Book 1. Chapter 96
The Mahabharata In Sanskrit
Book 1
Chapter 96
1
[व]
हते चित्राङ्गदे भीष्मॊ बाले भरातरि चानघ
पालयाम आस तद राज्यं सत्यवत्या मते सथितः
2
संप्राप्तयौवनं पश्यन भरातरं धीमतां वरम
भीष्मॊ विचित्रवीर्यस्य विवाहायाकरॊन मतिम
3
अथ काशिपतेर भीष्मः कन्यास तिस्रॊ ऽपसरः समाः
शुश्राव सहिता राजन वृण्वतीर वै सवयंवरम
4
ततः स रथिनां शरेष्ठॊ रथेनैकेन वर्म भृत
जगामानुमते मातुः पुरीं वाराणसीं परति
5
तत्र राज्ञः समुदितान सर्वतः समुपागतान
ददर्श कन्यास ताश चैव भीष्मः शंतनुनन्दनः
6
कीर्त्यमानेषु राज्ञां तु नामस्व अथ सहस्रशः
भीष्मः सवयं तदा राजन वरयाम आस ताः परभुः
7
उवाच च महीपालान राजञ जलदनिःस्वनः
रथम आरॊप्य ताः कन्या भीष्मः परहरतां वरः
8
आहूय दानं कन्यानां गुणवद्भ्यः समृतं बुधैः
अलंकृत्य यथाशक्ति परदाय च धनान्य अपि
9
परयच्छन्त्य अपरे कन्यां मिथुनेन गवाम अपि
वित्तेन कथितेनान्ये बलेनान्ये ऽनुमान्य च
10
परमत्ताम उपयान्त्य अन्ये सवयम अन्ये च विन्दते
अष्टमं तम अथॊ वित्तविवाहं कविभिः समृतम
11
सवयंवरं तु राजन्याः परशंसन्त्य उपयान्ति च
परमथ्य तु हृताम आहुर जयायसीं धर्मवादिनः
12
ता इमाः पृथिवीपाला जिहीर्षामि बलाद इतः
ते यतध्वं परं शक्त्या विजयायेतराय वा
सथितॊ ऽहं पृथिवीपाला युद्धाय कृतनिश्चयः
13
एवम उक्त्वा महीपालान काशिराजं च वीर्यवान
सर्वाः कन्याः स कौरव्यॊ रथम आरॊपयत सवकम
आमन्त्र्य च स तान परायाच छीघ्रं कन्याः परगृह्य ताः
14
ततस ते पार्थिवाः सर्वे समुत्पेतुर अमर्षिताः
संस्पृशन्तः सवकान बाहून दशन्तॊ दशनच छदान
15
तेषाम आभरणान्य आशु तवरितानां विमुञ्चताम
आमुञ्चतां च वर्माणि संभ्रमः सुमहान अभूत
16
ताराणाम इव संपातॊ बभूव जनमेजय
भूषणानां च शुभ्राणां कवचानां च सर्वशः
17
सवर्मभिर भूषणैस ते दराग भराजद्भिर इतस ततः
सक्रॊधामर्ष जिह्मभ्रू सकषाय दृशस तथा
18
सूतॊपकॢप्तान रुचिरान सदश्वॊद्यत धूर गतान
रथान आस्थाय ते वीराः सर्वप्रहरणान्विताः
परयान्तम एकं कौरव्यम अनुसस्रुर उदायुधाः
19
ततः समभवद युद्धं तेषां तस्य च भारत
एकस्य च बहूनां च तुमुलं लॊमहर्षणम
20
ते तव इषून दशसाहस्रांस तस्मै युगपद आक्षिपन
अप्राप्तांश चैव तान आशु भीष्मः सर्वांस तदाच्छिनत
21
ततस ते पार्थिवाः सर्वे सर्वतः परिवारयन
ववर्षुः शरवर्षेण वर्षेणेवाद्रिम अम्बुदाः
22
स तद बाणमयं वर्षं शरैर आवार्य सर्वतः
ततः सर्वान महीपालान परत्यविध्यत तरिभिस तरिभिः
23
तस्याति पुरुषान अन्याँल लाघवं रथचारिणः
रक्षणं चात्मनः संख्ये शत्रवॊ ऽपय अभ्यपूजयन
24
तान विनिर्जित्य तु रणे सर्वशास्त्रविशारदः
कन्याभिः सहितः परायाद भारतॊ भारतान परति
25
ततस तं पृष्ठतॊ राजञ शाल्वराजॊ महारथः
अभ्याहनद अमेयात्मा भीष्मं शांतनवं रणे
26
वारणं जघने निघ्नन दन्ताभ्याम अपरॊ यथा
वाशिताम अनुसंप्राप्तॊ यूथपॊ बलिनां वरः
27
सत्री कामतिष्ठ तिष्ठेति भीष्मम आह स पार्थिवः
शाल्वराजॊ महाबाहुर अमर्षेणाभिचॊदितः
28
ततः स पुरुषव्याघ्रॊ भीष्मः परबलार्दनः
तद वाक्याकुलितः करॊधाद विधूमॊ ऽगनिर इव जवलन
29
कषत्रधर्मं समास्थाय वयपेतभयसंभ्रमः
निवर्तयाम आस रथं शाल्वं परति महारथः
30
निवर्तमानं तं दृष्ट्वा राजानः सर्व एव ते
परेक्षकाः समपद्यन्त भीष्म शाल्व समागमे
31
तौ वृषाव इव नर्दन्तौ बलिनौ वाशितान्तरे
अन्यॊन्यम अभिवर्तेतां बलविक्रम शालिनौ
32
ततॊ भीष्मं शांतनवं शरैः शतसहस्रशः
शाल्वराजॊ नरश्रेष्ठः समवाकिरद आशुगैः
33
पूर्वम अभ्यर्दितं दृष्ट्वा भीष्मं शाल्वेन ते नृपाः
विस्मिताः समपद्यन्त साधु साध्व इति चाभ्रुवन
34
लाघवं तस्य ते दृष्ट्वा संयुगे सर्वपार्थिवाः
अपूजयन्त संहृष्टा वाग्भिः शाल्वं नराधिपाः
35
कषत्रियाणां तदा वाचः शरुत्वा परपुरंजयः
करुद्धः शांतनवॊ भीष्मस तिष्ठ तिष्ठेत्य अभाषत
36
सारथिं चाब्रवीत करुद्धॊ याहि यत्रैष पार्थिवः
यावद एनं निहन्म्य अद्य भुजंगम इव पक्षिराट
37
ततॊ ऽसत्रं वारुणं सम्यग यॊजयाम आस कौरवः
तेनाश्वांश चतुरॊ ऽमृद्नाच छाल्व राज्ञॊ नराधिप
38
अस्त्रैर अस्त्राणि संवार्य शाल्वराज्ञः स कौरवः
भीष्मॊ नृपतिशार्दूल नयवधीत तस्य सारथिम
अस्त्रेण चाप्य अथैकेन नयवधीत तुरगॊत्तमान
39
कन्या हेतॊर नरश्रेष्ठ भीष्मः शांतनवस तदा
जित्वा विसर्जयाम आस जीवन्तं नृपसत्तमम
ततः शाल्वः सवनगरं परययौ भरतर्षभ
40
राजानॊ ये च तत्रासन सवयंवरदिदृक्षवः
सवान्य एव ते ऽपि राष्ट्राणि जग्मुः परपुरंजय
41
एवं विजित्य ताः कन्या भीष्मः परहरतां वरः
परययौ हास्तिनपुरं यत्र राजा स कौरवः
42
सॊ ऽचिरेणैव कालेन अत्यक्रामन नराधिप
वनानि सरितश चैव शैलांश च विविधद्रुमान
43
अक्षतः कषपयित्वारीन संख्ये ऽसंख्येयविक्रमः
आनयाम आस काश्यस्य सुताः सागरगासुतः
44
सनुषा इव स धर्मात्मा भगिन्य इव चानुजाः
यथा दुहितरश चैव परतिगृह्य ययौ कुरून
45
ताः सर्वा गुणसंपन्ना भराता भरात्रे यवीयसे
भीष्मॊ विचित्रवीर्याय परददौ विक्रमाहृताः
46
सतां धर्मेण धर्मज्ञः कृत्वा कर्मातिमानुषम
भरातुर विचित्रवीर्यस्य विवाहायॊपचक्रमे
सत्यवत्या सह मिथः कृत्वा निश्चयम आत्मवान
47
विवाहं कारयिष्यन्तं भीष्मं काशिपतेः सुता
जयेष्ठा तासाम इदं वाक्यम अब्रवीद धि सती तदा
48
मया सौभपतिः पूर्वं मनसाभिवृतः पतिः
तेन चास्मि वृता पूर्वम एष कामश च मे पितुः
49
मया वरयितव्यॊ ऽभूच छाल्वस तस्मिन सवयंवरे
एतद विज्ञाय धर्मज्ञ ततस तवं धर्मम आचर
50
एवम उक्तस तया भीष्मः कन्यया विप्र संसदि
चिन्ताम अभ्यगमद वीरॊ युक्तां तस्यैव कर्मणः
51
स विनिश्चित्य धर्मज्ञॊ बराह्मणैर वेदपारगैः
अनुजज्ञे तदा जयेष्टाम अम्बां काशिपतेः सुताम
52
अम्बिकाम्बालिके भार्ये परादाद भरात्रे यवीयसे
भीष्मॊ विचित्रवीर्याय विधिदृष्टेन कर्मणा
53
तयॊः पाणिं गृहीत्वा स रूपयौवन दर्पितः
विचित्रवीर्यॊ धर्मात्मा कामात्मा समपद्यत
54
ते चापि बृहती शयामे नीलकुञ्चित मूर्धजे
रक्ततुङ्ग नखॊपेते पीनश्रेणि पयॊधरे
55
आत्मनः परतिरूपॊ ऽसौ लब्धः पतिर इति सथिते
विचित्रवीर्यं कल्याणं पूजयाम आसतुस तु ते
56
स चाश्वि रूपसदृशॊ देव सत्त्वपराक्रमः
सर्वासाम एव नारीणां चित्तप्रमथनॊ ऽभवत
57
ताभ्यां सह समाः सप्त विहरन पृथिवीपतिः
विचित्रवीर्यस तरुणॊ यक्ष्माणं समपद्यत
58
सुहृदां यतमानानाम आप्तैः सह चिकित्सकैः
जगामास्तम इवादित्यः कौरव्यॊ यमसादनम
59
परेतकार्याणि सर्वाणि तस्य सम्यग अकारयत
राज्ञॊ विचित्रवीर्यस्य सत्यवत्या मते सथितः
ऋत्विग्भिः सहितॊ भीष्मः सर्वैश च कुरुपुंगवैः
1
[v]
hate citrāṅgade bhīṣmo bāle bhrātari cānagha
pālayām āsa tad rājyaṃ satyavatyā mate sthitaḥ
2
saṃprāptayauvanaṃ paśyan bhrātaraṃ dhīmatāṃ varam
bhīṣmo vicitravīryasya vivāhāyākaron matim
3
atha kāśipater bhīṣmaḥ kanyās tisro 'psaraḥ samāḥ
uśrāva sahitā rājan vṛṇvatīr vai svayaṃvaram
4
tataḥ sa rathināṃ śreṣṭho rathenaikena varma bhṛt
jagāmānumate mātuḥ purīṃ vārāṇasīṃ prati
5
tatra rājñaḥ samuditān sarvataḥ samupāgatān
dadarśa kanyās tāś caiva bhīṣmaḥ śaṃtanunandanaḥ
6
kīrtyamāneṣu rājñāṃ tu nāmasv atha sahasraśaḥ
bhīṣmaḥ svayaṃ tadā rājan varayām āsa tāḥ prabhuḥ
7
uvāca ca mahīpālān rājañ jaladaniḥsvanaḥ
ratham āropya tāḥ kanyā bhīṣmaḥ praharatāṃ varaḥ
8
hūya dānaṃ kanyānāṃ guṇavadbhyaḥ smṛtaṃ budhaiḥ
alaṃkṛtya yathāśakti pradāya ca dhanāny api
9
prayacchanty apare kanyāṃ mithunena gavām api
vittena kathitenānye balenānye 'numānya ca
10
pramattām upayānty anye svayam anye ca vindate
aṣṭamaṃ tam atho vittavivāhaṃ kavibhiḥ smṛtam
11
svayaṃvaraṃ tu rājanyāḥ praśaṃsanty upayānti ca
pramathya tu hṛtām āhur jyāyasīṃ dharmavādinaḥ
12
tā imāḥ pṛthivīpālā jihīrṣāmi balād itaḥ
te yatadhvaṃ paraṃ śaktyā vijayāyetarāya vā
sthito 'haṃ pṛthivīpālā yuddhāya kṛtaniścayaḥ
13
evam uktvā mahīpālān kāśirājaṃ ca vīryavān
sarvāḥ kanyāḥ sa kauravyo ratham āropayat svakam
āmantrya ca sa tān prāyāc chīghraṃ kanyāḥ pragṛhya tāḥ
14
tatas te pārthivāḥ sarve samutpetur amarṣitāḥ
saṃspṛśantaḥ svakān bāhūn daśanto daśanac chadān
15
teṣām ābharaṇāny āśu tvaritānāṃ vimuñcatām
āmuñcatāṃ ca varmāṇi saṃbhramaḥ sumahān abhūt
16
tārāṇām iva saṃpāto babhūva janamejaya
bhūṣaṇānāṃ ca śubhrāṇāṃ kavacānāṃ ca sarvaśaḥ
17
savarmabhir bhūṣaṇais te drāg bhrājadbhir itas tataḥ
sakrodhāmarṣa jihmabhrū sakaṣāya dṛśas tathā
18
sūtopakḷptān rucirān sadaśvodyata dhūr gatān
rathān āsthāya te vīrāḥ sarvapraharaṇānvitāḥ
prayāntam ekaṃ kauravyam anusasrur udāyudhāḥ
19
tataḥ samabhavad yuddhaṃ teṣāṃ tasya ca bhārata
ekasya ca bahūnāṃ ca tumulaṃ lomaharṣaṇam
20
te tv iṣūn daśasāhasrāṃs tasmai yugapad ākṣipan
aprāptāṃś caiva tān āśu bhīṣmaḥ sarvāṃs tadācchinat
21
tatas te pārthivāḥ sarve sarvataḥ parivārayan
vavarṣuḥ śaravarṣeṇa varṣeṇevādrim ambudāḥ
22
sa tad bāṇamayaṃ varṣaṃ śarair āvārya sarvataḥ
tataḥ sarvān mahīpālān pratyavidhyat tribhis tribhiḥ
23
tasyāti puruṣān anyāṁl lāghavaṃ rathacāriṇaḥ
rakṣaṇaṃ cātmanaḥ saṃkhye śatravo 'py abhyapūjayan
24
tān vinirjitya tu raṇe sarvaśāstraviśāradaḥ
kanyābhiḥ sahitaḥ prāyād bhārato bhāratān prati
25
tatas taṃ pṛṣṭhato rājañ śālvarājo mahārathaḥ
abhyāhanad ameyātmā bhīṣmaṃ śātanavaṃ raṇe
26
vāraṇaṃ jaghane nighnan dantābhyām aparo yathā
vāśitām anusaṃprāpto yūthapo balināṃ varaḥ
27
strī kāmatiṣṭha tiṣṭheti bhīṣmam āha sa pārthivaḥ
ślvarājo mahābāhur amarṣeṇābhicoditaḥ
28
tataḥ sa puruṣavyāghro bhīṣmaḥ parabalārdanaḥ
tad vākyākulitaḥ krodhād vidhūmo 'gnir iva jvalan
29
kṣatradharmaṃ samāsthāya vyapetabhayasaṃbhramaḥ
nivartayām āsa rathaṃ śālvaṃ prati mahārathaḥ
30
nivartamānaṃ taṃ dṛṣṭvā rājānaḥ sarva eva te
prekṣakāḥ samapadyanta bhīṣma śālva samāgame
31
tau vṛṣāv iva nardantau balinau vāśitāntare
anyonyam abhivartetāṃ balavikrama śālinau
32
tato bhīṣmaṃ śātanavaṃ śaraiḥ śatasahasraśaḥ
ślvarājo naraśreṣṭhaḥ samavākirad āśugaiḥ
33
pūrvam abhyarditaṃ dṛṣṭvā bhīṣmaṃ śālvena te nṛpāḥ
vismitāḥ samapadyanta sādhu sādhv iti cābhruvan
34
lāghavaṃ tasya te dṛṣṭvā saṃyuge sarvapārthivāḥ
apūjayanta saṃhṛṣṭā vāgbhiḥ śālvaṃ narādhipāḥ
35
kṣatriyāṇāṃ tadā vācaḥ śrutvā parapuraṃjayaḥ
kruddhaḥ śātanavo bhīṣmas tiṣṭha tiṣṭhety abhāṣata
36
sārathiṃ cābravīt kruddho yāhi yatraiṣa pārthivaḥ
yāvad enaṃ nihanmy adya bhujaṃgam iva pakṣirāṭ
37
tato 'straṃ vāruṇaṃ samyag yojayām āsa kauravaḥ
tenāśvāṃś caturo 'mṛdnāc chālva rājño narādhipa
38
astrair astrāṇi saṃvārya śālvarājñaḥ sa kauravaḥ
bhīṣmo nṛpatiśārdūla nyavadhīt tasya sārathim
astreṇa cāpy athaikena nyavadhīt turagottamān
39
kanyā hetor naraśreṣṭha bhīṣmaḥ śātanavas tadā
jitvā visarjayām āsa jīvantaṃ nṛpasattamam
tataḥ śālvaḥ svanagaraṃ prayayau bharatarṣabha
40
rājāno ye ca tatrāsan svayaṃvaradidṛkṣavaḥ
svāny eva te 'pi rāṣṭrāṇi jagmuḥ parapuraṃjaya
41
evaṃ vijitya tāḥ kanyā bhīṣmaḥ praharatāṃ varaḥ
prayayau hāstinapuraṃ yatra rājā sa kauravaḥ
42
so 'cireṇaiva kālena atyakrāman narādhipa
vanāni saritaś caiva śailāṃś ca vividhadrumān
43
akṣataḥ kṣapayitvārīn saṃkhye 'saṃkhyeyavikramaḥ
ānayām āsa kāśyasya sutāḥ sāgaragāsutaḥ
44
snuṣā iva sa dharmātmā bhaginya iva cānujāḥ
yathā duhitaraś caiva pratigṛhya yayau kurūn
45
tāḥ sarvā guṇasaṃpannā bhrātā bhrātre yavīyase
bhīṣmo vicitravīryāya pradadau vikramāhṛtāḥ
46
satāṃ dharmeṇa dharmajñaḥ kṛtvā karmātimānuṣam
bhrātur vicitravīryasya vivāhāyopacakrame
satyavatyā saha mithaḥ kṛtvā niścayam ātmavān
47
vivāhaṃ kārayiṣyantaṃ bhīṣmaṃ kāśipateḥ sutā
jyeṣṭhā tāsām idaṃ vākyam abravīd dhi satī tadā
48
mayā saubhapatiḥ pūrvaṃ manasābhivṛtaḥ patiḥ
tena cāsmi vṛtā pūrvam eṣa kāmaś ca me pituḥ
49
mayā varayitavyo 'bhūc chālvas tasmin svayaṃvare
etad vijñāya dharmajña tatas tvaṃ dharmam ācara
50
evam uktas tayā bhīṣmaḥ kanyayā vipra saṃsadi
cintām abhyagamad vīro yuktāṃ tasyaiva karmaṇaḥ
51
sa viniścitya dharmajño brāhmaṇair vedapāragaiḥ
anujajñe tadā jyeṣṭām ambāṃ kāśipateḥ sutām
52
ambikāmbālike bhārye prādād bhrātre yavīyase
bhīṣmo vicitravīryāya vidhidṛṣṭena karmaṇā
53
tayoḥ pāṇiṃ gṛhītvā sa rūpayauvana darpitaḥ
vicitravīryo dharmātmā kāmātmā samapadyata
54
te cāpi bṛhatī śyāme nīlakuñcita mūrdhaje
raktatuṅga nakhopete pīnaśreṇi payodhare
55
tmanaḥ pratirūpo 'sau labdhaḥ patir iti sthite
vicitravīryaṃ kalyāṇaṃ pūjayām āsatus tu te
56
sa cāśvi rūpasadṛśo deva sattvaparākramaḥ
sarvāsām eva nārīṇāṃ cittapramathano 'bhavat
57
tābhyāṃ saha samāḥ sapta viharan pṛthivīpatiḥ
vicitravīryas taruṇo yakṣmāṇaṃ samapadyata
58
suhṛdāṃ yatamānānām āptaiḥ saha cikitsakaiḥ
jagāmāstam ivādityaḥ kauravyo yamasādanam
59
pretakāryāṇi sarvāṇi tasya samyag akārayat
rājño vicitravīryasya satyavatyā mate sthitaḥ
tvigbhiḥ sahito bhīṣmaḥ sarvaiś ca kurupuṃgavaiḥ
Book 1
Chapter 96
1
[व]
हते चित्राङ्गदे भीष्मॊ बाले भरातरि चानघ
पालयाम आस तद राज्यं सत्यवत्या मते सथितः
2
संप्राप्तयौवनं पश्यन भरातरं धीमतां वरम
भीष्मॊ विचित्रवीर्यस्य विवाहायाकरॊन मतिम
3
अथ काशिपतेर भीष्मः कन्यास तिस्रॊ ऽपसरः समाः
शुश्राव सहिता राजन वृण्वतीर वै सवयंवरम
4
ततः स रथिनां शरेष्ठॊ रथेनैकेन वर्म भृत
जगामानुमते मातुः पुरीं वाराणसीं परति
5
तत्र राज्ञः समुदितान सर्वतः समुपागतान
ददर्श कन्यास ताश चैव भीष्मः शंतनुनन्दनः
6
कीर्त्यमानेषु राज्ञां तु नामस्व अथ सहस्रशः
भीष्मः सवयं तदा राजन वरयाम आस ताः परभुः
7
उवाच च महीपालान राजञ जलदनिःस्वनः
रथम आरॊप्य ताः कन्या भीष्मः परहरतां वरः
8
आहूय दानं कन्यानां गुणवद्भ्यः समृतं बुधैः
अलंकृत्य यथाशक्ति परदाय च धनान्य अपि
9
परयच्छन्त्य अपरे कन्यां मिथुनेन गवाम अपि
वित्तेन कथितेनान्ये बलेनान्ये ऽनुमान्य च
10
परमत्ताम उपयान्त्य अन्ये सवयम अन्ये च विन्दते
अष्टमं तम अथॊ वित्तविवाहं कविभिः समृतम
11
सवयंवरं तु राजन्याः परशंसन्त्य उपयान्ति च
परमथ्य तु हृताम आहुर जयायसीं धर्मवादिनः
12
ता इमाः पृथिवीपाला जिहीर्षामि बलाद इतः
ते यतध्वं परं शक्त्या विजयायेतराय वा
सथितॊ ऽहं पृथिवीपाला युद्धाय कृतनिश्चयः
13
एवम उक्त्वा महीपालान काशिराजं च वीर्यवान
सर्वाः कन्याः स कौरव्यॊ रथम आरॊपयत सवकम
आमन्त्र्य च स तान परायाच छीघ्रं कन्याः परगृह्य ताः
14
ततस ते पार्थिवाः सर्वे समुत्पेतुर अमर्षिताः
संस्पृशन्तः सवकान बाहून दशन्तॊ दशनच छदान
15
तेषाम आभरणान्य आशु तवरितानां विमुञ्चताम
आमुञ्चतां च वर्माणि संभ्रमः सुमहान अभूत
16
ताराणाम इव संपातॊ बभूव जनमेजय
भूषणानां च शुभ्राणां कवचानां च सर्वशः
17
सवर्मभिर भूषणैस ते दराग भराजद्भिर इतस ततः
सक्रॊधामर्ष जिह्मभ्रू सकषाय दृशस तथा
18
सूतॊपकॢप्तान रुचिरान सदश्वॊद्यत धूर गतान
रथान आस्थाय ते वीराः सर्वप्रहरणान्विताः
परयान्तम एकं कौरव्यम अनुसस्रुर उदायुधाः
19
ततः समभवद युद्धं तेषां तस्य च भारत
एकस्य च बहूनां च तुमुलं लॊमहर्षणम
20
ते तव इषून दशसाहस्रांस तस्मै युगपद आक्षिपन
अप्राप्तांश चैव तान आशु भीष्मः सर्वांस तदाच्छिनत
21
ततस ते पार्थिवाः सर्वे सर्वतः परिवारयन
ववर्षुः शरवर्षेण वर्षेणेवाद्रिम अम्बुदाः
22
स तद बाणमयं वर्षं शरैर आवार्य सर्वतः
ततः सर्वान महीपालान परत्यविध्यत तरिभिस तरिभिः
23
तस्याति पुरुषान अन्याँल लाघवं रथचारिणः
रक्षणं चात्मनः संख्ये शत्रवॊ ऽपय अभ्यपूजयन
24
तान विनिर्जित्य तु रणे सर्वशास्त्रविशारदः
कन्याभिः सहितः परायाद भारतॊ भारतान परति
25
ततस तं पृष्ठतॊ राजञ शाल्वराजॊ महारथः
अभ्याहनद अमेयात्मा भीष्मं शांतनवं रणे
26
वारणं जघने निघ्नन दन्ताभ्याम अपरॊ यथा
वाशिताम अनुसंप्राप्तॊ यूथपॊ बलिनां वरः
27
सत्री कामतिष्ठ तिष्ठेति भीष्मम आह स पार्थिवः
शाल्वराजॊ महाबाहुर अमर्षेणाभिचॊदितः
28
ततः स पुरुषव्याघ्रॊ भीष्मः परबलार्दनः
तद वाक्याकुलितः करॊधाद विधूमॊ ऽगनिर इव जवलन
29
कषत्रधर्मं समास्थाय वयपेतभयसंभ्रमः
निवर्तयाम आस रथं शाल्वं परति महारथः
30
निवर्तमानं तं दृष्ट्वा राजानः सर्व एव ते
परेक्षकाः समपद्यन्त भीष्म शाल्व समागमे
31
तौ वृषाव इव नर्दन्तौ बलिनौ वाशितान्तरे
अन्यॊन्यम अभिवर्तेतां बलविक्रम शालिनौ
32
ततॊ भीष्मं शांतनवं शरैः शतसहस्रशः
शाल्वराजॊ नरश्रेष्ठः समवाकिरद आशुगैः
33
पूर्वम अभ्यर्दितं दृष्ट्वा भीष्मं शाल्वेन ते नृपाः
विस्मिताः समपद्यन्त साधु साध्व इति चाभ्रुवन
34
लाघवं तस्य ते दृष्ट्वा संयुगे सर्वपार्थिवाः
अपूजयन्त संहृष्टा वाग्भिः शाल्वं नराधिपाः
35
कषत्रियाणां तदा वाचः शरुत्वा परपुरंजयः
करुद्धः शांतनवॊ भीष्मस तिष्ठ तिष्ठेत्य अभाषत
36
सारथिं चाब्रवीत करुद्धॊ याहि यत्रैष पार्थिवः
यावद एनं निहन्म्य अद्य भुजंगम इव पक्षिराट
37
ततॊ ऽसत्रं वारुणं सम्यग यॊजयाम आस कौरवः
तेनाश्वांश चतुरॊ ऽमृद्नाच छाल्व राज्ञॊ नराधिप
38
अस्त्रैर अस्त्राणि संवार्य शाल्वराज्ञः स कौरवः
भीष्मॊ नृपतिशार्दूल नयवधीत तस्य सारथिम
अस्त्रेण चाप्य अथैकेन नयवधीत तुरगॊत्तमान
39
कन्या हेतॊर नरश्रेष्ठ भीष्मः शांतनवस तदा
जित्वा विसर्जयाम आस जीवन्तं नृपसत्तमम
ततः शाल्वः सवनगरं परययौ भरतर्षभ
40
राजानॊ ये च तत्रासन सवयंवरदिदृक्षवः
सवान्य एव ते ऽपि राष्ट्राणि जग्मुः परपुरंजय
41
एवं विजित्य ताः कन्या भीष्मः परहरतां वरः
परययौ हास्तिनपुरं यत्र राजा स कौरवः
42
सॊ ऽचिरेणैव कालेन अत्यक्रामन नराधिप
वनानि सरितश चैव शैलांश च विविधद्रुमान
43
अक्षतः कषपयित्वारीन संख्ये ऽसंख्येयविक्रमः
आनयाम आस काश्यस्य सुताः सागरगासुतः
44
सनुषा इव स धर्मात्मा भगिन्य इव चानुजाः
यथा दुहितरश चैव परतिगृह्य ययौ कुरून
45
ताः सर्वा गुणसंपन्ना भराता भरात्रे यवीयसे
भीष्मॊ विचित्रवीर्याय परददौ विक्रमाहृताः
46
सतां धर्मेण धर्मज्ञः कृत्वा कर्मातिमानुषम
भरातुर विचित्रवीर्यस्य विवाहायॊपचक्रमे
सत्यवत्या सह मिथः कृत्वा निश्चयम आत्मवान
47
विवाहं कारयिष्यन्तं भीष्मं काशिपतेः सुता
जयेष्ठा तासाम इदं वाक्यम अब्रवीद धि सती तदा
48
मया सौभपतिः पूर्वं मनसाभिवृतः पतिः
तेन चास्मि वृता पूर्वम एष कामश च मे पितुः
49
मया वरयितव्यॊ ऽभूच छाल्वस तस्मिन सवयंवरे
एतद विज्ञाय धर्मज्ञ ततस तवं धर्मम आचर
50
एवम उक्तस तया भीष्मः कन्यया विप्र संसदि
चिन्ताम अभ्यगमद वीरॊ युक्तां तस्यैव कर्मणः
51
स विनिश्चित्य धर्मज्ञॊ बराह्मणैर वेदपारगैः
अनुजज्ञे तदा जयेष्टाम अम्बां काशिपतेः सुताम
52
अम्बिकाम्बालिके भार्ये परादाद भरात्रे यवीयसे
भीष्मॊ विचित्रवीर्याय विधिदृष्टेन कर्मणा
53
तयॊः पाणिं गृहीत्वा स रूपयौवन दर्पितः
विचित्रवीर्यॊ धर्मात्मा कामात्मा समपद्यत
54
ते चापि बृहती शयामे नीलकुञ्चित मूर्धजे
रक्ततुङ्ग नखॊपेते पीनश्रेणि पयॊधरे
55
आत्मनः परतिरूपॊ ऽसौ लब्धः पतिर इति सथिते
विचित्रवीर्यं कल्याणं पूजयाम आसतुस तु ते
56
स चाश्वि रूपसदृशॊ देव सत्त्वपराक्रमः
सर्वासाम एव नारीणां चित्तप्रमथनॊ ऽभवत
57
ताभ्यां सह समाः सप्त विहरन पृथिवीपतिः
विचित्रवीर्यस तरुणॊ यक्ष्माणं समपद्यत
58
सुहृदां यतमानानाम आप्तैः सह चिकित्सकैः
जगामास्तम इवादित्यः कौरव्यॊ यमसादनम
59
परेतकार्याणि सर्वाणि तस्य सम्यग अकारयत
राज्ञॊ विचित्रवीर्यस्य सत्यवत्या मते सथितः
ऋत्विग्भिः सहितॊ भीष्मः सर्वैश च कुरुपुंगवैः
1
[v]
hate citrāṅgade bhīṣmo bāle bhrātari cānagha
pālayām āsa tad rājyaṃ satyavatyā mate sthitaḥ
2
saṃprāptayauvanaṃ paśyan bhrātaraṃ dhīmatāṃ varam
bhīṣmo vicitravīryasya vivāhāyākaron matim
3
atha kāśipater bhīṣmaḥ kanyās tisro 'psaraḥ samāḥ
uśrāva sahitā rājan vṛṇvatīr vai svayaṃvaram
4
tataḥ sa rathināṃ śreṣṭho rathenaikena varma bhṛt
jagāmānumate mātuḥ purīṃ vārāṇasīṃ prati
5
tatra rājñaḥ samuditān sarvataḥ samupāgatān
dadarśa kanyās tāś caiva bhīṣmaḥ śaṃtanunandanaḥ
6
kīrtyamāneṣu rājñāṃ tu nāmasv atha sahasraśaḥ
bhīṣmaḥ svayaṃ tadā rājan varayām āsa tāḥ prabhuḥ
7
uvāca ca mahīpālān rājañ jaladaniḥsvanaḥ
ratham āropya tāḥ kanyā bhīṣmaḥ praharatāṃ varaḥ
8
hūya dānaṃ kanyānāṃ guṇavadbhyaḥ smṛtaṃ budhaiḥ
alaṃkṛtya yathāśakti pradāya ca dhanāny api
9
prayacchanty apare kanyāṃ mithunena gavām api
vittena kathitenānye balenānye 'numānya ca
10
pramattām upayānty anye svayam anye ca vindate
aṣṭamaṃ tam atho vittavivāhaṃ kavibhiḥ smṛtam
11
svayaṃvaraṃ tu rājanyāḥ praśaṃsanty upayānti ca
pramathya tu hṛtām āhur jyāyasīṃ dharmavādinaḥ
12
tā imāḥ pṛthivīpālā jihīrṣāmi balād itaḥ
te yatadhvaṃ paraṃ śaktyā vijayāyetarāya vā
sthito 'haṃ pṛthivīpālā yuddhāya kṛtaniścayaḥ
13
evam uktvā mahīpālān kāśirājaṃ ca vīryavān
sarvāḥ kanyāḥ sa kauravyo ratham āropayat svakam
āmantrya ca sa tān prāyāc chīghraṃ kanyāḥ pragṛhya tāḥ
14
tatas te pārthivāḥ sarve samutpetur amarṣitāḥ
saṃspṛśantaḥ svakān bāhūn daśanto daśanac chadān
15
teṣām ābharaṇāny āśu tvaritānāṃ vimuñcatām
āmuñcatāṃ ca varmāṇi saṃbhramaḥ sumahān abhūt
16
tārāṇām iva saṃpāto babhūva janamejaya
bhūṣaṇānāṃ ca śubhrāṇāṃ kavacānāṃ ca sarvaśaḥ
17
savarmabhir bhūṣaṇais te drāg bhrājadbhir itas tataḥ
sakrodhāmarṣa jihmabhrū sakaṣāya dṛśas tathā
18
sūtopakḷptān rucirān sadaśvodyata dhūr gatān
rathān āsthāya te vīrāḥ sarvapraharaṇānvitāḥ
prayāntam ekaṃ kauravyam anusasrur udāyudhāḥ
19
tataḥ samabhavad yuddhaṃ teṣāṃ tasya ca bhārata
ekasya ca bahūnāṃ ca tumulaṃ lomaharṣaṇam
20
te tv iṣūn daśasāhasrāṃs tasmai yugapad ākṣipan
aprāptāṃś caiva tān āśu bhīṣmaḥ sarvāṃs tadācchinat
21
tatas te pārthivāḥ sarve sarvataḥ parivārayan
vavarṣuḥ śaravarṣeṇa varṣeṇevādrim ambudāḥ
22
sa tad bāṇamayaṃ varṣaṃ śarair āvārya sarvataḥ
tataḥ sarvān mahīpālān pratyavidhyat tribhis tribhiḥ
23
tasyāti puruṣān anyāṁl lāghavaṃ rathacāriṇaḥ
rakṣaṇaṃ cātmanaḥ saṃkhye śatravo 'py abhyapūjayan
24
tān vinirjitya tu raṇe sarvaśāstraviśāradaḥ
kanyābhiḥ sahitaḥ prāyād bhārato bhāratān prati
25
tatas taṃ pṛṣṭhato rājañ śālvarājo mahārathaḥ
abhyāhanad ameyātmā bhīṣmaṃ śātanavaṃ raṇe
26
vāraṇaṃ jaghane nighnan dantābhyām aparo yathā
vāśitām anusaṃprāpto yūthapo balināṃ varaḥ
27
strī kāmatiṣṭha tiṣṭheti bhīṣmam āha sa pārthivaḥ
ślvarājo mahābāhur amarṣeṇābhicoditaḥ
28
tataḥ sa puruṣavyāghro bhīṣmaḥ parabalārdanaḥ
tad vākyākulitaḥ krodhād vidhūmo 'gnir iva jvalan
29
kṣatradharmaṃ samāsthāya vyapetabhayasaṃbhramaḥ
nivartayām āsa rathaṃ śālvaṃ prati mahārathaḥ
30
nivartamānaṃ taṃ dṛṣṭvā rājānaḥ sarva eva te
prekṣakāḥ samapadyanta bhīṣma śālva samāgame
31
tau vṛṣāv iva nardantau balinau vāśitāntare
anyonyam abhivartetāṃ balavikrama śālinau
32
tato bhīṣmaṃ śātanavaṃ śaraiḥ śatasahasraśaḥ
ślvarājo naraśreṣṭhaḥ samavākirad āśugaiḥ
33
pūrvam abhyarditaṃ dṛṣṭvā bhīṣmaṃ śālvena te nṛpāḥ
vismitāḥ samapadyanta sādhu sādhv iti cābhruvan
34
lāghavaṃ tasya te dṛṣṭvā saṃyuge sarvapārthivāḥ
apūjayanta saṃhṛṣṭā vāgbhiḥ śālvaṃ narādhipāḥ
35
kṣatriyāṇāṃ tadā vācaḥ śrutvā parapuraṃjayaḥ
kruddhaḥ śātanavo bhīṣmas tiṣṭha tiṣṭhety abhāṣata
36
sārathiṃ cābravīt kruddho yāhi yatraiṣa pārthivaḥ
yāvad enaṃ nihanmy adya bhujaṃgam iva pakṣirāṭ
37
tato 'straṃ vāruṇaṃ samyag yojayām āsa kauravaḥ
tenāśvāṃś caturo 'mṛdnāc chālva rājño narādhipa
38
astrair astrāṇi saṃvārya śālvarājñaḥ sa kauravaḥ
bhīṣmo nṛpatiśārdūla nyavadhīt tasya sārathim
astreṇa cāpy athaikena nyavadhīt turagottamān
39
kanyā hetor naraśreṣṭha bhīṣmaḥ śātanavas tadā
jitvā visarjayām āsa jīvantaṃ nṛpasattamam
tataḥ śālvaḥ svanagaraṃ prayayau bharatarṣabha
40
rājāno ye ca tatrāsan svayaṃvaradidṛkṣavaḥ
svāny eva te 'pi rāṣṭrāṇi jagmuḥ parapuraṃjaya
41
evaṃ vijitya tāḥ kanyā bhīṣmaḥ praharatāṃ varaḥ
prayayau hāstinapuraṃ yatra rājā sa kauravaḥ
42
so 'cireṇaiva kālena atyakrāman narādhipa
vanāni saritaś caiva śailāṃś ca vividhadrumān
43
akṣataḥ kṣapayitvārīn saṃkhye 'saṃkhyeyavikramaḥ
ānayām āsa kāśyasya sutāḥ sāgaragāsutaḥ
44
snuṣā iva sa dharmātmā bhaginya iva cānujāḥ
yathā duhitaraś caiva pratigṛhya yayau kurūn
45
tāḥ sarvā guṇasaṃpannā bhrātā bhrātre yavīyase
bhīṣmo vicitravīryāya pradadau vikramāhṛtāḥ
46
satāṃ dharmeṇa dharmajñaḥ kṛtvā karmātimānuṣam
bhrātur vicitravīryasya vivāhāyopacakrame
satyavatyā saha mithaḥ kṛtvā niścayam ātmavān
47
vivāhaṃ kārayiṣyantaṃ bhīṣmaṃ kāśipateḥ sutā
jyeṣṭhā tāsām idaṃ vākyam abravīd dhi satī tadā
48
mayā saubhapatiḥ pūrvaṃ manasābhivṛtaḥ patiḥ
tena cāsmi vṛtā pūrvam eṣa kāmaś ca me pituḥ
49
mayā varayitavyo 'bhūc chālvas tasmin svayaṃvare
etad vijñāya dharmajña tatas tvaṃ dharmam ācara
50
evam uktas tayā bhīṣmaḥ kanyayā vipra saṃsadi
cintām abhyagamad vīro yuktāṃ tasyaiva karmaṇaḥ
51
sa viniścitya dharmajño brāhmaṇair vedapāragaiḥ
anujajñe tadā jyeṣṭām ambāṃ kāśipateḥ sutām
52
ambikāmbālike bhārye prādād bhrātre yavīyase
bhīṣmo vicitravīryāya vidhidṛṣṭena karmaṇā
53
tayoḥ pāṇiṃ gṛhītvā sa rūpayauvana darpitaḥ
vicitravīryo dharmātmā kāmātmā samapadyata
54
te cāpi bṛhatī śyāme nīlakuñcita mūrdhaje
raktatuṅga nakhopete pīnaśreṇi payodhare
55
tmanaḥ pratirūpo 'sau labdhaḥ patir iti sthite
vicitravīryaṃ kalyāṇaṃ pūjayām āsatus tu te
56
sa cāśvi rūpasadṛśo deva sattvaparākramaḥ
sarvāsām eva nārīṇāṃ cittapramathano 'bhavat
57
tābhyāṃ saha samāḥ sapta viharan pṛthivīpatiḥ
vicitravīryas taruṇo yakṣmāṇaṃ samapadyata
58
suhṛdāṃ yatamānānām āptaiḥ saha cikitsakaiḥ
jagāmāstam ivādityaḥ kauravyo yamasādanam
59
pretakāryāṇi sarvāṇi tasya samyag akārayat
rājño vicitravīryasya satyavatyā mate sthitaḥ
tvigbhiḥ sahito bhīṣmaḥ sarvaiś ca kurupuṃgavaiḥ
