Book 6. Chapter 56
The Mahabharata In Sanskrit
Book 6
Chapter 56
1
[स]
वयुष्टां निशां भारत भारतानाम; अनीकिनिनां परमुखे महात्मा
ययौ सपत्नान परति जातकॊपॊ; वृतः समग्रेण बलेन भीष्मः
2
तं दरॊणदुर्यॊधनबाह्लिकाश च; तथैव दुर्मर्षणचित्रसेनौ
जयद्रथश चातिबलॊ बलौघैर; नृपास तथान्ये ऽनुययुः समन्तात
3
स तैर महद्भिश च महारथैश; च तेजस्विभिर वीर्यवद्भिश च राजन
रराज राजॊत्तमराजमुखैर; वृतः स देवैर इव वर्ज पाणिः
4
तस्मिन्न अनीक परमुखे विषक्ता; दॊधूयमानाश च महापताकाः
सुरक्त पीतासित पाण्डुर आभा; महागजस्कन्धगता विरेजुः
5
सा वाहिनी शांतनवेन राज्ञा; महारथैर वारणवाजिभिश च
बभौ स विद्युत सतनयित्नुकल्पा; जलागमे दयौर इव जातमेघा
6
ततॊ रणायाभिमुखी परयाता; परत्य अर्जुनं शांतनवाभिगुप्ता
सेना महॊग्रा सहसा करूणां; वेगॊ यथा भीम इवापगायाः
7
तं वयालनानाविध विगूढ सारं; गजाश्वपादातरथौघपक्षम
वयूहं महामेघसमं महात्मा; ददर्श दुरात कपिराजकेतुः
8
स निर्ययौ केतुमता रथेन; नरर्षभः शवेतहयेन वीरः
वरूथिना सैन्यमुखे महात्मा; वधे धृतः सर्वसपत्न यूनाम
9
सूपस्करं सॊत्तर बन्धुरेषं; यत्तं यदूनाम ऋषभेण संख्ये
कपिध्वजं परेक्ष्य विषेदुर आजौ; सहैव पुत्रैस तव कौरवेयाः
10
परकर्षता गुप्तम उदायुधेन; किरीटिना लॊकमहारथेन
तं वयूह राजं ददृशुस तवदीयाश; चतुश चतुर्व्याल सहस्रकीर्णम
11
यथा हि पूर्वे ऽहनि धर्मराज्ञा वयूहः; कृतः कौरवनन्दनेन
तथा तथॊद्देशम उपेत्य तस्थुः; पाञ्चाल मुख्यैः सह चेदिमुख्याः
12
ततॊ महावेगसमाहतानि; भेरीसहस्राणि विनेदुर आजौ
शङ्खस्वना दुन्दुभिनिस्वनाश च; सर्वेष्व अनीकेषु ससिंहनादाः
13
ततः स बाणानि महास्वनानि; विस्फार्यमाणानि धनूंषि वीरैः
कषणेन भेरी पणवप्रणादान; अन्तर्दधुः शङ्खमहास्वनाश च
14
तच छङ्खशब्दावृतम अन्तरिक्षम; उद्धुत भौम दरुतरेणुजालम
महावितानावतत परकाशम; आलॊक्य वीराः सहसाभिपेतुः
15
रथी रथेनाभिहतः ससूतः; पपात साश्वः स रथः स केतुः
गजॊ गजेनाभिहतः पपात; पदातिना चाभिहतः पदातिः
16
आवर्तमानान्य अभिवर्तमानैर; बाणैः कषतान्य अद्भुतदर्शनानि
परासैश च खड्गैश च समाहतानि; सदश्ववृन्दानि सदश्ववृन्दैः
17
सुवर्णतारा गणभूषितानि; शरावराणि परहितानि वीरैः
विदार्यमाणानि परश्वधैश च; परासैश च खड्गैश च निपेतुर उर्व्याम
18
गजैर विषाणैर वरहस्तरुग्णाः; के चित ससूता रथिनः परपेतुः
गजर्षभाश चापि रथर्षभेण; निपेतिरे बाणहताः पृथिव्याम
19
गजौघवेगॊद्धतसादितानां; शरुत्वा निषेदुर वसुधां मनुष्याः
आर्तस्वरं सादिपदातियूनां; विषाण गात्रावर ताडितानाम
20
संभ्रान्तनागाश्वरथे परसूते; महाभये सादिपदाति यूनाम
महारथैः संपरिवार्यमाणं; ददर्श भीष्मः कपिराजकेतुम
21
तं पञ्च तालॊच्छ्रिततालकेतुः; सदश्ववेगॊद्धत वीर्ययातः
महास्त्र बाणाशनिदीप्तमार्गं; किरीटिनं शांतनवॊ ऽभयधावत
22
तथैव शक्र परतिमानकल्पम; इन्द्रात्मजं दरॊण मुखाभिसस्रुः
कृपश च शल्यश च विविंशतिश च; दुर्यॊधनः सौमदत्तिश च राजन
23
ततॊ रथानीक मुखाद उपेत्य; सर्वास्त्रवित काञ्चनचित्रवर्मा
जवेन शूरॊ ऽभिससार सर्वांस; तथार्जुनस्यात्र सुतॊ ऽभिमन्युः
24
तेषां महास्त्राणि महारथानाम; असक्तकर्मा विनिहत्य कार्ष्णिः
बभौ महामन्त्रहुतार्चि माली; सगॊद्गतः सन भगवान इवाग्निः
25
ततः स तूर्णं रुधिरॊद फेनां; कृत्वा नदीं वैशसने रिपूणाम
जगाम सौभद्रम अतीत्य भीष्मॊ; महारथं पार्थम अदीनसत्त्वः
26
ततः परहस्याद्भुत दर्शनेन; गाण्डीवनिर्ह्वाद महास्वनेन
विपाठ जालेन महास्त्र जालं; विनाशयाम आस किरीटमाली
27
तम उत्तमं सर्वधनुर्धराणाम; असक्तकर्मा कपिराजकेतुः
भीष्मं महात्माभिववर्ष तूर्णं; शरौघजालैर विमलैश च भल्लैः
28
एवंविधं कार्मुकभीम नादम; अदीनवत सत्पुरुषॊत्तमाभ्याम
ददर्श लॊकः कुरुसृञ्जयाश च; तद दवैरथं भीष्म धनंजयाभ्याम
1
[s]
vyuṣṭāṃ niśāṃ bhārata bhāratānām; anīkinināṃ pramukhe mahātmā
yayau sapatnān prati jātakopo; vṛtaḥ samagreṇa balena bhīṣmaḥ
2
taṃ droṇaduryodhanabāhlikāś ca; tathaiva durmarṣaṇacitrasenau
jayadrathaś cātibalo balaughair; nṛpās tathānye 'nuyayuḥ samantāt
3
sa tair mahadbhiś ca mahārathaiś; ca tejasvibhir vīryavadbhiś ca rājan
rarāja rājottamarājamukhair; vṛtaḥ sa devair iva varja pāṇiḥ
4
tasminn anīka pramukhe viṣaktā; dodhūyamānāś ca mahāpatākāḥ
surakta pītāsita pāṇḍur ābhā; mahāgajaskandhagatā virejuḥ
5
sā vāhinī śāṃtanavena rājñā; mahārathair vāraṇavājibhiś ca
babhau sa vidyut stanayitnukalpā; jalāgame dyaur iva jātameghā
6
tato raṇāyābhimukhī prayātā; praty arjunaṃ śātanavābhiguptā
senā mahogrā sahasā karūṇāṃ; vego yathā bhīma ivāpagāyāḥ
7
taṃ vyālanānāvidha vigūḍha sāraṃ; gajāśvapādātarathaughapakṣam
vyūhaṃ mahāmeghasamaṃ mahātmā; dadarśa durāt kapirājaketuḥ
8
sa niryayau ketumatā rathena; nararṣabhaḥ śvetahayena vīraḥ
varūthinā sainyamukhe mahātmā; vadhe dhṛtaḥ sarvasapatna yūnām
9
sūpaskaraṃ sottara bandhureṣaṃ; yattaṃ yadūnām ṛṣabheṇa saṃkhye
kapidhvajaṃ prekṣya viṣedur ājau; sahaiva putrais tava kauraveyāḥ
10
prakarṣatā guptam udāyudhena; kirīṭinā lokamahārathena
taṃ vyūha rājaṃ dadṛśus tvadīyāś; catuś caturvyāla sahasrakīrṇam
11
yathā hi pūrve 'hani dharmarājñā vyūhaḥ; kṛtaḥ kauravanandanena
tathā tathoddeśam upetya tasthuḥ; pāñcāla mukhyaiḥ saha cedimukhyāḥ
12
tato mahāvegasamāhatāni; bherīsahasrāṇi vinedur ājau
śaṅkhasvanā dundubhinisvanāś ca; sarveṣv anīkeṣu sasiṃhanādāḥ
13
tataḥ sa bāṇāni mahāsvanāni; visphāryamāṇāni dhanūṃṣi vīraiḥ
kṣaṇena bherī paṇavapraṇādān; antardadhuḥ śaṅkhamahāsvanāś ca
14
tac chaṅkhaśabdāvṛtam antarikṣam; uddhuta bhauma drutareṇujālam
mahāvitānāvatata prakāśam; ālokya vīrāḥ sahasābhipetuḥ
15
rathī rathenābhihataḥ sasūtaḥ; papāta sāśvaḥ sa rathaḥ sa ketuḥ
gajo gajenābhihataḥ papāta; padātinā cābhihataḥ padātiḥ
16
vartamānāny abhivartamānair; bāṇaiḥ kṣatāny adbhutadarśanāni
prāsaiś ca khaḍgaiś ca samāhatāni; sadaśvavṛndāni sadaśvavṛndaiḥ
17
suvarṇatārā gaṇabhūṣitāni; śarāvarāṇi prahitāni vīraiḥ
vidāryamāṇāni paraśvadhaiś ca; prāsaiś ca khaḍgaiś ca nipetur urvyām
18
gajair viṣāṇair varahastarugṇāḥ; ke cit sasūtā rathinaḥ prapetuḥ
gajarṣabhāś cāpi ratharṣabheṇa; nipetire bāṇahatāḥ pṛthivyām
19
gajaughavegoddhatasāditānāṃ; śrutvā niṣedur vasudhāṃ manuṣyāḥ
rtasvaraṃ sādipadātiyūnāṃ; viṣāṇa gātrāvara tāḍitānām
20
saṃbhrāntanāgāśvarathe prasūte; mahābhaye sādipadāti yūnām
mahārathaiḥ saṃparivāryamāṇaṃ; dadarśa bhīṣmaḥ kapirājaketum
21
taṃ pañca tālocchritatālaketuḥ; sadaśvavegoddhata vīryayātaḥ
mahāstra bāṇāśanidīptamārgaṃ; kirīṭinaṃ śātanavo 'bhyadhāvat
22
tathaiva śakra pratimānakalpam; indrātmajaṃ droṇa mukhābhisasruḥ
kṛpaś ca śalyaś ca viviṃśatiś ca; duryodhanaḥ saumadattiś ca rājan
23
tato rathānīka mukhād upetya; sarvāstravit kāñcanacitravarmā
javena śūro 'bhisasāra sarvāṃs; tathārjunasyātra suto 'bhimanyuḥ
24
teṣāṃ mahāstrāṇi mahārathānām; asaktakarmā vinihatya kārṣṇiḥ
babhau mahāmantrahutārci mālī; sagodgataḥ san bhagavān ivāgniḥ
25
tataḥ sa tūrṇaṃ rudhiroda phenāṃ; kṛtvā nadīṃ vaiśasane ripūṇām
jagāma saubhadram atītya bhīṣmo; mahārathaṃ pārtham adīnasattvaḥ
26
tataḥ prahasyādbhuta darśanena; gāṇḍīvanirhvāda mahāsvanena
vipāṭha jālena mahāstra jālaṃ; vināśayām āsa kirīṭamālī
27
tam uttamaṃ sarvadhanurdharāṇām; asaktakarmā kapirājaketuḥ
bhīṣmaṃ mahātmābhivavarṣa tūrṇaṃ; śaraughajālair vimalaiś ca bhallaiḥ
28
evaṃvidhaṃ kārmukabhīma nādam; adīnavat satpuruṣottamābhyām
dadarśa lokaḥ kurusṛñjayāś ca; tad dvairathaṃ bhīṣma dhanaṃjayābhyām
Book 6
Chapter 56
1
[स]
वयुष्टां निशां भारत भारतानाम; अनीकिनिनां परमुखे महात्मा
ययौ सपत्नान परति जातकॊपॊ; वृतः समग्रेण बलेन भीष्मः
2
तं दरॊणदुर्यॊधनबाह्लिकाश च; तथैव दुर्मर्षणचित्रसेनौ
जयद्रथश चातिबलॊ बलौघैर; नृपास तथान्ये ऽनुययुः समन्तात
3
स तैर महद्भिश च महारथैश; च तेजस्विभिर वीर्यवद्भिश च राजन
रराज राजॊत्तमराजमुखैर; वृतः स देवैर इव वर्ज पाणिः
4
तस्मिन्न अनीक परमुखे विषक्ता; दॊधूयमानाश च महापताकाः
सुरक्त पीतासित पाण्डुर आभा; महागजस्कन्धगता विरेजुः
5
सा वाहिनी शांतनवेन राज्ञा; महारथैर वारणवाजिभिश च
बभौ स विद्युत सतनयित्नुकल्पा; जलागमे दयौर इव जातमेघा
6
ततॊ रणायाभिमुखी परयाता; परत्य अर्जुनं शांतनवाभिगुप्ता
सेना महॊग्रा सहसा करूणां; वेगॊ यथा भीम इवापगायाः
7
तं वयालनानाविध विगूढ सारं; गजाश्वपादातरथौघपक्षम
वयूहं महामेघसमं महात्मा; ददर्श दुरात कपिराजकेतुः
8
स निर्ययौ केतुमता रथेन; नरर्षभः शवेतहयेन वीरः
वरूथिना सैन्यमुखे महात्मा; वधे धृतः सर्वसपत्न यूनाम
9
सूपस्करं सॊत्तर बन्धुरेषं; यत्तं यदूनाम ऋषभेण संख्ये
कपिध्वजं परेक्ष्य विषेदुर आजौ; सहैव पुत्रैस तव कौरवेयाः
10
परकर्षता गुप्तम उदायुधेन; किरीटिना लॊकमहारथेन
तं वयूह राजं ददृशुस तवदीयाश; चतुश चतुर्व्याल सहस्रकीर्णम
11
यथा हि पूर्वे ऽहनि धर्मराज्ञा वयूहः; कृतः कौरवनन्दनेन
तथा तथॊद्देशम उपेत्य तस्थुः; पाञ्चाल मुख्यैः सह चेदिमुख्याः
12
ततॊ महावेगसमाहतानि; भेरीसहस्राणि विनेदुर आजौ
शङ्खस्वना दुन्दुभिनिस्वनाश च; सर्वेष्व अनीकेषु ससिंहनादाः
13
ततः स बाणानि महास्वनानि; विस्फार्यमाणानि धनूंषि वीरैः
कषणेन भेरी पणवप्रणादान; अन्तर्दधुः शङ्खमहास्वनाश च
14
तच छङ्खशब्दावृतम अन्तरिक्षम; उद्धुत भौम दरुतरेणुजालम
महावितानावतत परकाशम; आलॊक्य वीराः सहसाभिपेतुः
15
रथी रथेनाभिहतः ससूतः; पपात साश्वः स रथः स केतुः
गजॊ गजेनाभिहतः पपात; पदातिना चाभिहतः पदातिः
16
आवर्तमानान्य अभिवर्तमानैर; बाणैः कषतान्य अद्भुतदर्शनानि
परासैश च खड्गैश च समाहतानि; सदश्ववृन्दानि सदश्ववृन्दैः
17
सुवर्णतारा गणभूषितानि; शरावराणि परहितानि वीरैः
विदार्यमाणानि परश्वधैश च; परासैश च खड्गैश च निपेतुर उर्व्याम
18
गजैर विषाणैर वरहस्तरुग्णाः; के चित ससूता रथिनः परपेतुः
गजर्षभाश चापि रथर्षभेण; निपेतिरे बाणहताः पृथिव्याम
19
गजौघवेगॊद्धतसादितानां; शरुत्वा निषेदुर वसुधां मनुष्याः
आर्तस्वरं सादिपदातियूनां; विषाण गात्रावर ताडितानाम
20
संभ्रान्तनागाश्वरथे परसूते; महाभये सादिपदाति यूनाम
महारथैः संपरिवार्यमाणं; ददर्श भीष्मः कपिराजकेतुम
21
तं पञ्च तालॊच्छ्रिततालकेतुः; सदश्ववेगॊद्धत वीर्ययातः
महास्त्र बाणाशनिदीप्तमार्गं; किरीटिनं शांतनवॊ ऽभयधावत
22
तथैव शक्र परतिमानकल्पम; इन्द्रात्मजं दरॊण मुखाभिसस्रुः
कृपश च शल्यश च विविंशतिश च; दुर्यॊधनः सौमदत्तिश च राजन
23
ततॊ रथानीक मुखाद उपेत्य; सर्वास्त्रवित काञ्चनचित्रवर्मा
जवेन शूरॊ ऽभिससार सर्वांस; तथार्जुनस्यात्र सुतॊ ऽभिमन्युः
24
तेषां महास्त्राणि महारथानाम; असक्तकर्मा विनिहत्य कार्ष्णिः
बभौ महामन्त्रहुतार्चि माली; सगॊद्गतः सन भगवान इवाग्निः
25
ततः स तूर्णं रुधिरॊद फेनां; कृत्वा नदीं वैशसने रिपूणाम
जगाम सौभद्रम अतीत्य भीष्मॊ; महारथं पार्थम अदीनसत्त्वः
26
ततः परहस्याद्भुत दर्शनेन; गाण्डीवनिर्ह्वाद महास्वनेन
विपाठ जालेन महास्त्र जालं; विनाशयाम आस किरीटमाली
27
तम उत्तमं सर्वधनुर्धराणाम; असक्तकर्मा कपिराजकेतुः
भीष्मं महात्माभिववर्ष तूर्णं; शरौघजालैर विमलैश च भल्लैः
28
एवंविधं कार्मुकभीम नादम; अदीनवत सत्पुरुषॊत्तमाभ्याम
ददर्श लॊकः कुरुसृञ्जयाश च; तद दवैरथं भीष्म धनंजयाभ्याम
1
[s]
vyuṣṭāṃ niśāṃ bhārata bhāratānām; anīkinināṃ pramukhe mahātmā
yayau sapatnān prati jātakopo; vṛtaḥ samagreṇa balena bhīṣmaḥ
2
taṃ droṇaduryodhanabāhlikāś ca; tathaiva durmarṣaṇacitrasenau
jayadrathaś cātibalo balaughair; nṛpās tathānye 'nuyayuḥ samantāt
3
sa tair mahadbhiś ca mahārathaiś; ca tejasvibhir vīryavadbhiś ca rājan
rarāja rājottamarājamukhair; vṛtaḥ sa devair iva varja pāṇiḥ
4
tasminn anīka pramukhe viṣaktā; dodhūyamānāś ca mahāpatākāḥ
surakta pītāsita pāṇḍur ābhā; mahāgajaskandhagatā virejuḥ
5
sā vāhinī śāṃtanavena rājñā; mahārathair vāraṇavājibhiś ca
babhau sa vidyut stanayitnukalpā; jalāgame dyaur iva jātameghā
6
tato raṇāyābhimukhī prayātā; praty arjunaṃ śātanavābhiguptā
senā mahogrā sahasā karūṇāṃ; vego yathā bhīma ivāpagāyāḥ
7
taṃ vyālanānāvidha vigūḍha sāraṃ; gajāśvapādātarathaughapakṣam
vyūhaṃ mahāmeghasamaṃ mahātmā; dadarśa durāt kapirājaketuḥ
8
sa niryayau ketumatā rathena; nararṣabhaḥ śvetahayena vīraḥ
varūthinā sainyamukhe mahātmā; vadhe dhṛtaḥ sarvasapatna yūnām
9
sūpaskaraṃ sottara bandhureṣaṃ; yattaṃ yadūnām ṛṣabheṇa saṃkhye
kapidhvajaṃ prekṣya viṣedur ājau; sahaiva putrais tava kauraveyāḥ
10
prakarṣatā guptam udāyudhena; kirīṭinā lokamahārathena
taṃ vyūha rājaṃ dadṛśus tvadīyāś; catuś caturvyāla sahasrakīrṇam
11
yathā hi pūrve 'hani dharmarājñā vyūhaḥ; kṛtaḥ kauravanandanena
tathā tathoddeśam upetya tasthuḥ; pāñcāla mukhyaiḥ saha cedimukhyāḥ
12
tato mahāvegasamāhatāni; bherīsahasrāṇi vinedur ājau
śaṅkhasvanā dundubhinisvanāś ca; sarveṣv anīkeṣu sasiṃhanādāḥ
13
tataḥ sa bāṇāni mahāsvanāni; visphāryamāṇāni dhanūṃṣi vīraiḥ
kṣaṇena bherī paṇavapraṇādān; antardadhuḥ śaṅkhamahāsvanāś ca
14
tac chaṅkhaśabdāvṛtam antarikṣam; uddhuta bhauma drutareṇujālam
mahāvitānāvatata prakāśam; ālokya vīrāḥ sahasābhipetuḥ
15
rathī rathenābhihataḥ sasūtaḥ; papāta sāśvaḥ sa rathaḥ sa ketuḥ
gajo gajenābhihataḥ papāta; padātinā cābhihataḥ padātiḥ
16
vartamānāny abhivartamānair; bāṇaiḥ kṣatāny adbhutadarśanāni
prāsaiś ca khaḍgaiś ca samāhatāni; sadaśvavṛndāni sadaśvavṛndaiḥ
17
suvarṇatārā gaṇabhūṣitāni; śarāvarāṇi prahitāni vīraiḥ
vidāryamāṇāni paraśvadhaiś ca; prāsaiś ca khaḍgaiś ca nipetur urvyām
18
gajair viṣāṇair varahastarugṇāḥ; ke cit sasūtā rathinaḥ prapetuḥ
gajarṣabhāś cāpi ratharṣabheṇa; nipetire bāṇahatāḥ pṛthivyām
19
gajaughavegoddhatasāditānāṃ; śrutvā niṣedur vasudhāṃ manuṣyāḥ
rtasvaraṃ sādipadātiyūnāṃ; viṣāṇa gātrāvara tāḍitānām
20
saṃbhrāntanāgāśvarathe prasūte; mahābhaye sādipadāti yūnām
mahārathaiḥ saṃparivāryamāṇaṃ; dadarśa bhīṣmaḥ kapirājaketum
21
taṃ pañca tālocchritatālaketuḥ; sadaśvavegoddhata vīryayātaḥ
mahāstra bāṇāśanidīptamārgaṃ; kirīṭinaṃ śātanavo 'bhyadhāvat
22
tathaiva śakra pratimānakalpam; indrātmajaṃ droṇa mukhābhisasruḥ
kṛpaś ca śalyaś ca viviṃśatiś ca; duryodhanaḥ saumadattiś ca rājan
23
tato rathānīka mukhād upetya; sarvāstravit kāñcanacitravarmā
javena śūro 'bhisasāra sarvāṃs; tathārjunasyātra suto 'bhimanyuḥ
24
teṣāṃ mahāstrāṇi mahārathānām; asaktakarmā vinihatya kārṣṇiḥ
babhau mahāmantrahutārci mālī; sagodgataḥ san bhagavān ivāgniḥ
25
tataḥ sa tūrṇaṃ rudhiroda phenāṃ; kṛtvā nadīṃ vaiśasane ripūṇām
jagāma saubhadram atītya bhīṣmo; mahārathaṃ pārtham adīnasattvaḥ
26
tataḥ prahasyādbhuta darśanena; gāṇḍīvanirhvāda mahāsvanena
vipāṭha jālena mahāstra jālaṃ; vināśayām āsa kirīṭamālī
27
tam uttamaṃ sarvadhanurdharāṇām; asaktakarmā kapirājaketuḥ
bhīṣmaṃ mahātmābhivavarṣa tūrṇaṃ; śaraughajālair vimalaiś ca bhallaiḥ
28
evaṃvidhaṃ kārmukabhīma nādam; adīnavat satpuruṣottamābhyām
dadarśa lokaḥ kurusṛñjayāś ca; tad dvairathaṃ bhīṣma dhanaṃjayābhyām
