचेष्टितम
46
कस तांस तरस्विनॊ भूयः संदीपयति पाण्डवान
अर्चिष्मतॊ महैष्वासान हविषा पावकान इव
47
धृष्टद्युम्नः सदैवैतान संदीपयति भारत
युध्यध्वम इति मा भैष्ट युद्धाद भरतसत्तमाः
48
ये के चित पार्थिवास तत्र धार्तराष्ट्रेण संवृताः
युद्धे समागमिष्यन्ति तुमुले कवचह्रदे
49
तान सर्वान आहवे करुद्धान सानुबन्धान समागतान
अहम एकः समादास्ये तिमिर मत्स्यान इवौदकान
50
भीष्मं दरॊणं कृपं कर्णं दरौणिं शल्यं सुयॊधनम
एतांश चापि निरॊत्स्यामि वेलेव मकरालयम
51
तथा बरुवाणं धर्मात्मा पराह राजा युधिष्ठिरः
तव धैर्यं च वीर्यं च पाञ्चालाः पाण्डवैः सह
सर्वे समधिरूढाः सम संग्रामान नः समुद्धर
52
जानामि तवां महाबाहॊ कषत्रधर्मे वयवस्थितम
समर्थम एकं पर्याप्तं कौरवाणां युयुत्सताम
भवता यद विधातव्यं तन नः शरेयः परंतप
53
संग्रामाद अपयातानां भग्नानां शरणैषिणाम
पौरुषं दर्शयञ शूरॊ यस तिष्ठेद अग्रतः पुमान
करीणीयात तं सहस्रेण नीतिमन नाम तत पदम
54
स तवं शूरश च वीरश च विक्रान्तश च नरर्षभ
भयार्तानां परित्राता संयुगेषु न संशयः
55
एवं बरुवति कौन्तेये धर्मात्मनि युधिष्ठिरे
धृष्टद्युम्न उवाचेदं मां वचॊ गतसाध्वसः
56
सर्वाञ जनपदान सूत यॊधा दुर्यॊधनस्य ये
स बाह्लीकान कुरून बरूयाः परातिपेयाञ शरद्वतः
57
सूतपुत्रं तथा दरॊणं सह पुत्रं जयद्रथम
दुःशासनं विकर्णं च तथा दुर्यॊधनं नृपम
58
भीष्मं चैव बरूहि गत्वा तवम आशु; युधिष्ठिरं साधुनैवाभ्युपेत
मा वॊ वधीद अर्जुनॊ देव गुप्तः; कषिप्रं याचध्वं पाण्डवं लॊकवीरम
59
नैतादृशॊ हि यॊधॊ ऽसति पृथिव्याम इह कश चन
यथाविधः सव्यसाची पाण्डवः शस्त्रवित्तमः
60
देवैर हि संभृतॊ दिव्यॊ रथॊ गाण्डीवधन्वनः
न स जेयॊ मनुष्येण मा सम कृध्वं मनॊ युधि
1
[dhṛ]
kāṃs tatra saṃjayāpaśyaḥ pratyarthena samāgatān
ye yotsyante pāṇḍavārthe putrasya mama vāhinīm
2
mukhyam andhakavṛṣṇnām apaśyaṃ kṛṣṇam āgatam
cekitānaṃ ca tatraiva yuyudhānaṃ ca satyakim
3
pṛthag akṣauhiṇībhyāṃ tau pāṇḍavān abhisaṃśritau
mahārathau samākhyātāv ubhau puruṣamāninau
4
akṣauhiṇyātha pāñcālyo daśabhis tanayair vṛtaḥ
satyajit pramukhair vīrair dhṛṣṭadyumnapurogamaiḥ
5
drupado vardhayan mānaṃ śikhaṇḍiparipālitaḥ
upāyāt sarvasainyānāṃ praticchādya tadā vapuḥ
6
virāṭaḥ saha putrābhyāṃ śaṅkhenaiv uttareṇa ca
sūryadattādibhir vīrair madirāśvapurogamaiḥ
7
sahitaḥ pṛthivīpālo bhrātṛbhis tanayais tathā
akṣauhiṇyaiva sainyasya vṛtaḥ pārthaṃ samāśritaḥ
8
jārāsaṃdhir māgadhaś ca dhṛṣṭaketuś ca cedirāṭ
pṛthakpṛthag anuprāptau pṛthag akṣauhiṇī vṛtau
9
kekayā bhrātaraḥ pañca sarve lohitaka dhvajāḥ
akṣauhiṇīparivṛtāḥ pāṇḍavān abhisaṃśritāḥ
10
etān etāvatas tatra yān apaśyaṃ samāgatān
ye pāṇḍavārthe yotsyanti dhārtarāṣṭrasya vāhinīm
11
yo veda mānuṣaṃ vyūhaṃ daivam āndharvam āsuram
sa tasya senā pramukhe dhṛṣṭadyumno mahāmanāḥ
12
bhīṣmaḥ śātanavo rājan bhāgaḥ kḷptaḥ śikhaṇḍinaḥ
taṃ virāṭo 'nu saṃyātā saha matsyaiḥ prahāribhiḥ
13
jyeṣṭaḥsya pāṇḍuputrasya bhāgo madrādhipo balī
tau tu tatrābruvan ke cid viṣamau no matāv iti
14
duryodhanaḥ saha sutaḥ sārdhaṃ bhrātṛśatena ca
prācyāś ca dākṣiṇātyāś ca bhīmasenasya bhāgataḥ
15
arjunasya tu bhāgena karṇo vaikartano mataḥ
aśvatthāmā vikarṇaś ca saindhavaś ca jayadrathaḥ
16
aśakyāś caiva ye ke cit pṛthivyāṃ śūramāninaḥ
sarvāṃs tān arjunaḥ pārthaḥ kalpayām āsa bhāgataḥ
17
maheṣvāsā rājaputrā bhrātaraḥ pañca kekayāḥ
kekayān eva bhāgena kṛtvā yotsyanti saṃyuge
18
teṣām eva kṛto bhāgo mālavāḥ śālva kekayāḥ
trigartānāṃ ca dvau mukhyau yau tau saṃśaptakāv iti
19
duryodhana sutāḥ sarve tathā duḥśāsanasya ca
saubhadreṇa kṛto bhāgo rājā caiva bṛhadbalaḥ
20
drupadeyā maheṣvāsāḥ suvarṇavikṛtadhvajāḥ
dhṛṣṭadyumnamukhā droṇam abhiyāsyanti bhārata
21
cekitānaḥ somadattaṃ dvairathe yoddhum icchati
bhojaṃ tu kṛtavarmāṇaṃ yuyudhāno yuyutsati
22
sahadevas tu mādreyaḥ śūraḥ saṃkrandano yudhi
svam aṃśaṃ kalpayām āsa śyālaṃ te subalātmajam
23
ulūkaṃ cāpi kaitavyaṃ ye ca sārasvatā gaṇāḥ
nakulaḥ kalpayām āsa bhāgaṃ mādravatīsutaḥ
24
ye cānye pārthivā rājan pratyudyāsyanti saṃyuge
samāhvānena tāṃś cāpi pāṇḍuputrā akalpayan
25
evam eṣām anīkāni pravibhaktāni bhāgaśaḥ
yat te kāryaṃ saputrasya kriyatāṃ tad akālikam
26
na santi sarve putrā me mūḍhā durdyūta devinaḥ
yeṣāṃ yuddhaṃ balavatā bhīmena raṇamūrdhani
27
rājānaḥ pārthivāḥ sarve prokṣitāḥ kāladharmaṇā
gāṇḍīvāgniṃ pravekṣyanti pataṅgā iva pāvakam
28
vidurtāṃ vāhinīṃ manye kṛtavairair mahātmabhiḥ
tāṃ raṇe ke 'nuyāsyanti prabhagnāṃ pāṇḍavair yudhi
29
sarve hy atirathāḥ śūrāḥ kīrtimantaḥ pratāpinaḥ
sūryapāvakayos tulyās tejasā samitiṃjayāḥ
30
yeṣāṃ yudhiṣṭhiro netā guptā ca madhusūdanaḥ
yodhau ca pāṇḍavau vīrau savyasāci vṛkodarau
31
nakulaḥ sahadevaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
sātyakir drupadaś caiva dhṛṣṭadyumnasya cātmajaḥ
32
uttamaujāś ca pāñcālyo yudhāmanyuś ca durjayaḥ
śikhaṇḍī kṣatradevaś ca tathā vairāṭir uttaraḥ
33
kāśayaś cedayaś caiva matsyāḥ sarve ca sṛñjayāḥ
virāṭa putro babhrūś ca pāñcālāś ca prabhadrakāḥ
34
yeṣām indro 'py akāmānāṃ na haret pṛthivīm imām
vīrāṇāṃ raṇadīrāṇāṃ ye bhindyuḥ parvatān api
35
tān sarvān guṇasaṃpannān amanuṣyapratāpinaḥ
krośato mama duṣputro yoddhum icchati saṃjaya
36
[dur]
ubhau sva ekajātīyau tathobhau bhūmigocarau
atha kasmāt pāṇḍavānām ekato manyase jayam
37
pitāmahaṃ ca droṇaṃ ca kṛpaṃ karṇaṃ ca durjayam
jayadrathaṃ somadattam aśvatthāmānam eva ca
38
sucetaso maheṣvāsān indro 'pi sahito 'maraiḥ
aśaktaḥ samare jetuṃ kiṃ punar tāta pāṇḍavāḥ
39
sarvā ca pṛthivī sṛṣṭā madarthe tāta pāṇḍavān
āryān dhṛtimataḥ śūrān agnikalpān prabādhitum
40
na māmakān pāṇḍavās te samarthāḥ prativīkṣitum
parākrānto hy ahaṃ pāṇḍūn saputrān yoddhum āhave
41
matpriyaṃ pārthivāḥ sarve ye cikīrṣanti bhārata
te tān āvārayiṣyanti aiṇeyān iva tantunā
42
mahatā rathavaṃśena śarajālaiś ca māmakaiḥ
abhidrutā bhaviṣyanti pāñcālāḥ pānavaiḥ saha
43
unmatta iva me putro vilapaty eṣa saṃjaya
na hi śakto yudhā jetuṃ dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
44
jānāti hi sadā bhīṣmaḥ pāṇḍavānāṃ yaśasvinām
balavattāṃ saputrāṇāṃ dharmajñānāṃ mahātmanām
45
yato nārocayam ahaṃ vigrahaṃ tair mahātmabhiḥ
kiṃ tu saṃjaya me brūhi punas teṣāṃ viceṣṭitam
46
kas tāṃs tarasvino bhūyaḥ saṃdīpayati pāṇḍavān
arciṣmato mahaiṣvāsān haviṣā pāvakān iva
47
dhṛṣṭadyumnaḥ sadaivaitān saṃdīpayati bhārata
yudhyadhvam iti mā bhaiṣṭa yuddhād bharatasattamāḥ
48
ye ke cit pārthivās tatra dhārtarāṣṭreṇa saṃvṛtāḥ
yuddhe samāgamiṣyanti tumule kavacahrade
49
tān sarvān āhave kruddhān sānubandhān samāgatān
aham ekaḥ samādāsye timir matsyān ivaudakān
50
bhīṣmaṃ droṇaṃ kṛpaṃ karṇaṃ drauṇiṃ śalyaṃ suyodhanam
etāṃś cāpi nirotsyāmi veleva makarālayam
51
tathā bruvāṇaṃ dharmātmā prāha rājā yudhiṣṭhiraḥ
tava dhairyaṃ ca vīryaṃ ca pāñcālāḥ pāṇḍavaiḥ saha
sarve samadhirūḍhāḥ sma saṃgrāmān naḥ samuddhara
52
jānāmi tvāṃ mahābāho kṣatradharme vyavasthitam
samartham ekaṃ paryāptaṃ kauravāṇāṃ yuyutsatām
bhavatā yad vidhātavyaṃ tan naḥ śreyaḥ paraṃtapa
53
saṃgrāmād apayātānāṃ bhagnānāṃ śaraṇaiṣiṇām
pauruṣaṃ darśayañ śūro yas tiṣṭhed agrataḥ pumān
krīṇīyāt taṃ sahasreṇa nītiman nāma tat padam
54
sa tvaṃ śūraś ca vīraś ca vikrāntaś ca nararṣabha
bhayārtānāṃ paritrātā saṃyugeṣu na saṃśayaḥ
55
evaṃ bruvati kaunteye dharmātmani yudhiṣṭhire
dhṛṣṭadyumna uvācedaṃ māṃ vaco gatasādhvasaḥ
56
sarvāñ janapadān sūta yodhā duryodhanasya ye
sa bāhlīkān kurūn brūyāḥ prātipeyāñ śaradvataḥ
57
sūtaputraṃ tathā droṇaṃ saha putraṃ jayadratham
duḥśāsanaṃ vikarṇaṃ ca tathā duryodhanaṃ nṛpam
58
bhīṣmaṃ caiva brūhi gatvā tvam āśu; yudhiṣṭhiraṃ sādhunaivābhyupeta
mā vo vadhīd arjuno deva guptaḥ; kṣipraṃ yācadhvaṃ pāṇḍavaṃ lokavīram
59
naitādṛśo hi yodho 'sti pṛthivyām iha kaś cana
yathāvidhaḥ savyasācī pāṇḍavaḥ śastravittamaḥ
60
devair hi saṃbhṛto divyo ratho gāṇḍīvadhanvanaḥ
na sa jeyo manuṣyeṇa mā sma kṛdhvaṃ mano yudhi
Book 5
Chapter 56
1
[धृ]
कांस तत्र संजयापश्यः परत्यर्थेन समागतान
ये यॊत्स्यन्ते पाण्डवार्थे पुत्रस्य मम वाहिनीम
2
मुख्यम अन्धकवृष्णीनाम अपश्यं कृष्णम आगतम
चेकितानं च तत्रैव युयुधानं च सत्यकिम
3
पृथग अक्षौहिणीभ्यां तौ पाण्डवान अभिसंश्रितौ
महारथौ समाख्याताव उभौ पुरुषमानिनौ
4
अक्षौहिण्याथ पाञ्चाल्यॊ दशभिस तनयैर वृतः
सत्यजित परमुखैर वीरैर धृष्टद्युम्नपुरॊगमैः
5
दरुपदॊ वर्धयन मानं शिखण्डिपरिपालितः
उपायात सर्वसैन्यानां परतिच्छाद्य तदा वपुः
6
विराटः सह पुत्राभ्यां शङ्खेनैव उत्तरेण च
सूर्यदत्तादिभिर वीरैर मदिराश्वपुरॊगमैः
7
सहितः पृथिवीपालॊ भरातृभिस तनयैस तथा
अक्षौहिण्यैव सैन्यस्य वृतः पार्थं समाश्रितः
8
जारासंधिर मागधश च धृष्टकेतुश च चेदिराट
पृथक्पृथग अनुप्राप्तौ पृथग अक्षौहिणी वृतौ
9
केकया भरातरः पञ्च सर्वे लॊहितक धवजाः
अक्षौहिणीपरिवृताः पाण्डवान अभिसंश्रिताः
10
एतान एतावतस तत्र यान अपश्यं समागतान
ये पाण्डवार्थे यॊत्स्यन्ति धार्तराष्ट्रस्य वाहिनीम
11
यॊ वेद मानुषं वयूहं दैवम आन्धर्वम आसुरम
स तस्य सेना परमुखे धृष्टद्युम्नॊ महामनाः
12
भीष्मः शांतनवॊ राजन भागः कॢप्तः शिखण्डिनः
तं विराटॊ ऽनु संयाता सह मत्स्यैः परहारिभिः
13
जयेष्टःस्य पाण्डुपुत्रस्य भागॊ मद्राधिपॊ बली
तौ तु तत्राब्रुवन के चिद विषमौ नॊ मताव इति
14
दुर्यॊधनः सह सुतः सार्धं भरातृशतेन च
पराच्याश च दाक्षिणात्याश च भीमसेनस्य भागतः
15
अर्जुनस्य तु भागेन कर्णॊ वैकर्तनॊ मतः
अश्वत्थामा विकर्णश च सैन्धवश च जयद्रथः
16
अशक्याश चैव ये के चित पृथिव्यां शूरमानिनः
सर्वांस तान अर्जुनः पार्थः कल्पयाम आस भागतः
17
महेष्वासा राजपुत्रा भरातरः पञ्च केकयाः
केकयान एव भागेन कृत्वा यॊत्स्यन्ति संयुगे
18
तेषाम एव कृतॊ भागॊ मालवाः शाल्व केकयाः
तरिगर्तानां च दवौ मुख्यौ यौ तौ संशप्तकाव इति
19
दुर्यॊधन सुताः सर्वे तथा दुःशासनस्य च
सौभद्रेण कृतॊ भागॊ राजा चैव बृहद्बलः
20
दरुपदेया महेष्वासाः सुवर्णविकृतध्वजाः
धृष्टद्युम्नमुखा दरॊणम अभियास्यन्ति भारत
21
चेकितानः सॊमदत्तं दवैरथे यॊद्धुम इच्छति
भॊजं तु कृतवर्माणं युयुधानॊ युयुत्सति
22
सहदेवस तु माद्रेयः शूरः संक्रन्दनॊ युधि
सवम अंशं कल्पयाम आस शयालं ते सुबलात्मजम
23
उलूकं चापि कैतव्यं ये च सारस्वता गणाः
नकुलः कल्पयाम आस भागं माद्रवतीसुतः
24
ये चान्ये पार्थिवा राजन परत्युद्यास्यन्ति संयुगे
समाह्वानेन तांश चापि पाण्डुपुत्रा अकल्पयन
25
एवम एषाम अनीकानि परविभक्तानि भागशः
यत ते कार्यं सपुत्रस्य करियतां तद अकालिकम
26
न सन्ति सर्वे पुत्रा मे मूढा दुर्द्यूत देविनः
येषां युद्धं बलवता भीमेन रणमूर्धनि
27
राजानः पार्थिवाः सर्वे परॊक्षिताः कालधर्मणा
गाण्डीवाग्निं परवेक्ष्यन्ति पतङ्गा इव पावकम
28
विदुर्तां वाहिनीं मन्ये कृतवैरैर महात्मभिः
तां रणे के ऽनुयास्यन्ति परभग्नां पाण्डवैर युधि
29
सर्वे हय अतिरथाः शूराः कीर्तिमन्तः परतापिनः
सूर्यपावकयॊस तुल्यास तेजसा समितिंजयाः
30
येषां युधिष्ठिरॊ नेता गुप्ता च मधुसूदनः
यॊधौ च पाण्डवौ वीरौ सव्यसाचि वृकॊदरौ
31
नकुलः सहदेवश च धृष्टद्युम्नश च पार्षतः
सात्यकिर दरुपदश चैव धृष्टद्युम्नस्य चात्मजः
32
उत्तमौजाश च पाञ्चाल्यॊ युधामन्युश च दुर्जयः
शिखण्डी कषत्रदेवश च तथा वैराटिर उत्तरः
33
काशयश चेदयश चैव मत्स्याः सर्वे च सृञ्जयाः
विराट पुत्रॊ बभ्रूश च पाञ्चालाश च परभद्रकाः
34
येषाम इन्द्रॊ ऽपय अकामानां न हरेत पृथिवीम इमाम
वीराणां रणदीराणां ये भिन्द्युः पर्वतान अपि
35
तान सर्वान गुणसंपन्नान अमनुष्यप्रतापिनः
करॊशतॊ मम दुष्पुत्रॊ यॊद्धुम इच्छति संजय
36
[दुर]
उभौ सव एकजातीयौ तथॊभौ भूमिगॊचरौ
अथ कस्मात पाण्डवानाम एकतॊ मन्यसे जयम
37
पितामहं च दरॊणं च कृपं कर्णं च दुर्जयम
जयद्रथं सॊमदत्तम अश्वत्थामानम एव च
38
सुचेतसॊ महेष्वासान इन्द्रॊ ऽपि सहितॊ ऽमरैः
अशक्तः समरे जेतुं किं पुनर तात पाण्डवाः
39
सर्वा च पृथिवी सृष्टा मदर्थे तात पाण्डवान
आर्यान धृतिमतः शूरान अग्निकल्पान परबाधितुम
40
न मामकान पाण्डवास ते समर्थाः परतिवीक्षितुम
पराक्रान्तॊ हय अहं पाण्डून सपुत्रान यॊद्धुम आहवे
41
मत्प्रियं पार्थिवाः सर्वे ये चिकीर्षन्ति भारत
ते तान आवारयिष्यन्ति ऐणेयान इव तन्तुना
42
महता रथवंशेन शरजालैश च मामकैः
अभिद्रुता भविष्यन्ति पाञ्चालाः पानवैः सह
43
उन्मत्त इव मे पुत्रॊ विलपत्य एष संजय
न हि शक्तॊ युधा जेतुं धर्मराजं युधिष्ठिरम
44
जानाति हि सदा भीष्मः पाण्डवानां यशस्विनाम
बलवत्तां सपुत्राणां धर्मज्ञानां महात्मनाम
45
यतॊ नारॊचयम अहं विग्रहं तैर महात्मभिः
किं तु संजय मे बरूहि पुनस तेषां विचेष्टितम
46
कस तांस तरस्विनॊ भूयः संदीपयति पाण्डवान
अर्चिष्मतॊ महैष्वासान हविषा पावकान इव
47
धृष्टद्युम्नः सदैवैतान संदीपयति भारत
युध्यध्वम इति मा भैष्ट युद्धाद भरतसत्तमाः
48
ये के चित पार्थिवास तत्र धार्तराष्ट्रेण संवृताः
युद्धे समागमिष्यन्ति तुमुले कवचह्रदे
49
तान सर्वान आहवे करुद्धान सानुबन्धान समागतान
अहम एकः समादास्ये तिमिर मत्स्यान इवौदकान
50
भीष्मं दरॊणं कृपं कर्णं दरौणिं शल्यं सुयॊधनम
एतांश चापि निरॊत्स्यामि वेलेव मकरालयम
51
तथा बरुवाणं धर्मात्मा पराह राजा युधिष्ठिरः
तव धैर्यं च वीर्यं च पाञ्चालाः पाण्डवैः सह
सर्वे समधिरूढाः सम संग्रामान नः समुद्धर
52
जानामि तवां महाबाहॊ कषत्रधर्मे वयवस्थितम
समर्थम एकं पर्याप्तं कौरवाणां युयुत्सताम
भवता यद विधातव्यं तन नः शरेयः परंतप
53
संग्रामाद अपयातानां भग्नानां शरणैषिणाम
पौरुषं दर्शयञ शूरॊ यस तिष्ठेद अग्रतः पुमान
करीणीयात तं सहस्रेण नीतिमन नाम तत पदम
54
स तवं शूरश च वीरश च विक्रान्तश च नरर्षभ
भयार्तानां परित्राता संयुगेषु न संशयः
55
एवं बरुवति कौन्तेये धर्मात्मनि युधिष्ठिरे
धृष्टद्युम्न उवाचेदं मां वचॊ गतसाध्वसः
56
सर्वाञ जनपदान सूत यॊधा दुर्यॊधनस्य ये
स बाह्लीकान कुरून बरूयाः परातिपेयाञ शरद्वतः
57
सूतपुत्रं तथा दरॊणं सह पुत्रं जयद्रथम
दुःशासनं विकर्णं च तथा दुर्यॊधनं नृपम
58
भीष्मं चैव बरूहि गत्वा तवम आशु; युधिष्ठिरं साधुनैवाभ्युपेत
मा वॊ वधीद अर्जुनॊ देव गुप्तः; कषिप्रं याचध्वं पाण्डवं लॊकवीरम
59
नैतादृशॊ हि यॊधॊ ऽसति पृथिव्याम इह कश चन
यथाविधः सव्यसाची पाण्डवः शस्त्रवित्तमः
60
देवैर हि संभृतॊ दिव्यॊ रथॊ गाण्डीवधन्वनः
न स जेयॊ मनुष्येण मा सम कृध्वं मनॊ युधि
1
[dhṛ]
kāṃs tatra saṃjayāpaśyaḥ pratyarthena samāgatān
ye yotsyante pāṇḍavārthe putrasya mama vāhinīm
2
mukhyam andhakavṛṣṇnām apaśyaṃ kṛṣṇam āgatam
cekitānaṃ ca tatraiva yuyudhānaṃ ca satyakim
3
pṛthag akṣauhiṇībhyāṃ tau pāṇḍavān abhisaṃśritau
mahārathau samākhyātāv ubhau puruṣamāninau
4
akṣauhiṇyātha pāñcālyo daśabhis tanayair vṛtaḥ
satyajit pramukhair vīrair dhṛṣṭadyumnapurogamaiḥ
5
drupado vardhayan mānaṃ śikhaṇḍiparipālitaḥ
upāyāt sarvasainyānāṃ praticchādya tadā vapuḥ
6
virāṭaḥ saha putrābhyāṃ śaṅkhenaiv uttareṇa ca
sūryadattādibhir vīrair madirāśvapurogamaiḥ
7
sahitaḥ pṛthivīpālo bhrātṛbhis tanayais tathā
akṣauhiṇyaiva sainyasya vṛtaḥ pārthaṃ samāśritaḥ
8
jārāsaṃdhir māgadhaś ca dhṛṣṭaketuś ca cedirāṭ
pṛthakpṛthag anuprāptau pṛthag akṣauhiṇī vṛtau
9
kekayā bhrātaraḥ pañca sarve lohitaka dhvajāḥ
akṣauhiṇīparivṛtāḥ pāṇḍavān abhisaṃśritāḥ
10
etān etāvatas tatra yān apaśyaṃ samāgatān
ye pāṇḍavārthe yotsyanti dhārtarāṣṭrasya vāhinīm
11
yo veda mānuṣaṃ vyūhaṃ daivam āndharvam āsuram
sa tasya senā pramukhe dhṛṣṭadyumno mahāmanāḥ
12
bhīṣmaḥ śātanavo rājan bhāgaḥ kḷptaḥ śikhaṇḍinaḥ
taṃ virāṭo 'nu saṃyātā saha matsyaiḥ prahāribhiḥ
13
jyeṣṭaḥsya pāṇḍuputrasya bhāgo madrādhipo balī
tau tu tatrābruvan ke cid viṣamau no matāv iti
14
duryodhanaḥ saha sutaḥ sārdhaṃ bhrātṛśatena ca
prācyāś ca dākṣiṇātyāś ca bhīmasenasya bhāgataḥ
15
arjunasya tu bhāgena karṇo vaikartano mataḥ
aśvatthāmā vikarṇaś ca saindhavaś ca jayadrathaḥ
16
aśakyāś caiva ye ke cit pṛthivyāṃ śūramāninaḥ
sarvāṃs tān arjunaḥ pārthaḥ kalpayām āsa bhāgataḥ
17
maheṣvāsā rājaputrā bhrātaraḥ pañca kekayāḥ
kekayān eva bhāgena kṛtvā yotsyanti saṃyuge
18
teṣām eva kṛto bhāgo mālavāḥ śālva kekayāḥ
trigartānāṃ ca dvau mukhyau yau tau saṃśaptakāv iti
19
duryodhana sutāḥ sarve tathā duḥśāsanasya ca
saubhadreṇa kṛto bhāgo rājā caiva bṛhadbalaḥ
20
drupadeyā maheṣvāsāḥ suvarṇavikṛtadhvajāḥ
dhṛṣṭadyumnamukhā droṇam abhiyāsyanti bhārata
21
cekitānaḥ somadattaṃ dvairathe yoddhum icchati
bhojaṃ tu kṛtavarmāṇaṃ yuyudhāno yuyutsati
22
sahadevas tu mādreyaḥ śūraḥ saṃkrandano yudhi
svam aṃśaṃ kalpayām āsa śyālaṃ te subalātmajam
23
ulūkaṃ cāpi kaitavyaṃ ye ca sārasvatā gaṇāḥ
nakulaḥ kalpayām āsa bhāgaṃ mādravatīsutaḥ
24
ye cānye pārthivā rājan pratyudyāsyanti saṃyuge
samāhvānena tāṃś cāpi pāṇḍuputrā akalpayan
25
evam eṣām anīkāni pravibhaktāni bhāgaśaḥ
yat te kāryaṃ saputrasya kriyatāṃ tad akālikam
26
na santi sarve putrā me mūḍhā durdyūta devinaḥ
yeṣāṃ yuddhaṃ balavatā bhīmena raṇamūrdhani
27
rājānaḥ pārthivāḥ sarve prokṣitāḥ kāladharmaṇā
gāṇḍīvāgniṃ pravekṣyanti pataṅgā iva pāvakam
28
vidurtāṃ vāhinīṃ manye kṛtavairair mahātmabhiḥ
tāṃ raṇe ke 'nuyāsyanti prabhagnāṃ pāṇḍavair yudhi
29
sarve hy atirathāḥ śūrāḥ kīrtimantaḥ pratāpinaḥ
sūryapāvakayos tulyās tejasā samitiṃjayāḥ
30
yeṣāṃ yudhiṣṭhiro netā guptā ca madhusūdanaḥ
yodhau ca pāṇḍavau vīrau savyasāci vṛkodarau
31
nakulaḥ sahadevaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
sātyakir drupadaś caiva dhṛṣṭadyumnasya cātmajaḥ
32
uttamaujāś ca pāñcālyo yudhāmanyuś ca durjayaḥ
śikhaṇḍī kṣatradevaś ca tathā vairāṭir uttaraḥ
33
kāśayaś cedayaś caiva matsyāḥ sarve ca sṛñjayāḥ
virāṭa putro babhrūś ca pāñcālāś ca prabhadrakāḥ
34
yeṣām indro 'py akāmānāṃ na haret pṛthivīm imām
vīrāṇāṃ raṇadīrāṇāṃ ye bhindyuḥ parvatān api
35
tān sarvān guṇasaṃpannān amanuṣyapratāpinaḥ
krośato mama duṣputro yoddhum icchati saṃjaya
36
[dur]
ubhau sva ekajātīyau tathobhau bhūmigocarau
atha kasmāt pāṇḍavānām ekato manyase jayam
37
pitāmahaṃ ca droṇaṃ ca kṛpaṃ karṇaṃ ca durjayam
jayadrathaṃ somadattam aśvatthāmānam eva ca
38
sucetaso maheṣvāsān indro 'pi sahito 'maraiḥ
aśaktaḥ samare jetuṃ kiṃ punar tāta pāṇḍavāḥ
39
sarvā ca pṛthivī sṛṣṭā madarthe tāta pāṇḍavān
āryān dhṛtimataḥ śūrān agnikalpān prabādhitum
40
na māmakān pāṇḍavās te samarthāḥ prativīkṣitum
parākrānto hy ahaṃ pāṇḍūn saputrān yoddhum āhave
41
matpriyaṃ pārthivāḥ sarve ye cikīrṣanti bhārata
te tān āvārayiṣyanti aiṇeyān iva tantunā
42
mahatā rathavaṃśena śarajālaiś ca māmakaiḥ
abhidrutā bhaviṣyanti pāñcālāḥ pānavaiḥ saha
43
unmatta iva me putro vilapaty eṣa saṃjaya
na hi śakto yudhā jetuṃ dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
44
jānāti hi sadā bhīṣmaḥ pāṇḍavānāṃ yaśasvinām
balavattāṃ saputrāṇāṃ dharmajñānāṃ mahātmanām
45
yato nārocayam ahaṃ vigrahaṃ tair mahātmabhiḥ
kiṃ tu saṃjaya me brūhi punas teṣāṃ viceṣṭitam
46
kas tāṃs tarasvino bhūyaḥ saṃdīpayati pāṇḍavān
arciṣmato mahaiṣvāsān haviṣā pāvakān iva
47
dhṛṣṭadyumnaḥ sadaivaitān saṃdīpayati bhārata
yudhyadhvam iti mā bhaiṣṭa yuddhād bharatasattamāḥ
48
ye ke cit pārthivās tatra dhārtarāṣṭreṇa saṃvṛtāḥ
yuddhe samāgamiṣyanti tumule kavacahrade
49
tān sarvān āhave kruddhān sānubandhān samāgatān
aham ekaḥ samādāsye timir matsyān ivaudakān
50
bhīṣmaṃ droṇaṃ kṛpaṃ karṇaṃ drauṇiṃ śalyaṃ suyodhanam
etāṃś cāpi nirotsyāmi veleva makarālayam
51
tathā bruvāṇaṃ dharmātmā prāha rājā yudhiṣṭhiraḥ
tava dhairyaṃ ca vīryaṃ ca pāñcālāḥ pāṇḍavaiḥ saha
sarve samadhirūḍhāḥ sma saṃgrāmān naḥ samuddhara
52
jānāmi tvāṃ mahābāho kṣatradharme vyavasthitam
samartham ekaṃ paryāptaṃ kauravāṇāṃ yuyutsatām
bhavatā yad vidhātavyaṃ tan naḥ śreyaḥ paraṃtapa
53
saṃgrāmād apayātānāṃ bhagnānāṃ śaraṇaiṣiṇām
pauruṣaṃ darśayañ śūro yas tiṣṭhed agrataḥ pumān
krīṇīyāt taṃ sahasreṇa nītiman nāma tat padam
54
sa tvaṃ śūraś ca vīraś ca vikrāntaś ca nararṣabha
bhayārtānāṃ paritrātā saṃyugeṣu na saṃśayaḥ
55
evaṃ bruvati kaunteye dharmātmani yudhiṣṭhire
dhṛṣṭadyumna uvācedaṃ māṃ vaco gatasādhvasaḥ
56
sarvāñ janapadān sūta yodhā duryodhanasya ye
sa bāhlīkān kurūn brūyāḥ prātipeyāñ śaradvataḥ
57
sūtaputraṃ tathā droṇaṃ saha putraṃ jayadratham
duḥśāsanaṃ vikarṇaṃ ca tathā duryodhanaṃ nṛpam
58
bhīṣmaṃ caiva brūhi gatvā tvam āśu; yudhiṣṭhiraṃ sādhunaivābhyupeta
mā vo vadhīd arjuno deva guptaḥ; kṣipraṃ yācadhvaṃ pāṇḍavaṃ lokavīram
59
naitādṛśo hi yodho 'sti pṛthivyām iha kaś cana
yathāvidhaḥ savyasācī pāṇḍavaḥ śastravittamaḥ
60
devair hi saṃbhṛto divyo ratho gāṇḍīvadhanvanaḥ
na sa jeyo manuṣyeṇa mā sma kṛdhvaṃ mano yudhi
