Book 11. Chapter 7
The Mahabharata In Sanskrit
Book 11
Chapter 7
1
[धृ]
अहॊ ऽभिहितम आख्यानं भवता तत्त्वदर्शिना
भूय एव तु मे हर्षः शरॊतुं वाग अमृतं तव
2
[विदुर]
शृणु भूयः परवक्ष्यामि मार्गस्यैतस्य विस्तरम
यच छरुत्वा विप्रमुच्यन्ते संसारेभ्यॊ विचक्षणाः
3
यथा तु पुरुषॊ राजन दीर्घम अध्वानम आस्थितः
कव चित कव चिच छरमात सथाता कुरुते वासम एव वा
4
एवं संसारपर्याये गर्भवासेषु भारत
कुर्वन्ति दुर्बुधा वासं मुच्यन्ते तत्र पण्डिताः
5
तस्माद अध्वानम एवैतम आहुः शास्त्रविदॊ जनाः
यत तु संसारगहनं वनम आहुर मनीषिणः
6
सॊ ऽयं लॊकसमावर्तॊ मर्त्यानां भरतर्षभ
चराणां सथावराणां च गृध्येत तत्र न पण्डितः
7
शारीरा मानसाश चैव मर्त्यानां ये तु वयाधयः
परत्यक्षाश च परॊक्षाश च ते वयालाः कथिता बुधैः
8
कलिश्यमानाश च तैर नित्यं हन्यमानाश च भारत
सवकर्मभिर महाव्यालैर नॊद्विजन्त्य अल्पबुद्धयः
9
अथापि तैर विमुच्येत वयाधिभिः पुरुषॊ नृप
आवृणॊत्य एव तं पश्चाज जरा रूपविनाशिनी
10
शब्दरूपरसस्पर्शैर गन्धैर्श च विविधैर अपि
मज्जमानं महापङ्के निरालम्बे समन्ततः
11
संवत्सरर्तवॊ मासाः पक्षाहॊ रात्रसंधयः
करमेणास्य परलुम्पन्ति रूपम आयुस तथैव च
12
एते कालस्य निधयॊ नैताज जानन्ति दुर्बुधाः
अत्राभिलिखितान्य आहुः सर्वभूतानि कर्मणा
13
रथं शरीरं भूतानां सत्त्वम आहुस तु सारथिम
इन्द्रियाणि हयान आहुः कर्म बुद्धिश च रश्मयः
14
तेषां हयानां यॊ वेगं धावताम अनुधावति
स तु संसारचक्रे ऽसमिंश चक्रवत परिवर्तते
15
यस तान यमयते बुद्ध्या स यन्ता न निवर्तते
याम्यम आहू रथं हय एनं मुह्यन्ते येन दुर्बुधाः
16
स चैतत पराप्नुते राजन यत तवं पराप्तॊ नराधिप
राज्यनाशं सुहृन नाशं सुत नाशं च भारत
17
अनुतर्षुलम एवैतद दुःखं भवति भारत
साधुः परमदुःखानां दुःखभैषज्यम आचरेत
18
न विक्रमॊ न चाप्य अर्थॊ न मित्रं न सुहृज्जनः
तथॊन्मॊचयते दुःखाद यथात्मा सथिरसंयमः
19
तस्मान मैत्रं समास्थाय शीलम आपद्य भारत
दमस तयागॊ ऽपरमादश च ते तरयॊ बरह्मणॊ हयाः
20
शीलरश्मि समायुक्ते सथितॊ यॊ मानसे रथे
तयक्त्वा मृत्युभयं राजन बरह्मलॊकं स गच्छति
1
[dhṛ]
aho 'bhihitam ākhyānaṃ bhavatā tattvadarśinā
bhūya eva tu me harṣaḥ śrotuṃ vāg amṛtaṃ tava
2
[vidura]
śṛu bhūyaḥ pravakṣyāmi mārgasyaitasya vistaram
yac chrutvā vipramucyante saṃsārebhyo vicakṣaṇāḥ
3
yathā tu puruṣo rājan dīrgham adhvānam āsthitaḥ
kva cit kva cic chramāt sthātā kurute vāsam eva vā
4
evaṃ saṃsāraparyāye garbhavāseṣu bhārata
kurvanti durbudhā vāsaṃ mucyante tatra paṇḍitāḥ
5
tasmād adhvānam evaitam āhuḥ śāstravido janāḥ
yat tu saṃsāragahanaṃ vanam āhur manīṣiṇaḥ
6
so 'yaṃ lokasamāvarto martyānāṃ bharatarṣabha
carāṇāṃ sthāvarāṇāṃ ca gṛdhyet tatra na paṇḍitaḥ
7
śrīrā mānasāś caiva martyānāṃ ye tu vyādhayaḥ
pratyakṣāś ca parokṣāś ca te vyālāḥ kathitā budhaiḥ
8
kliśyamānāś ca tair nityaṃ hanyamānāś ca bhārata
svakarmabhir mahāvyālair nodvijanty alpabuddhayaḥ
9
athāpi tair vimucyeta vyādhibhiḥ puruṣo nṛpa
āvṛṇoty eva taṃ paścāj jarā rūpavināśinī
10
abdarūparasasparśair gandhairś ca vividhair api
majjamānaṃ mahāpaṅke nirālambe samantataḥ
11
saṃvatsarartavo māsāḥ pakṣāho rātrasaṃdhayaḥ
krameṇāsya pralumpanti rūpam āyus tathaiva ca
12
ete kālasya nidhayo naitāj jānanti durbudhāḥ
atrābhilikhitāny āhuḥ sarvabhūtāni karmaṇā
13
rathaṃ śarīraṃ bhūtānāṃ sattvam āhus tu sārathim
indriyāṇi hayān āhuḥ karma buddhiś ca raśmayaḥ
14
teṣāṃ hayānāṃ yo vegaṃ dhāvatām anudhāvati
sa tu saṃsāracakre 'smiṃś cakravat parivartate
15
yas tān yamayate buddhyā sa yantā na nivartate
yāmyam āhū rathaṃ hy enaṃ muhyante yena durbudhāḥ
16
sa caitat prāpnute rājan yat tvaṃ prāpto narādhipa
rājyanāśaṃ suhṛn nāśaṃ suta nāśaṃ ca bhārata
17
anutarṣulam evaitad duḥkhaṃ bhavati bhārata
sādhuḥ paramaduḥkhānāṃ duḥkhabhaiṣajyam ācaret
18
na vikramo na cāpy artho na mitraṃ na suhṛjjanaḥ
tathonmocayate duḥkhād yathātmā sthirasaṃyamaḥ
19
tasmān maitraṃ samāsthāya śīlam āpadya bhārata
damas tyāgo 'pramādaś ca te trayo brahmaṇo hayāḥ
20
ślaraśmi samāyukte sthito yo mānase rathe
tyaktvā mṛtyubhayaṃ rājan brahmalokaṃ sa gacchati
Book 11
Chapter 7
1
[धृ]
अहॊ ऽभिहितम आख्यानं भवता तत्त्वदर्शिना
भूय एव तु मे हर्षः शरॊतुं वाग अमृतं तव
2
[विदुर]
शृणु भूयः परवक्ष्यामि मार्गस्यैतस्य विस्तरम
यच छरुत्वा विप्रमुच्यन्ते संसारेभ्यॊ विचक्षणाः
3
यथा तु पुरुषॊ राजन दीर्घम अध्वानम आस्थितः
कव चित कव चिच छरमात सथाता कुरुते वासम एव वा
4
एवं संसारपर्याये गर्भवासेषु भारत
कुर्वन्ति दुर्बुधा वासं मुच्यन्ते तत्र पण्डिताः
5
तस्माद अध्वानम एवैतम आहुः शास्त्रविदॊ जनाः
यत तु संसारगहनं वनम आहुर मनीषिणः
6
सॊ ऽयं लॊकसमावर्तॊ मर्त्यानां भरतर्षभ
चराणां सथावराणां च गृध्येत तत्र न पण्डितः
7
शारीरा मानसाश चैव मर्त्यानां ये तु वयाधयः
परत्यक्षाश च परॊक्षाश च ते वयालाः कथिता बुधैः
8
कलिश्यमानाश च तैर नित्यं हन्यमानाश च भारत
सवकर्मभिर महाव्यालैर नॊद्विजन्त्य अल्पबुद्धयः
9
अथापि तैर विमुच्येत वयाधिभिः पुरुषॊ नृप
आवृणॊत्य एव तं पश्चाज जरा रूपविनाशिनी
10
शब्दरूपरसस्पर्शैर गन्धैर्श च विविधैर अपि
मज्जमानं महापङ्के निरालम्बे समन्ततः
11
संवत्सरर्तवॊ मासाः पक्षाहॊ रात्रसंधयः
करमेणास्य परलुम्पन्ति रूपम आयुस तथैव च
12
एते कालस्य निधयॊ नैताज जानन्ति दुर्बुधाः
अत्राभिलिखितान्य आहुः सर्वभूतानि कर्मणा
13
रथं शरीरं भूतानां सत्त्वम आहुस तु सारथिम
इन्द्रियाणि हयान आहुः कर्म बुद्धिश च रश्मयः
14
तेषां हयानां यॊ वेगं धावताम अनुधावति
स तु संसारचक्रे ऽसमिंश चक्रवत परिवर्तते
15
यस तान यमयते बुद्ध्या स यन्ता न निवर्तते
याम्यम आहू रथं हय एनं मुह्यन्ते येन दुर्बुधाः
16
स चैतत पराप्नुते राजन यत तवं पराप्तॊ नराधिप
राज्यनाशं सुहृन नाशं सुत नाशं च भारत
17
अनुतर्षुलम एवैतद दुःखं भवति भारत
साधुः परमदुःखानां दुःखभैषज्यम आचरेत
18
न विक्रमॊ न चाप्य अर्थॊ न मित्रं न सुहृज्जनः
तथॊन्मॊचयते दुःखाद यथात्मा सथिरसंयमः
19
तस्मान मैत्रं समास्थाय शीलम आपद्य भारत
दमस तयागॊ ऽपरमादश च ते तरयॊ बरह्मणॊ हयाः
20
शीलरश्मि समायुक्ते सथितॊ यॊ मानसे रथे
तयक्त्वा मृत्युभयं राजन बरह्मलॊकं स गच्छति
1
[dhṛ]
aho 'bhihitam ākhyānaṃ bhavatā tattvadarśinā
bhūya eva tu me harṣaḥ śrotuṃ vāg amṛtaṃ tava
2
[vidura]
śṛu bhūyaḥ pravakṣyāmi mārgasyaitasya vistaram
yac chrutvā vipramucyante saṃsārebhyo vicakṣaṇāḥ
3
yathā tu puruṣo rājan dīrgham adhvānam āsthitaḥ
kva cit kva cic chramāt sthātā kurute vāsam eva vā
4
evaṃ saṃsāraparyāye garbhavāseṣu bhārata
kurvanti durbudhā vāsaṃ mucyante tatra paṇḍitāḥ
5
tasmād adhvānam evaitam āhuḥ śāstravido janāḥ
yat tu saṃsāragahanaṃ vanam āhur manīṣiṇaḥ
6
so 'yaṃ lokasamāvarto martyānāṃ bharatarṣabha
carāṇāṃ sthāvarāṇāṃ ca gṛdhyet tatra na paṇḍitaḥ
7
śrīrā mānasāś caiva martyānāṃ ye tu vyādhayaḥ
pratyakṣāś ca parokṣāś ca te vyālāḥ kathitā budhaiḥ
8
kliśyamānāś ca tair nityaṃ hanyamānāś ca bhārata
svakarmabhir mahāvyālair nodvijanty alpabuddhayaḥ
9
athāpi tair vimucyeta vyādhibhiḥ puruṣo nṛpa
āvṛṇoty eva taṃ paścāj jarā rūpavināśinī
10
abdarūparasasparśair gandhairś ca vividhair api
majjamānaṃ mahāpaṅke nirālambe samantataḥ
11
saṃvatsarartavo māsāḥ pakṣāho rātrasaṃdhayaḥ
krameṇāsya pralumpanti rūpam āyus tathaiva ca
12
ete kālasya nidhayo naitāj jānanti durbudhāḥ
atrābhilikhitāny āhuḥ sarvabhūtāni karmaṇā
13
rathaṃ śarīraṃ bhūtānāṃ sattvam āhus tu sārathim
indriyāṇi hayān āhuḥ karma buddhiś ca raśmayaḥ
14
teṣāṃ hayānāṃ yo vegaṃ dhāvatām anudhāvati
sa tu saṃsāracakre 'smiṃś cakravat parivartate
15
yas tān yamayate buddhyā sa yantā na nivartate
yāmyam āhū rathaṃ hy enaṃ muhyante yena durbudhāḥ
16
sa caitat prāpnute rājan yat tvaṃ prāpto narādhipa
rājyanāśaṃ suhṛn nāśaṃ suta nāśaṃ ca bhārata
17
anutarṣulam evaitad duḥkhaṃ bhavati bhārata
sādhuḥ paramaduḥkhānāṃ duḥkhabhaiṣajyam ācaret
18
na vikramo na cāpy artho na mitraṃ na suhṛjjanaḥ
tathonmocayate duḥkhād yathātmā sthirasaṃyamaḥ
19
tasmān maitraṃ samāsthāya śīlam āpadya bhārata
damas tyāgo 'pramādaś ca te trayo brahmaṇo hayāḥ
20
ślaraśmi samāyukte sthito yo mānase rathe
tyaktvā mṛtyubhayaṃ rājan brahmalokaṃ sa gacchati
