Book 12. Chapter 116
The Mahabharata In Sanskrit
Book 12
Chapter 116
1
[य]
पितामह महाप्राज्ञ संशयॊ मे महान अयन
सच छेत्तव्यस तवया राजन भवान कुलकरॊ हि नः
2
पुरुषाणाम अयं तात दुर्वृत्तानां दुरात्मनाम
कथितॊ वाक्यसंचारस ततॊ विज्ञापयामि ते
3
यद धितं राज्यतन्त्रस्य कुलस्य च सुखॊदयम
आयत्यां च तदात्वे च कषेमवृद्धि करं च यत
4
पुत्रपौत्राभिरामं च राष्ट्रवृद्धि करं च यत
अन्नपाने शरीरे च हितं यत तद बरवीहि मे
5
अभिषिक्तॊ हि यॊ राजा राज्यस्थॊ मित्र संवृतः
असुहृत समुपेतॊ वा स कथं रञ्जयेत परजाः
6
यॊ हय असत परग्रह रतिः सनेहरागबलात कृतः
इन्द्रियाणाम अनीशत्वाद असज जनबुभूषकः
7
तस्य भृत्या विगुणतां यान्ति सर्वे कुलॊद्गताः
न च भृत्यफलैर अर्थैः स राजा संप्रयुज्यते
8
एतान मे संशयस्थस्य राजधर्मान सुदुर्लभान
बृहस्पतिसमॊ बुध्या भवाञ शंसितुम अर्हति
9
शंसिता पुरुषव्याघ्र तवं नः कुलहिते रतः
कषत्ता चैव पटु परज्ञॊ यॊ नः शंसति सर्वदा
10
तवत्तः कुलहितं वाक्यं शरुत्वा राज्यहितॊदयम
अमृतस्याव्ययस्येव तृप्तः सवप्स्याम्य अहं सुखम
11
कीदृषाः संनिकर्षस्था भृत्याः सयुर वा गुणान्विताः
कीदृशैः किं कुलीनैर वा सह यात्रा विधीयते
12
न हय एकॊ भृत्यरहितॊ राजा भवति रक्षिता
राज्यं चेदं जनः सर्वस तत कुलीनॊ ऽभिशंसति
13
न हि परशास्तुं राज्यं हि शक्यम एकेन भारत
असहायवता तात नैवार्थाः के चिद अप्य उत
लब्धुं लब्ध्वा चापि सदा रक्षितुं भरतर्षभ
14
[भ]
यस्य भृत्यजनः सर्वॊ जञानविज्ञानकॊविदः
हितैषी कुलजः सनिग्धः स राज्यफलम अश्नुते
15
मन्त्रिणॊ यस्य कुलजा असंहार्याः सहॊषिताः
नृपतेर मतिदाः सन्ति संबन्ध जञानकॊविदाः
16
अनागतविधातारः कालज्ञानविशारदाः
अतिक्रान्तम अशॊचन्तः स राज्यफलम अश्नुते
17
समदुःखसुखा यस्य सहायाः सत्यकारिणः
अर्थचिन्तापरा यस्य स राज्यफलम अश्नुते
18
यस्य नार्तॊ जनपदः संनिकर्ष गतः सदा
अक्षुद्रः सत्पथालम्बी स राज्यफलभाग भवेत
19
कॊशाक्ष पटलं यस्य कॊशवृद्धि करैर जनैः
आप्तैस तुष्टैश च सततं धार्यते स नृपॊत्तमः
20
कॊष्ठागारम असंहार्यैर आप्तैः संचयतत्परैः
पात्रभूतैर अलुब्धैश च पाल्यमानं गुणी भवेत
21
वयवहारश च नगरे यस्य कर्मफलॊदयः
दृश्यते शङ्खलिखितः स धर्मफलभाग भवेत
22
संगृहीतमनुष्यश च यॊ राजा राजधर्मवित
षड वर्गं परतिगृह्णन स धर्मात फलम उपाश्नुते
1
[y]
pitāmaha mahāprājña saṃśayo me mahān ayan
sac chettavyas tvayā rājan bhavān kulakaro hi naḥ
2
puruṣāṇām ayaṃ tāta durvṛttānāṃ durātmanām
kathito vākyasaṃcāras tato vijñāpayāmi te
3
yad dhitaṃ rājyatantrasya kulasya ca sukhodayam
āyatyāṃ ca tadātve ca kṣemavṛddhi karaṃ ca yat
4
putrapautrābhirāmaṃ ca rāṣṭravṛddhi karaṃ ca yat
annapāne śarīre ca hitaṃ yat tad bravīhi me
5
abhiṣikto hi yo rājā rājyastho mitra saṃvṛtaḥ
asuhṛt samupeto vā sa kathaṃ rañjayet prajāḥ
6
yo hy asat pragraha ratiḥ sneharāgabalāt kṛtaḥ
indriyāṇām anīśatvād asaj janabubhūṣakaḥ
7
tasya bhṛtyā viguṇatāṃ yānti sarve kulodgatāḥ
na ca bhṛtyaphalair arthaiḥ sa rājā saṃprayujyate
8
etān me saṃśayasthasya rājadharmān sudurlabhān
bṛhaspatisamo budhyā bhavāñ śaṃsitum arhati
9
aṃsitā puruṣavyāghra tvaṃ naḥ kulahite rataḥ
kṣattā caiva paṭu prajño yo naḥ śaṃsati sarvadā
10
tvattaḥ kulahitaṃ vākyaṃ śrutvā rājyahitodayam
amṛtasyāvyayasyeva tṛptaḥ svapsyāmy ahaṃ sukham
11
kīdṛṣāḥ saṃnikarṣasthā bhṛtyāḥ syur vā guṇānvitāḥ
kīdṛśaiḥ kiṃ kulīnair vā saha yātrā vidhīyate
12
na hy eko bhṛtyarahito rājā bhavati rakṣitā
rājyaṃ cedaṃ janaḥ sarvas tat kulīno 'bhiśaṃsati
13
na hi praśāstuṃ rājyaṃ hi śakyam ekena bhārata
asahāyavatā tāta naivārthāḥ ke cid apy uta
labdhuṃ labdhvā cāpi sadā rakṣituṃ bharatarṣabha
14
[bh]
yasya bhṛtyajanaḥ sarvo jñānavijñānakovidaḥ
hitaiṣī kulajaḥ snigdhaḥ sa rājyaphalam aśnute
15
mantriṇo yasya kulajā asaṃhāryāḥ sahoṣitāḥ
nṛpater matidāḥ santi saṃbandha jñānakovidāḥ
16
anāgatavidhātāraḥ kālajñānaviśāradāḥ
atikrāntam aśocantaḥ sa rājyaphalam aśnute
17
samaduḥkhasukhā yasya sahāyāḥ satyakāriṇaḥ
arthacintāparā yasya sa rājyaphalam aśnute
18
yasya nārto janapadaḥ saṃnikarṣa gataḥ sadā
akṣudraḥ satpathālambī sa rājyaphalabhāg bhavet
19
kośākṣa paṭalaṃ yasya kośavṛddhi karair janaiḥ
āptais tuṣṭaiś ca satataṃ dhāryate sa nṛpottamaḥ
20
koṣṭhāgāram asaṃhāryair āptaiḥ saṃcayatatparaiḥ
pātrabhūtair alubdhaiś ca pālyamānaṃ guṇī bhavet
21
vyavahāraś ca nagare yasya karmaphalodayaḥ
dṛśyate śaṅkhalikhitaḥ sa dharmaphalabhāg bhavet
22
saṃgṛhītamanuṣyaś ca yo rājā rājadharmavit
ṣaḍ vargaṃ pratigṛhṇan sa dharmāt phalam upāśnute
Book 12
Chapter 116
1
[य]
पितामह महाप्राज्ञ संशयॊ मे महान अयन
सच छेत्तव्यस तवया राजन भवान कुलकरॊ हि नः
2
पुरुषाणाम अयं तात दुर्वृत्तानां दुरात्मनाम
कथितॊ वाक्यसंचारस ततॊ विज्ञापयामि ते
3
यद धितं राज्यतन्त्रस्य कुलस्य च सुखॊदयम
आयत्यां च तदात्वे च कषेमवृद्धि करं च यत
4
पुत्रपौत्राभिरामं च राष्ट्रवृद्धि करं च यत
अन्नपाने शरीरे च हितं यत तद बरवीहि मे
5
अभिषिक्तॊ हि यॊ राजा राज्यस्थॊ मित्र संवृतः
असुहृत समुपेतॊ वा स कथं रञ्जयेत परजाः
6
यॊ हय असत परग्रह रतिः सनेहरागबलात कृतः
इन्द्रियाणाम अनीशत्वाद असज जनबुभूषकः
7
तस्य भृत्या विगुणतां यान्ति सर्वे कुलॊद्गताः
न च भृत्यफलैर अर्थैः स राजा संप्रयुज्यते
8
एतान मे संशयस्थस्य राजधर्मान सुदुर्लभान
बृहस्पतिसमॊ बुध्या भवाञ शंसितुम अर्हति
9
शंसिता पुरुषव्याघ्र तवं नः कुलहिते रतः
कषत्ता चैव पटु परज्ञॊ यॊ नः शंसति सर्वदा
10
तवत्तः कुलहितं वाक्यं शरुत्वा राज्यहितॊदयम
अमृतस्याव्ययस्येव तृप्तः सवप्स्याम्य अहं सुखम
11
कीदृषाः संनिकर्षस्था भृत्याः सयुर वा गुणान्विताः
कीदृशैः किं कुलीनैर वा सह यात्रा विधीयते
12
न हय एकॊ भृत्यरहितॊ राजा भवति रक्षिता
राज्यं चेदं जनः सर्वस तत कुलीनॊ ऽभिशंसति
13
न हि परशास्तुं राज्यं हि शक्यम एकेन भारत
असहायवता तात नैवार्थाः के चिद अप्य उत
लब्धुं लब्ध्वा चापि सदा रक्षितुं भरतर्षभ
14
[भ]
यस्य भृत्यजनः सर्वॊ जञानविज्ञानकॊविदः
हितैषी कुलजः सनिग्धः स राज्यफलम अश्नुते
15
मन्त्रिणॊ यस्य कुलजा असंहार्याः सहॊषिताः
नृपतेर मतिदाः सन्ति संबन्ध जञानकॊविदाः
16
अनागतविधातारः कालज्ञानविशारदाः
अतिक्रान्तम अशॊचन्तः स राज्यफलम अश्नुते
17
समदुःखसुखा यस्य सहायाः सत्यकारिणः
अर्थचिन्तापरा यस्य स राज्यफलम अश्नुते
18
यस्य नार्तॊ जनपदः संनिकर्ष गतः सदा
अक्षुद्रः सत्पथालम्बी स राज्यफलभाग भवेत
19
कॊशाक्ष पटलं यस्य कॊशवृद्धि करैर जनैः
आप्तैस तुष्टैश च सततं धार्यते स नृपॊत्तमः
20
कॊष्ठागारम असंहार्यैर आप्तैः संचयतत्परैः
पात्रभूतैर अलुब्धैश च पाल्यमानं गुणी भवेत
21
वयवहारश च नगरे यस्य कर्मफलॊदयः
दृश्यते शङ्खलिखितः स धर्मफलभाग भवेत
22
संगृहीतमनुष्यश च यॊ राजा राजधर्मवित
षड वर्गं परतिगृह्णन स धर्मात फलम उपाश्नुते
1
[y]
pitāmaha mahāprājña saṃśayo me mahān ayan
sac chettavyas tvayā rājan bhavān kulakaro hi naḥ
2
puruṣāṇām ayaṃ tāta durvṛttānāṃ durātmanām
kathito vākyasaṃcāras tato vijñāpayāmi te
3
yad dhitaṃ rājyatantrasya kulasya ca sukhodayam
āyatyāṃ ca tadātve ca kṣemavṛddhi karaṃ ca yat
4
putrapautrābhirāmaṃ ca rāṣṭravṛddhi karaṃ ca yat
annapāne śarīre ca hitaṃ yat tad bravīhi me
5
abhiṣikto hi yo rājā rājyastho mitra saṃvṛtaḥ
asuhṛt samupeto vā sa kathaṃ rañjayet prajāḥ
6
yo hy asat pragraha ratiḥ sneharāgabalāt kṛtaḥ
indriyāṇām anīśatvād asaj janabubhūṣakaḥ
7
tasya bhṛtyā viguṇatāṃ yānti sarve kulodgatāḥ
na ca bhṛtyaphalair arthaiḥ sa rājā saṃprayujyate
8
etān me saṃśayasthasya rājadharmān sudurlabhān
bṛhaspatisamo budhyā bhavāñ śaṃsitum arhati
9
aṃsitā puruṣavyāghra tvaṃ naḥ kulahite rataḥ
kṣattā caiva paṭu prajño yo naḥ śaṃsati sarvadā
10
tvattaḥ kulahitaṃ vākyaṃ śrutvā rājyahitodayam
amṛtasyāvyayasyeva tṛptaḥ svapsyāmy ahaṃ sukham
11
kīdṛṣāḥ saṃnikarṣasthā bhṛtyāḥ syur vā guṇānvitāḥ
kīdṛśaiḥ kiṃ kulīnair vā saha yātrā vidhīyate
12
na hy eko bhṛtyarahito rājā bhavati rakṣitā
rājyaṃ cedaṃ janaḥ sarvas tat kulīno 'bhiśaṃsati
13
na hi praśāstuṃ rājyaṃ hi śakyam ekena bhārata
asahāyavatā tāta naivārthāḥ ke cid apy uta
labdhuṃ labdhvā cāpi sadā rakṣituṃ bharatarṣabha
14
[bh]
yasya bhṛtyajanaḥ sarvo jñānavijñānakovidaḥ
hitaiṣī kulajaḥ snigdhaḥ sa rājyaphalam aśnute
15
mantriṇo yasya kulajā asaṃhāryāḥ sahoṣitāḥ
nṛpater matidāḥ santi saṃbandha jñānakovidāḥ
16
anāgatavidhātāraḥ kālajñānaviśāradāḥ
atikrāntam aśocantaḥ sa rājyaphalam aśnute
17
samaduḥkhasukhā yasya sahāyāḥ satyakāriṇaḥ
arthacintāparā yasya sa rājyaphalam aśnute
18
yasya nārto janapadaḥ saṃnikarṣa gataḥ sadā
akṣudraḥ satpathālambī sa rājyaphalabhāg bhavet
19
kośākṣa paṭalaṃ yasya kośavṛddhi karair janaiḥ
āptais tuṣṭaiś ca satataṃ dhāryate sa nṛpottamaḥ
20
koṣṭhāgāram asaṃhāryair āptaiḥ saṃcayatatparaiḥ
pātrabhūtair alubdhaiś ca pālyamānaṃ guṇī bhavet
21
vyavahāraś ca nagare yasya karmaphalodayaḥ
dṛśyate śaṅkhalikhitaḥ sa dharmaphalabhāg bhavet
22
saṃgṛhītamanuṣyaś ca yo rājā rājadharmavit
ṣaḍ vargaṃ pratigṛhṇan sa dharmāt phalam upāśnute
