Book 9. Chapter 23
The Mahabharata In Sanskrit
Book 9
Chapter 23
1
[स]
तस्मिञ शब्दे मृदौ जाते पाण्डवैर निहते बले
अश्वैः सप्तशतैः शिष्टैर उपावर्तत सौबलः
2
स यात्वा वाहिनीं तूर्णम अब्रवीत तवरयन युधि
युध्यध्वम इति संहृष्टाः पुनः पुनर अरिंदमः
अपृच्छत कषत्रियांस तत्र कव नु राजा महारथः
3
शकुनेस तु वचः शरुत्वा त ऊचुर भरतर्षभ
असौ तिष्ठति कौरव्यॊ रणमध्ये महारथः
4
यत्रैतत सुमहच छस्त्रं पूर्णचन्द्र समप्रभम
यत्रैते सतल तराणा रथास तिष्ठन्ति दंशिताः
5
यत्रैष शब्दस तुमुलः पर्जन्यनिनदॊपमः
तत्र गच्छ दरुतं राजंस ततॊ दरक्ष्यसि कौरवम
6
एवम उक्तस तु तैः शूरैः शकुनिः सौबलस तदा
परययौ तत्र यत्रासौ पुत्रस तव नराधिप
सर्वतः संवृतॊ वीरैः समरेष्व अनिवर्तिभिः
7
ततॊ दुर्यॊधनं दृष्ट्वा रथानीके वयवस्थितम
सरथांस तावकान सर्वान हर्षयञ शकुनिस ततः
8
दुर्यॊधनम इदं वाक्यं हृष्टरूपॊ विशां पते
कृतकार्यम इवात्मानं मन्यमानॊ ऽबरवीन नृपम
9
जहि राजन रथानीकम अश्वाः सर्वे जिता मया
नात्यक्त्वा जीवितं संख्ये शक्यॊ जेतुं युधिष्ठिरः
10
हते तस्मिन रथानीके पाण्डवेनाभिपालिते
गजान एतान हनिष्यामः पदातींश चेतरांस तथा
11
शरुत्वा तु वचनं तस्य तावका जयगृद्धिनः
जवेनाभ्यपतन हृष्टाः पाणड्वानाम अनीकिनीम
12
सर्वे विवृततूणीराः परगृहीतशरासनाः
शरासनानि धुन्वानाः सिंहनादं परचक्रिरे
13
ततॊ जयातलनिर्घॊषः पुनर आसीद विशां पते
परादुरासीच छराणां च सुमुक्तानां सुदारुणः
14
तान समीपगतान दृष्ट्वा जवेनॊद्यत कार्मुकान
उवाच देवकीपुत्रं कुन्तीपुत्रॊ धनंजयः
15
चॊदयाश्वान असंभ्रान्तः परविशैतद बलार्णवम
अन्तम अद्य गमिष्यामि शत्रूणां निशितैः शरैः
16
अष्टादश दिनान्य अद्य युद्धस्यास्य जनार्दन
वर्तमानस्य महतः समासद्य परस्परम
17
अनन्त कल्पा धवजिनी भूत्वा हय एषां महात्मनाम
कषयम अद्य गता युद्धे पश्य दैवं यथाविधम
18
समुद्रकल्पं तु बलं धार्तराष्ट्रस्य माधव
अस्मान आसाद्य संजात्म गॊष्पदॊपमम अच्युत
19
हते भीष्मे च संदध्याच छिवं सयाद इह माधव
न च तत कृतवान मूढॊ धार्तराष्ट्रः सुबालिशः
20
उक्तं भीष्मेण यद वाक्यं हितं पथ्यं च माधव
तच चापि नासौ कृतवान वीतबुद्धिः सुयॊधनः
21
तस्मिंस तु पतिते भीष्मे परच्युते पृथिवीतले
न जाने कारणं किं नु येन युद्धम अवर्तत
22
मूढांस तु सर्वथा मन्ये धार्तराष्ट्रान सुबालिशान
पतिते शंतनॊः पुत्रे ये ऽकार्षुः संयुगं पुनः
23
अनन्तरं च निहते दरॊणे बरह्म विदां वरे
राधेये च विकर्णे च नैवाशाम्यत वैशसम
24
अल्पावशिष्टे सैन्ये ऽसमिन सूतपुत्रे च पातिते
सपुत्रे वै नरव्याघ्रे नैवाशाम्यत वैशसम
25
शरुतायुषि हते शूरे जलसंधे च पौरवे
शरुतायुधे च नृपतौ नैवाशाम्यत वैशसम
26
भूरिश्रवसि शल्ये च शाल्वे चैव जनार्दन
आवन्त्येषु च वीरेषु नैवाशाम्यत वैशसम
27
जयद्रथे च निहते राक्षसे चाप्य अलायुधे
बाह्लिके सॊमदत्ते च नैवाशाम्यत वैशसम
28
भगदत्ते हते शूरे काम्बॊजे च सुदक्षिणे
दुःशासने च निहते नैवाशाम्यत वैशसम
29
दृष्ट्वा च निहताञ शूरान पृथन माण्डलिकान नृपान
बलिनश च रणे कृष्ण नैवाशाम्यत वैशसम
30
अक्षौहिणीपतीन दृष्ट्वा भीमसेनेन पातितान
मॊहाद वा यदि वा लॊभान नैवाशाम्यत वैशसम
31
कॊ नु राजकुले जातः कौरवेयॊ विशेषतः
निरर्थकं महद वैरं कुर्याद अन्यः सुयॊधनात
32
गुणतॊ ऽभयधिकं जञत्वा बलतः शौर्यतॊ ऽपि वा
अमूढः कॊ नु युध्येत जनान पराज्ञॊ हिताहितम
33
यन न तस्य मनॊ हय आसीत तवयॊक्तस्य हितं वचः
परशमे पाण्डवैः सार्धं सॊ ऽनयस्य शृणुयात कथम
34
येन शांतनवॊ भीष्मॊ दरॊणॊ विदुर एव च
परत्याख्याताः शमस्यार्थे किं नु तस्याद्य भेषजम
35
मौर्ख्याद्येन पिता वृद्धः परत्याख्यातॊ जनार्दन
तथा माता हितं वाक्यं भाषमाणा हितैषिणी
परत्याख्याता हय असत्कृत्य स कस्मै रॊचयेद वचः
36
कुलान्तक रणॊ वयक्तं जात एष जनार्दन
तथास्य दृश्यते चेष्टा नीतिश चैव विशां पते
नैष दास्यति नॊ राज्यम इति मे मतिर अच्युत
37
उक्तॊ ऽहं बहुशस तात विदुरेण महात्मना
न जीवन दास्यते भागं धार्तराष्ट्रः कथं चन
38
यावत पराणा धमिष्यन्ति धार्तराष्ट्रस्य मानद
तावद युष्मास्व अपापेषु परचरिष्यति पातकम
39
न स युक्तॊ ऽनयथा जेतुम ऋते वृद्धेन माधव
इत्य अब्रवीत सदा मां हि विदुरः सत्यदर्शनः
40
तत सर्वम अद्य जानामि वयवसायं दुरात्मनः
यद उक्तं वचनं तेन विदुरेण महात्मना
41
यॊ हि शरुत्वा वचः पथ्यं जामदग्न्याद यथातथम
अवामन्यत दुर्बुद्धिर धरुवं नाश मुखे सथितः
42
उक्तं हि बहुभिः सिद्धैर जातमात्रे सुयॊधने
एनं पराप्य दुरात्मानं कषयं कषत्रं गमिष्यति
43
तद इदं वचनं तेषां निरुक्तं वै जनार्दन
कषयं याता हि राजानॊ दुर्यॊधनकृते भृशम
44
सॊ ऽदय सर्वान रणे यॊधान निहनिष्यामि माधव
कषत्रियेषु हतेष्व आशु शून्ये च शिबिरे कृते
45
वधाय चात्मनॊ ऽसमाभिः संयुगं रॊचयिष्यति
तद अन्तं हि भवेद वैरम अनुमानेन माधव
46
एवं पश्यामि वार्ष्णेय चिन्तयन परज्ञया सवया
विदुरस्य च वाक्येन चेष्टया च दुरात्मनः
47
संयाहि भरतीं वीर यावद्धन्मि शितैः शरैः
दुर्यॊधनं दुरात्मानं वाहिनीं चास्य संयुगे
48
कषेमम अद्य करिष्यामि धर्मराजस्य माधव
हत्वैतद दुर्बलं सैन्यं धार्तराष्ट्रस्य पश्यतः
49
[स]
अभीशु हस्तॊ दाशार्हस तथॊक्तः सव्यसाचिना
तद बलौघम अमित्राणाम अभीतः पराविशद रणे
50
शरासनवरं घॊरं शक्तिकण्टक संवृतम
गदापरिघपन्थानं रथनागमहाद्रुमम
51
हयपत्तिलताकीर्णं गाहमानॊ महायशाः
वयच्चरत तत्र गॊविन्दॊ रथेनातिपताकिना
52
ते हयाः पाण्डुरा राजन वहन्तॊ ऽरजुनम आहवे
दिष्कु सर्वास्व अदृश्यन्त दाशार्हेण परचॊदिताः
53
ततः परायाद रथेनाजौ सव्यसाची परंतपः
किरञ शरशतांस तीक्ष्णान वारिधारा इवाम्बुदः
54
परादुरासीन महाञ शब्दः शराणां नतपर्वणाम
इषुभिश छाद्यमानानां समरे सव्यसाचिना
55
असज्जन्तस तनुत्रेषु शरौघाः परापतन भुवि
इन्द्राशनिसमस्पर्शा गाण्डीवप्रेषिताः शराः
56
नरान नागान समाहत्य हयांश चापि विशां पते
अपतन्त रणे बाणाः पतंगा इव घॊषिणः
57
आसीत सर्वम अवच्छन्नं गाण्डीवप्रेषितैः शरैः
न पराज्ञायन्त समरे दिशॊ वा परदिशॊ ऽपि वा
58
सर्वम आसीज जगत पूर्णं पार्थ नामाङ्कितैः शरैः
रुक्मपुङ्खैस तैलधौतैः कर्मार परिमार्जितैः
59
ते दह्यमानाः पार्थेन पावकेनेव कुञ्जराः
समासीदन्त कौरव्या वध्यमानाः शितैः शरैः
60
शरचाप धरः पार्थः परज्वजन्न इव भारत
ददाह समरे यॊधान कक्षम अग्निर इव जवलन
61
यथा वनान्ते वनपैर विसृष्टः; कक्षं दहेत कृष्ण गतिः सघॊषः
भूरि दरुमं शुष्कलता वितानं; भृशं समृद्धॊ जवलनः परतापी
62
एवं स नाराचगणप्रतापी; शरार्चिर उच्चावचतिग्मतेजाः
ददाह सर्वां तव पुत्र सेनाम; अमृष्यमाणस तरसा तरस्वी
63
तस्येषवः पराणहराः सुमुक्ता; नासज्जन वै वर्मसु रुक्मपुङ्खाः
न च दवितीयं परमुमॊच बाणं; नरे हये वा परमद्विपे वा
64
अनेकरूपाकृतिभिर हि बाणैर; महारथानीकम अनुप्रविश्य
स एव एकस तव पुत्र सेनां; जघान दैत्यान इव वज्रपाणिः
1
[s]
tasmiñ śabde mṛdau jāte pāṇḍavair nihate bale
aśvaiḥ saptaśataiḥ śiṣṭair upāvartata saubalaḥ
2
sa yātvā vāhinīṃ tūrṇam abravīt tvarayan yudhi
yudhyadhvam iti saṃhṛṣṭāḥ punaḥ punar ariṃdamaḥ
apṛcchat kṣatriyāṃs tatra kva nu rājā mahārathaḥ
3
akunes tu vacaḥ śrutvā ta ūcur bharatarṣabha
asau tiṣṭhati kauravyo raṇamadhye mahārathaḥ
4
yatraitat sumahac chastraṃ pūrṇacandra samaprabham
yatraite satala trāṇā rathās tiṣṭhanti daṃśitāḥ
5
yatraiṣa śabdas tumulaḥ parjanyaninadopamaḥ
tatra gaccha drutaṃ rājaṃs tato drakṣyasi kauravam
6
evam uktas tu taiḥ śūraiḥ śakuniḥ saubalas tadā
prayayau tatra yatrāsau putras tava narādhipa
sarvataḥ saṃvṛto vīraiḥ samareṣv anivartibhiḥ
7
tato duryodhanaṃ dṛṣṭvā rathānīke vyavasthitam
sarathāṃs tāvakān sarvān harṣayañ śakunis tataḥ
8
duryodhanam idaṃ vākyaṃ hṛṣṭarūpo viśāṃ pate
kṛtakāryam ivātmānaṃ manyamāno 'bravīn nṛpam
9
jahi rājan rathānīkam aśvāḥ sarve jitā mayā
nātyaktvā jīvitaṃ saṃkhye śakyo jetuṃ yudhiṣṭhiraḥ
10
hate tasmin rathānīke pāṇḍavenābhipālite
gajān etān haniṣyāmaḥ padātīṃś cetarāṃs tathā
11
rutvā tu vacanaṃ tasya tāvakā jayagṛddhinaḥ
javenābhyapatan hṛṣṭāḥ pāṇaḍvānām anīkinīm
12
sarve vivṛtatūṇīrāḥ pragṛhītaśarāsanāḥ
arāsanāni dhunvānāḥ siṃhanādaṃ pracakrire
13
tato jyātalanirghoṣaḥ punar āsīd viśāṃ pate
prādurāsīc charāṇāṃ ca sumuktānāṃ sudāruṇaḥ
14
tān samīpagatān dṛṣṭvā javenodyata kārmukān
uvāca devakīputraṃ kuntīputro dhanaṃjayaḥ
15
codayāśvān asaṃbhrāntaḥ praviśaitad balārṇavam
antam adya gamiṣyāmi śatrūṇāṃ niśitaiḥ śaraiḥ
16
aṣṭādaśa dināny adya yuddhasyāsya janārdana
vartamānasya mahataḥ samāsadya parasparam
17
ananta kalpā dhvajinī bhūtvā hy eṣāṃ mahātmanām
kṣayam adya gatā yuddhe paśya daivaṃ yathāvidham
18
samudrakalpaṃ tu balaṃ dhārtarāṣṭrasya mādhava
asmān āsādya saṃjātma goṣpadopamam acyuta
19
hate bhīṣme ca saṃdadhyāc chivaṃ syād iha mādhava
na ca tat kṛtavān mūḍho dhārtarāṣṭraḥ subāliśaḥ
20
uktaṃ bhīṣmeṇa yad vākyaṃ hitaṃ pathyaṃ ca mādhava
tac cāpi nāsau kṛtavān vītabuddhiḥ suyodhanaḥ
21
tasmiṃs tu patite bhīṣme pracyute pṛthivītale
na jāne kāraṇaṃ kiṃ nu yena yuddham avartata
22
mūḍhāṃs tu sarvathā manye dhārtarāṣṭrān subāliśān
patite śaṃtanoḥ putre ye 'kārṣuḥ saṃyugaṃ punaḥ
23
anantaraṃ ca nihate droṇe brahma vidāṃ vare
rādheye ca vikarṇe ca naivāśāmyata vaiśasam
24
alpāvaśiṣṭe sainye 'smin sūtaputre ca pātite
saputre vai naravyāghre naivāśāmyata vaiśasam
25
rutāyuṣi hate śūre jalasaṃdhe ca paurave
śrutāyudhe ca nṛpatau naivāśāmyata vaiśasam
26
bhūriśravasi śalye ca śālve caiva janārdana
āvantyeṣu ca vīreṣu naivāśāmyata vaiśasam
27
jayadrathe ca nihate rākṣase cāpy alāyudhe
bāhlike somadatte ca naivāśāmyata vaiśasam
28
bhagadatte hate śūre kāmboje ca sudakṣiṇe
duḥśāsane ca nihate naivāśāmyata vaiśasam
29
dṛṣṭvā ca nihatāñ śūrān pṛthan māṇḍalikān nṛpān
balinaś ca raṇe kṛṣṇa naivāśāmyata vaiśasam
30
akṣauhiṇīpatīn dṛṣṭvā bhīmasenena pātitān
mohād vā yadi vā lobhān naivāśāmyata vaiśasam
31
ko nu rājakule jātaḥ kauraveyo viśeṣataḥ
nirarthakaṃ mahad vairaṃ kuryād anyaḥ suyodhanāt
32
guṇato 'bhyadhikaṃ jñatvā balataḥ śauryato 'pi vā
amūḍhaḥ ko nu yudhyeta janān prājño hitāhitam
33
yan na tasya mano hy āsīt tvayoktasya hitaṃ vacaḥ
praśame pāṇḍavaiḥ sārdhaṃ so 'nyasya śṛṇuyāt katham
34
yena śāṃtanavo bhīṣmo droṇo vidura eva ca
pratyākhyātāḥ śamasyārthe kiṃ nu tasyādya bheṣajam
35
maurkhyādyena pitā vṛddhaḥ pratyākhyāto janārdana
tathā mātā hitaṃ vākyaṃ bhāṣamāṇā hitaiṣiṇī
pratyākhyātā hy asatkṛtya sa kasmai rocayed vacaḥ
36
kulāntaka raṇo vyaktaṃ jāta eṣa janārdana
tathāsya dṛśyate ceṣṭā nītiś caiva viśāṃ pate
naiṣa dāsyati no rājyam iti me matir acyuta
37
ukto 'haṃ bahuśas tāta vidureṇa mahātmanā
na jīvan dāsyate bhāgaṃ dhārtarāṣṭraḥ kathaṃ cana
38
yāvat prāṇā dhamiṣyanti dhārtarāṣṭrasya mānada
tāvad yuṣmāsv apāpeṣu pracariṣyati pātakam
39
na sa yukto 'nyathā jetum ṛte vṛddhena mādhava
ity abravīt sadā māṃ hi viduraḥ satyadarśanaḥ
40
tat sarvam adya jānāmi vyavasāyaṃ durātmanaḥ
yad uktaṃ vacanaṃ tena vidureṇa mahātmanā
41
yo hi śrutvā vacaḥ pathyaṃ jāmadagnyād yathātatham
avāmanyata durbuddhir dhruvaṃ nāśa mukhe sthitaḥ
42
uktaṃ hi bahubhiḥ siddhair jātamātre suyodhane
enaṃ prāpya durātmānaṃ kṣayaṃ kṣatraṃ gamiṣyati
43
tad idaṃ vacanaṃ teṣāṃ niruktaṃ vai janārdana
kṣayaṃ yātā hi rājāno duryodhanakṛte bhṛśam
44
so 'dya sarvān raṇe yodhān nihaniṣyāmi mādhava
kṣatriyeṣu hateṣv āśu śūnye ca śibire kṛte
45
vadhāya cātmano 'smābhiḥ saṃyugaṃ rocayiṣyati
tad antaṃ hi bhaved vairam anumānena mādhava
46
evaṃ paśyāmi vārṣṇeya cintayan prajñayā svayā
vidurasya ca vākyena ceṣṭayā ca durātmanaḥ
47
saṃyāhi bharatīṃ vīra yāvaddhanmi śitaiḥ śaraiḥ
duryodhanaṃ durātmānaṃ vāhinīṃ cāsya saṃyuge
48
kṣemam adya kariṣyāmi dharmarājasya mādhava
hatvaitad durbalaṃ sainyaṃ dhārtarāṣṭrasya paśyataḥ
49
[s]
abhīśu hasto dāśārhas tathoktaḥ savyasācinā
tad balaugham amitrāṇām abhītaḥ prāviśad raṇe
50
arāsanavaraṃ ghoraṃ śaktikaṇṭaka saṃvṛtam
gadāparighapanthānaṃ rathanāgamahādrumam
51
hayapattilatākīrṇaṃ gāhamāno mahāyaśāḥ
vyaccarat tatra govindo rathenātipatākinā
52
te hayāḥ pāṇḍurā rājan vahanto 'rjunam āhave
diṣku sarvāsv adṛśyanta dāśārheṇa pracoditāḥ
53
tataḥ prāyād rathenājau savyasācī paraṃtapaḥ
kirañ śaraśatāṃs tīkṣṇān vāridhārā ivāmbudaḥ
54
prādurāsīn mahāñ śabdaḥ śarāṇāṃ nataparvaṇām
iṣubhiś chādyamānānāṃ samare savyasācinā
55
asajjantas tanutreṣu śaraughāḥ prāpatan bhuvi
indrāśanisamasparśā gāṇḍīvapreṣitāḥ śarāḥ
56
narān nāgān samāhatya hayāṃś cāpi viśāṃ pate
apatanta raṇe bāṇāḥ pataṃgā iva ghoṣiṇaḥ
57
sīt sarvam avacchannaṃ gāṇḍīvapreṣitaiḥ śaraiḥ
na prājñāyanta samare diśo vā pradiśo 'pi vā
58
sarvam āsīj jagat pūrṇaṃ pārtha nāmāṅkitaiḥ śaraiḥ
rukmapuṅkhais tailadhautaiḥ karmāra parimārjitaiḥ
59
te dahyamānāḥ pārthena pāvakeneva kuñjarāḥ
samāsīdanta kauravyā vadhyamānāḥ śitaiḥ śaraiḥ
60
aracāpa dharaḥ pārthaḥ prajvajann iva bhārata
dadāha samare yodhān kakṣam agnir iva jvalan
61
yathā vanānte vanapair visṛṣṭaḥ; kakṣaṃ dahet kṛṣṇa gatiḥ saghoṣaḥ
bhūri drumaṃ śuṣkalatā vitānaṃ; bhṛśaṃ samṛddho jvalanaḥ pratāpī
62
evaṃ sa nārācagaṇapratāpī; śarārcir uccāvacatigmatejāḥ
dadāha sarvāṃ tava putra senām; amṛṣyamāṇas tarasā tarasvī
63
tasyeṣavaḥ prāṇaharāḥ sumuktā; nāsajjan vai varmasu rukmapuṅkhāḥ
na ca dvitīyaṃ pramumoca bāṇaṃ; nare haye vā paramadvipe vā
64
anekarūpākṛtibhir hi bāṇair; mahārathānīkam anupraviśya
sa eva ekas tava putra senāṃ; jaghāna daityān iva vajrapāṇiḥ
Book 9
Chapter 23
1
[स]
तस्मिञ शब्दे मृदौ जाते पाण्डवैर निहते बले
अश्वैः सप्तशतैः शिष्टैर उपावर्तत सौबलः
2
स यात्वा वाहिनीं तूर्णम अब्रवीत तवरयन युधि
युध्यध्वम इति संहृष्टाः पुनः पुनर अरिंदमः
अपृच्छत कषत्रियांस तत्र कव नु राजा महारथः
3
शकुनेस तु वचः शरुत्वा त ऊचुर भरतर्षभ
असौ तिष्ठति कौरव्यॊ रणमध्ये महारथः
4
यत्रैतत सुमहच छस्त्रं पूर्णचन्द्र समप्रभम
यत्रैते सतल तराणा रथास तिष्ठन्ति दंशिताः
5
यत्रैष शब्दस तुमुलः पर्जन्यनिनदॊपमः
तत्र गच्छ दरुतं राजंस ततॊ दरक्ष्यसि कौरवम
6
एवम उक्तस तु तैः शूरैः शकुनिः सौबलस तदा
परययौ तत्र यत्रासौ पुत्रस तव नराधिप
सर्वतः संवृतॊ वीरैः समरेष्व अनिवर्तिभिः
7
ततॊ दुर्यॊधनं दृष्ट्वा रथानीके वयवस्थितम
सरथांस तावकान सर्वान हर्षयञ शकुनिस ततः
8
दुर्यॊधनम इदं वाक्यं हृष्टरूपॊ विशां पते
कृतकार्यम इवात्मानं मन्यमानॊ ऽबरवीन नृपम
9
जहि राजन रथानीकम अश्वाः सर्वे जिता मया
नात्यक्त्वा जीवितं संख्ये शक्यॊ जेतुं युधिष्ठिरः
10
हते तस्मिन रथानीके पाण्डवेनाभिपालिते
गजान एतान हनिष्यामः पदातींश चेतरांस तथा
11
शरुत्वा तु वचनं तस्य तावका जयगृद्धिनः
जवेनाभ्यपतन हृष्टाः पाणड्वानाम अनीकिनीम
12
सर्वे विवृततूणीराः परगृहीतशरासनाः
शरासनानि धुन्वानाः सिंहनादं परचक्रिरे
13
ततॊ जयातलनिर्घॊषः पुनर आसीद विशां पते
परादुरासीच छराणां च सुमुक्तानां सुदारुणः
14
तान समीपगतान दृष्ट्वा जवेनॊद्यत कार्मुकान
उवाच देवकीपुत्रं कुन्तीपुत्रॊ धनंजयः
15
चॊदयाश्वान असंभ्रान्तः परविशैतद बलार्णवम
अन्तम अद्य गमिष्यामि शत्रूणां निशितैः शरैः
16
अष्टादश दिनान्य अद्य युद्धस्यास्य जनार्दन
वर्तमानस्य महतः समासद्य परस्परम
17
अनन्त कल्पा धवजिनी भूत्वा हय एषां महात्मनाम
कषयम अद्य गता युद्धे पश्य दैवं यथाविधम
18
समुद्रकल्पं तु बलं धार्तराष्ट्रस्य माधव
अस्मान आसाद्य संजात्म गॊष्पदॊपमम अच्युत
19
हते भीष्मे च संदध्याच छिवं सयाद इह माधव
न च तत कृतवान मूढॊ धार्तराष्ट्रः सुबालिशः
20
उक्तं भीष्मेण यद वाक्यं हितं पथ्यं च माधव
तच चापि नासौ कृतवान वीतबुद्धिः सुयॊधनः
21
तस्मिंस तु पतिते भीष्मे परच्युते पृथिवीतले
न जाने कारणं किं नु येन युद्धम अवर्तत
22
मूढांस तु सर्वथा मन्ये धार्तराष्ट्रान सुबालिशान
पतिते शंतनॊः पुत्रे ये ऽकार्षुः संयुगं पुनः
23
अनन्तरं च निहते दरॊणे बरह्म विदां वरे
राधेये च विकर्णे च नैवाशाम्यत वैशसम
24
अल्पावशिष्टे सैन्ये ऽसमिन सूतपुत्रे च पातिते
सपुत्रे वै नरव्याघ्रे नैवाशाम्यत वैशसम
25
शरुतायुषि हते शूरे जलसंधे च पौरवे
शरुतायुधे च नृपतौ नैवाशाम्यत वैशसम
26
भूरिश्रवसि शल्ये च शाल्वे चैव जनार्दन
आवन्त्येषु च वीरेषु नैवाशाम्यत वैशसम
27
जयद्रथे च निहते राक्षसे चाप्य अलायुधे
बाह्लिके सॊमदत्ते च नैवाशाम्यत वैशसम
28
भगदत्ते हते शूरे काम्बॊजे च सुदक्षिणे
दुःशासने च निहते नैवाशाम्यत वैशसम
29
दृष्ट्वा च निहताञ शूरान पृथन माण्डलिकान नृपान
बलिनश च रणे कृष्ण नैवाशाम्यत वैशसम
30
अक्षौहिणीपतीन दृष्ट्वा भीमसेनेन पातितान
मॊहाद वा यदि वा लॊभान नैवाशाम्यत वैशसम
31
कॊ नु राजकुले जातः कौरवेयॊ विशेषतः
निरर्थकं महद वैरं कुर्याद अन्यः सुयॊधनात
32
गुणतॊ ऽभयधिकं जञत्वा बलतः शौर्यतॊ ऽपि वा
अमूढः कॊ नु युध्येत जनान पराज्ञॊ हिताहितम
33
यन न तस्य मनॊ हय आसीत तवयॊक्तस्य हितं वचः
परशमे पाण्डवैः सार्धं सॊ ऽनयस्य शृणुयात कथम
34
येन शांतनवॊ भीष्मॊ दरॊणॊ विदुर एव च
परत्याख्याताः शमस्यार्थे किं नु तस्याद्य भेषजम
35
मौर्ख्याद्येन पिता वृद्धः परत्याख्यातॊ जनार्दन
तथा माता हितं वाक्यं भाषमाणा हितैषिणी
परत्याख्याता हय असत्कृत्य स कस्मै रॊचयेद वचः
36
कुलान्तक रणॊ वयक्तं जात एष जनार्दन
तथास्य दृश्यते चेष्टा नीतिश चैव विशां पते
नैष दास्यति नॊ राज्यम इति मे मतिर अच्युत
37
उक्तॊ ऽहं बहुशस तात विदुरेण महात्मना
न जीवन दास्यते भागं धार्तराष्ट्रः कथं चन
38
यावत पराणा धमिष्यन्ति धार्तराष्ट्रस्य मानद
तावद युष्मास्व अपापेषु परचरिष्यति पातकम
39
न स युक्तॊ ऽनयथा जेतुम ऋते वृद्धेन माधव
इत्य अब्रवीत सदा मां हि विदुरः सत्यदर्शनः
40
तत सर्वम अद्य जानामि वयवसायं दुरात्मनः
यद उक्तं वचनं तेन विदुरेण महात्मना
41
यॊ हि शरुत्वा वचः पथ्यं जामदग्न्याद यथातथम
अवामन्यत दुर्बुद्धिर धरुवं नाश मुखे सथितः
42
उक्तं हि बहुभिः सिद्धैर जातमात्रे सुयॊधने
एनं पराप्य दुरात्मानं कषयं कषत्रं गमिष्यति
43
तद इदं वचनं तेषां निरुक्तं वै जनार्दन
कषयं याता हि राजानॊ दुर्यॊधनकृते भृशम
44
सॊ ऽदय सर्वान रणे यॊधान निहनिष्यामि माधव
कषत्रियेषु हतेष्व आशु शून्ये च शिबिरे कृते
45
वधाय चात्मनॊ ऽसमाभिः संयुगं रॊचयिष्यति
तद अन्तं हि भवेद वैरम अनुमानेन माधव
46
एवं पश्यामि वार्ष्णेय चिन्तयन परज्ञया सवया
विदुरस्य च वाक्येन चेष्टया च दुरात्मनः
47
संयाहि भरतीं वीर यावद्धन्मि शितैः शरैः
दुर्यॊधनं दुरात्मानं वाहिनीं चास्य संयुगे
48
कषेमम अद्य करिष्यामि धर्मराजस्य माधव
हत्वैतद दुर्बलं सैन्यं धार्तराष्ट्रस्य पश्यतः
49
[स]
अभीशु हस्तॊ दाशार्हस तथॊक्तः सव्यसाचिना
तद बलौघम अमित्राणाम अभीतः पराविशद रणे
50
शरासनवरं घॊरं शक्तिकण्टक संवृतम
गदापरिघपन्थानं रथनागमहाद्रुमम
51
हयपत्तिलताकीर्णं गाहमानॊ महायशाः
वयच्चरत तत्र गॊविन्दॊ रथेनातिपताकिना
52
ते हयाः पाण्डुरा राजन वहन्तॊ ऽरजुनम आहवे
दिष्कु सर्वास्व अदृश्यन्त दाशार्हेण परचॊदिताः
53
ततः परायाद रथेनाजौ सव्यसाची परंतपः
किरञ शरशतांस तीक्ष्णान वारिधारा इवाम्बुदः
54
परादुरासीन महाञ शब्दः शराणां नतपर्वणाम
इषुभिश छाद्यमानानां समरे सव्यसाचिना
55
असज्जन्तस तनुत्रेषु शरौघाः परापतन भुवि
इन्द्राशनिसमस्पर्शा गाण्डीवप्रेषिताः शराः
56
नरान नागान समाहत्य हयांश चापि विशां पते
अपतन्त रणे बाणाः पतंगा इव घॊषिणः
57
आसीत सर्वम अवच्छन्नं गाण्डीवप्रेषितैः शरैः
न पराज्ञायन्त समरे दिशॊ वा परदिशॊ ऽपि वा
58
सर्वम आसीज जगत पूर्णं पार्थ नामाङ्कितैः शरैः
रुक्मपुङ्खैस तैलधौतैः कर्मार परिमार्जितैः
59
ते दह्यमानाः पार्थेन पावकेनेव कुञ्जराः
समासीदन्त कौरव्या वध्यमानाः शितैः शरैः
60
शरचाप धरः पार्थः परज्वजन्न इव भारत
ददाह समरे यॊधान कक्षम अग्निर इव जवलन
61
यथा वनान्ते वनपैर विसृष्टः; कक्षं दहेत कृष्ण गतिः सघॊषः
भूरि दरुमं शुष्कलता वितानं; भृशं समृद्धॊ जवलनः परतापी
62
एवं स नाराचगणप्रतापी; शरार्चिर उच्चावचतिग्मतेजाः
ददाह सर्वां तव पुत्र सेनाम; अमृष्यमाणस तरसा तरस्वी
63
तस्येषवः पराणहराः सुमुक्ता; नासज्जन वै वर्मसु रुक्मपुङ्खाः
न च दवितीयं परमुमॊच बाणं; नरे हये वा परमद्विपे वा
64
अनेकरूपाकृतिभिर हि बाणैर; महारथानीकम अनुप्रविश्य
स एव एकस तव पुत्र सेनां; जघान दैत्यान इव वज्रपाणिः
1
[s]
tasmiñ śabde mṛdau jāte pāṇḍavair nihate bale
aśvaiḥ saptaśataiḥ śiṣṭair upāvartata saubalaḥ
2
sa yātvā vāhinīṃ tūrṇam abravīt tvarayan yudhi
yudhyadhvam iti saṃhṛṣṭāḥ punaḥ punar ariṃdamaḥ
apṛcchat kṣatriyāṃs tatra kva nu rājā mahārathaḥ
3
akunes tu vacaḥ śrutvā ta ūcur bharatarṣabha
asau tiṣṭhati kauravyo raṇamadhye mahārathaḥ
4
yatraitat sumahac chastraṃ pūrṇacandra samaprabham
yatraite satala trāṇā rathās tiṣṭhanti daṃśitāḥ
5
yatraiṣa śabdas tumulaḥ parjanyaninadopamaḥ
tatra gaccha drutaṃ rājaṃs tato drakṣyasi kauravam
6
evam uktas tu taiḥ śūraiḥ śakuniḥ saubalas tadā
prayayau tatra yatrāsau putras tava narādhipa
sarvataḥ saṃvṛto vīraiḥ samareṣv anivartibhiḥ
7
tato duryodhanaṃ dṛṣṭvā rathānīke vyavasthitam
sarathāṃs tāvakān sarvān harṣayañ śakunis tataḥ
8
duryodhanam idaṃ vākyaṃ hṛṣṭarūpo viśāṃ pate
kṛtakāryam ivātmānaṃ manyamāno 'bravīn nṛpam
9
jahi rājan rathānīkam aśvāḥ sarve jitā mayā
nātyaktvā jīvitaṃ saṃkhye śakyo jetuṃ yudhiṣṭhiraḥ
10
hate tasmin rathānīke pāṇḍavenābhipālite
gajān etān haniṣyāmaḥ padātīṃś cetarāṃs tathā
11
rutvā tu vacanaṃ tasya tāvakā jayagṛddhinaḥ
javenābhyapatan hṛṣṭāḥ pāṇaḍvānām anīkinīm
12
sarve vivṛtatūṇīrāḥ pragṛhītaśarāsanāḥ
arāsanāni dhunvānāḥ siṃhanādaṃ pracakrire
13
tato jyātalanirghoṣaḥ punar āsīd viśāṃ pate
prādurāsīc charāṇāṃ ca sumuktānāṃ sudāruṇaḥ
14
tān samīpagatān dṛṣṭvā javenodyata kārmukān
uvāca devakīputraṃ kuntīputro dhanaṃjayaḥ
15
codayāśvān asaṃbhrāntaḥ praviśaitad balārṇavam
antam adya gamiṣyāmi śatrūṇāṃ niśitaiḥ śaraiḥ
16
aṣṭādaśa dināny adya yuddhasyāsya janārdana
vartamānasya mahataḥ samāsadya parasparam
17
ananta kalpā dhvajinī bhūtvā hy eṣāṃ mahātmanām
kṣayam adya gatā yuddhe paśya daivaṃ yathāvidham
18
samudrakalpaṃ tu balaṃ dhārtarāṣṭrasya mādhava
asmān āsādya saṃjātma goṣpadopamam acyuta
19
hate bhīṣme ca saṃdadhyāc chivaṃ syād iha mādhava
na ca tat kṛtavān mūḍho dhārtarāṣṭraḥ subāliśaḥ
20
uktaṃ bhīṣmeṇa yad vākyaṃ hitaṃ pathyaṃ ca mādhava
tac cāpi nāsau kṛtavān vītabuddhiḥ suyodhanaḥ
21
tasmiṃs tu patite bhīṣme pracyute pṛthivītale
na jāne kāraṇaṃ kiṃ nu yena yuddham avartata
22
mūḍhāṃs tu sarvathā manye dhārtarāṣṭrān subāliśān
patite śaṃtanoḥ putre ye 'kārṣuḥ saṃyugaṃ punaḥ
23
anantaraṃ ca nihate droṇe brahma vidāṃ vare
rādheye ca vikarṇe ca naivāśāmyata vaiśasam
24
alpāvaśiṣṭe sainye 'smin sūtaputre ca pātite
saputre vai naravyāghre naivāśāmyata vaiśasam
25
rutāyuṣi hate śūre jalasaṃdhe ca paurave
śrutāyudhe ca nṛpatau naivāśāmyata vaiśasam
26
bhūriśravasi śalye ca śālve caiva janārdana
āvantyeṣu ca vīreṣu naivāśāmyata vaiśasam
27
jayadrathe ca nihate rākṣase cāpy alāyudhe
bāhlike somadatte ca naivāśāmyata vaiśasam
28
bhagadatte hate śūre kāmboje ca sudakṣiṇe
duḥśāsane ca nihate naivāśāmyata vaiśasam
29
dṛṣṭvā ca nihatāñ śūrān pṛthan māṇḍalikān nṛpān
balinaś ca raṇe kṛṣṇa naivāśāmyata vaiśasam
30
akṣauhiṇīpatīn dṛṣṭvā bhīmasenena pātitān
mohād vā yadi vā lobhān naivāśāmyata vaiśasam
31
ko nu rājakule jātaḥ kauraveyo viśeṣataḥ
nirarthakaṃ mahad vairaṃ kuryād anyaḥ suyodhanāt
32
guṇato 'bhyadhikaṃ jñatvā balataḥ śauryato 'pi vā
amūḍhaḥ ko nu yudhyeta janān prājño hitāhitam
33
yan na tasya mano hy āsīt tvayoktasya hitaṃ vacaḥ
praśame pāṇḍavaiḥ sārdhaṃ so 'nyasya śṛṇuyāt katham
34
yena śāṃtanavo bhīṣmo droṇo vidura eva ca
pratyākhyātāḥ śamasyārthe kiṃ nu tasyādya bheṣajam
35
maurkhyādyena pitā vṛddhaḥ pratyākhyāto janārdana
tathā mātā hitaṃ vākyaṃ bhāṣamāṇā hitaiṣiṇī
pratyākhyātā hy asatkṛtya sa kasmai rocayed vacaḥ
36
kulāntaka raṇo vyaktaṃ jāta eṣa janārdana
tathāsya dṛśyate ceṣṭā nītiś caiva viśāṃ pate
naiṣa dāsyati no rājyam iti me matir acyuta
37
ukto 'haṃ bahuśas tāta vidureṇa mahātmanā
na jīvan dāsyate bhāgaṃ dhārtarāṣṭraḥ kathaṃ cana
38
yāvat prāṇā dhamiṣyanti dhārtarāṣṭrasya mānada
tāvad yuṣmāsv apāpeṣu pracariṣyati pātakam
39
na sa yukto 'nyathā jetum ṛte vṛddhena mādhava
ity abravīt sadā māṃ hi viduraḥ satyadarśanaḥ
40
tat sarvam adya jānāmi vyavasāyaṃ durātmanaḥ
yad uktaṃ vacanaṃ tena vidureṇa mahātmanā
41
yo hi śrutvā vacaḥ pathyaṃ jāmadagnyād yathātatham
avāmanyata durbuddhir dhruvaṃ nāśa mukhe sthitaḥ
42
uktaṃ hi bahubhiḥ siddhair jātamātre suyodhane
enaṃ prāpya durātmānaṃ kṣayaṃ kṣatraṃ gamiṣyati
43
tad idaṃ vacanaṃ teṣāṃ niruktaṃ vai janārdana
kṣayaṃ yātā hi rājāno duryodhanakṛte bhṛśam
44
so 'dya sarvān raṇe yodhān nihaniṣyāmi mādhava
kṣatriyeṣu hateṣv āśu śūnye ca śibire kṛte
45
vadhāya cātmano 'smābhiḥ saṃyugaṃ rocayiṣyati
tad antaṃ hi bhaved vairam anumānena mādhava
46
evaṃ paśyāmi vārṣṇeya cintayan prajñayā svayā
vidurasya ca vākyena ceṣṭayā ca durātmanaḥ
47
saṃyāhi bharatīṃ vīra yāvaddhanmi śitaiḥ śaraiḥ
duryodhanaṃ durātmānaṃ vāhinīṃ cāsya saṃyuge
48
kṣemam adya kariṣyāmi dharmarājasya mādhava
hatvaitad durbalaṃ sainyaṃ dhārtarāṣṭrasya paśyataḥ
49
[s]
abhīśu hasto dāśārhas tathoktaḥ savyasācinā
tad balaugham amitrāṇām abhītaḥ prāviśad raṇe
50
arāsanavaraṃ ghoraṃ śaktikaṇṭaka saṃvṛtam
gadāparighapanthānaṃ rathanāgamahādrumam
51
hayapattilatākīrṇaṃ gāhamāno mahāyaśāḥ
vyaccarat tatra govindo rathenātipatākinā
52
te hayāḥ pāṇḍurā rājan vahanto 'rjunam āhave
diṣku sarvāsv adṛśyanta dāśārheṇa pracoditāḥ
53
tataḥ prāyād rathenājau savyasācī paraṃtapaḥ
kirañ śaraśatāṃs tīkṣṇān vāridhārā ivāmbudaḥ
54
prādurāsīn mahāñ śabdaḥ śarāṇāṃ nataparvaṇām
iṣubhiś chādyamānānāṃ samare savyasācinā
55
asajjantas tanutreṣu śaraughāḥ prāpatan bhuvi
indrāśanisamasparśā gāṇḍīvapreṣitāḥ śarāḥ
56
narān nāgān samāhatya hayāṃś cāpi viśāṃ pate
apatanta raṇe bāṇāḥ pataṃgā iva ghoṣiṇaḥ
57
sīt sarvam avacchannaṃ gāṇḍīvapreṣitaiḥ śaraiḥ
na prājñāyanta samare diśo vā pradiśo 'pi vā
58
sarvam āsīj jagat pūrṇaṃ pārtha nāmāṅkitaiḥ śaraiḥ
rukmapuṅkhais tailadhautaiḥ karmāra parimārjitaiḥ
59
te dahyamānāḥ pārthena pāvakeneva kuñjarāḥ
samāsīdanta kauravyā vadhyamānāḥ śitaiḥ śaraiḥ
60
aracāpa dharaḥ pārthaḥ prajvajann iva bhārata
dadāha samare yodhān kakṣam agnir iva jvalan
61
yathā vanānte vanapair visṛṣṭaḥ; kakṣaṃ dahet kṛṣṇa gatiḥ saghoṣaḥ
bhūri drumaṃ śuṣkalatā vitānaṃ; bhṛśaṃ samṛddho jvalanaḥ pratāpī
62
evaṃ sa nārācagaṇapratāpī; śarārcir uccāvacatigmatejāḥ
dadāha sarvāṃ tava putra senām; amṛṣyamāṇas tarasā tarasvī
63
tasyeṣavaḥ prāṇaharāḥ sumuktā; nāsajjan vai varmasu rukmapuṅkhāḥ
na ca dvitīyaṃ pramumoca bāṇaṃ; nare haye vā paramadvipe vā
64
anekarūpākṛtibhir hi bāṇair; mahārathānīkam anupraviśya
sa eva ekas tava putra senāṃ; jaghāna daityān iva vajrapāṇiḥ
