Home
>
Library
>
New
>
John Dargavel Smith
>
The Mahabharata In Sanskrit
>
Book 12. Chapter 136
Book 12. Chapter 136
The Mahabharata In Sanskrit
Book 12
Chapter
136
1
[य]
सर्वत्र बुद्धिः कथिता शरेष्ठा ते भरतर्षभ
अनागता तथॊत्पन्ना दीर्घसूत्रा विनाशिनी
2
तद इच्छामि परां बुद्धिं शरॊतुं भरतसत्तम
यथा राजन न मुह्येत शत्रुभिः परिवारितः
3
धर्मार्थकुशलप्राज्ञ सर्वशास्त्रविशारद
पृच्छामि तवा कुरु कश्रेष्ठ तन मे वयाख्यातुम अर्हसि
4
शत्रुभिर बहुभिर गरस्तॊ यथा वर्तेत पार्थिवः
एतद इच्छाम्य अहं शरॊतुं सर्वम एव यथाविधि
5
विषमस्थं हि राजानं शत्रवः परिपन्थिनः
बहवॊ ऽपय एकम उद्धर्तुं यतन्ते पूर्वतापिताः
6
सर्वतः परार्थ्यमानेन दुर्बलेन महाबलैः
एकेनैवासहायेन शक्यं सथातुं कथं भवेत
7
कथं मित्रम अरिं चैव विन्देत भरतर्षभ
चेष्टितव्यं कथं चाथ शत्रॊर मित्रस्य चान्तरे
8
परज्ञात लक्षणे राजन्न अमित्रे मित्रतां गते
कथं नु पुरुषः कुर्यात किं वा कृत्वा सुखी भवेत
9
विग्रहं केन वा कुर्यात संधिं वा केन यॊजयेत
कथं वा शत्रुमध्यस्थॊ वर्तेताबलवान इति
10
एतद वै सर्वकृत्यानां परं कृत्यं परंतप
नैतस्य कश चिद वक्तास्ति शरॊता चापि सुदुर्लभः
11
ऋते शांतनवाद भीष्मात सत्यसंधाज जितेन्द्रियात
तद अन्विष्य महाबाहॊ सर्वम एतद वदस्व मे
12
[भ]
तवद युक्तॊ ऽयम अनुप्रश्नॊ युधिष्ठिर गुणॊदयः
शृणु मे पुत्र कार्त्स्न्येन गुह्यम आपत्सु भारत
13
अमित्रॊ मित्रतां याति मित्रं चापि परदुष्यति
सामर्थ्य यॊगात कार्याणां तद्गत्या हि सदागतिः
14
तस्माद विश्वसितव्यं च विग्रहं च समाचरेत
देशं कालं च विज्ञाय कार्याकार्यविनिश्चये
15
संधातव्यं बुधैर नित्यं वयवस्यं च हितार्थिभिः
अमित्रैर अपि संधेयं पराणा रक्ष्याश च भारत
16
यॊ हय अमित्रैर नरॊ नित्यं न संदध्याद अपण्डितः
न सॊ ऽरथम आप्नुयात किं चित फलान्य अपि च भारत
17
यस तव अमित्रेण संधत्ते मित्रेण च विरुध्यते
अर्थयुक्तिं समालॊक्य सुमहद विन्दते फलम
18
अत्राप्य उदाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम
मार्जारस्य च संवादं नयग्रॊधे मूषकस्य च
19
वने महति कस्मिंश चिन नयग्रॊधः सुमहान अभूत
लता जालपरिच्छन्नॊ नानाद्विज गणायुतः
20
सकन्धवान मेघसंकाशः शीतच छायॊ मनॊरमः
वैरन्त्यम अभितॊ जातस तरुर वयालमृगाकुलः
21
तस्य मूलं समाश्रित्य कृत्वा शतमुखं बिलम
वसति सम महाप्राज्ञः पलितॊ नाम मूषकः
22
शाखाश च तस्य संश्रित्य वसति सम सुखं पुरः
लॊमशॊ नाम मार्जारः पक्षिसत्त्वावसादकः
23
तत्र चागत्य चाण्डालॊ वैरन्त्य कृतकेतनः
अयॊजयत तम उन्माथं नित्यम अस्तं गते रवौ
24
तत्र सनायुमयान पाशान यथावत संनिधाय सः
गृहं गत्वा सुखं शेते परभाताम एति शर्वरीम
25
तत्र सम नित्यं बध्यन्ते नक्तं बहुविधा मृगाः
कदा चित तत्र मार्जारस तव अप्रमत्तॊ ऽपय अबध्यत
26
तस्मिन बद्धे महाप्राज्ञः शत्रौ नित्याततायिनि
तं कालं पलितॊ जञात्वा विचचार सुनिर्भयः
27
तेनानुचरता तस्मिन वने विश्वस्तचारिणा
भक्षं विचरमाणेन नचिराद दृष्टम आमिषम
28
स तम उन्माथम आरुह्य तद आमिषम अभक्षयत
तस्यॊपरि सपत्नस्य बद्धस्य मनसा हसन
29
आमिषे तु परसक्तः स कदा चिद अवलॊकयन
अपश्यद अपरं घॊरम आत्मनः शत्रुम आगतम
30
शरप्रसून संकाशं मही विवर शायिनम
नकुलं हरिकं नाम चपलं ताम्रलॊचनम
31
तेन मूषक गन्धेन तवरमाणम उपागतम
भक्षार्थं लेलिहद वक्त्रं भूमाव ऊर्ध्वमुखं सथितम
32
शखा गतम अरिं चान्यद अपश्यत कॊटरालयम
उलूकं चन्द्रकं नाम तीक्ष्णतुण्डं कषपाचरम
33
गतस्य विषयं तस्य नकुलॊलूकयॊस तदा
अथास्यासीद इयं चिन्ता तत पराप्य सुमहद भयम
34
आपद्य अस्यां सुकष्टायां मरणे समुपस्थिते
समन्ताद भय उत्पन्ने कथं कार्यं हितैषिणा
35
स तथा सर्वतॊ रुद्धः सर्वत्र समदर्शनः
अभवद भयसंतप्तश चक्रे चेमां परां गतिम
36
आपद विनाशभूयिष्ठा शतैकीयं च जीवितम
समन्त संशया चेयम अस्मान आपद उपस्थिता
37
गतं हि सहसा भूमिं नकुलॊ मां समाप्नुयात
उलूकश चेह तिष्ठन्तं मार्जारः पाशसंक्षयात
38
न तव एवास्मद विधः पराज्ञः संमॊहं गन्तुम अर्हति
करिष्ये जीविते यत्नं यावद उच्छ्वासनिग्रहम
39
न हि बुद्ध्यान्विताः पराज्ञा नीतिशास्त्रविशारदाः
संभ्रमन्त्य आपदं पराप्य महतॊ ऽरथान अवाप्य च
40
न तव अन्याम इह मार्जाराद गतिं पश्यामि सांप्रतम
विषमस्थॊ हय अयं जन्तुः कृत्यं चास्य महन मया
41
जीवितार्थी कथं तव अद्य परार्थितः शत्रुभिस तरिभिः
तस्माद इमम अहं शत्रुं मार्जारं संश्रयामि वै
42
कषत्रविद्यां समाश्रित्य हितम अस्यॊपधारये
येनेमं शत्रुसंघातं मतिपूर्वेण वञ्चये
43
अयम अत्यन्तशत्रुर मे वैषम्यं परमं गतः
मूढॊ गराहयितुं सवार्थं संगत्या यदि शक्यते
44
कदा चिद वयसनं पराप्य संधिं कुर्यान मया सह
बलिना संनिविष्टस्य शत्रॊर अपि परिग्रहः
कार्य इत्य आहुर आचार्या विषमे जीवितार्थिना
45
शरेयान हि पण्डितः शत्रुर न च मित्रम अपण्डितम
मम हय अमित्रे मार्जारे जीवितं संप्रतिष्ठितम
46
हन्तैनं संप्रवक्ष्यामि हेतुम आत्माभिरक्षणे
अपीदानीम अयं शत्रुः संगत्या पण्डितॊ भवेत
47
ततॊ ऽरथगतितत्त्वज्ञः संधिविग्रहकालवित
सान्त्वपूर्वम इदं वाक्यं मार्जारं मूषकॊ ऽबरवीत
48
सौहृदेन भिभाषे तवा कच चिन मार्जारजीवसि
जीवितं हि तवेच्छामि शरेयः साधारणं हि नौ
49
न ते सौम्य विषत्तव्यं जीविष्यसि यथा पुरा
अहं तवाम उद्धरिष्यामि पराणाञ जह्यां हि ते कृते
50
अस्ति कश चिद उपायॊ ऽतर पुष्कलः परतिभाति माम
येन शक्यस तवया मॊक्षः पराप्तुं शरेयॊ यथा मया
51
मया हय उपायॊ दृष्टॊ ऽयं विचार्य मतिम आत्मनः
आत्मार्थं च तवदर्थं च शरेयः साधारणं हि नौ
52
इदं हि नकुलॊलूकं पापबुद्ध्य अभितः सथितम
न धर्षयति मार्जारतेन मे सवस्ति सांप्रतम
53
कूजंश चपल नेत्रॊ ऽयं कौशिकॊ मां निरीक्षते
नगशाखा गरहस तिष्ठंस तस्याहं भृशम उद्विजे
54
सतां साप्तपदं सख्यं स वासॊ मे ऽसि पण्डितः
सांवास्यकं करिष्यामि नास्ति ते मृत्युतॊ भयम
55
न हि शक्नॊषि मार्जारपाशं छेत्तुं विना मया
अहं छेत्स्यामि ते पाशं यदि मां तवं न हिंससि
56
तवम आश्रितॊ नगस्याग्रं मूलं तव अहम उपाश्रितः
चिरॊषिताव इहावां वै वृक्षे ऽसमिन विदितं हि ते
57
यस्मिन्न आश्वसते कश चिद यश च नाश्वसते कव चित
न तौ धीराः परशंसन्ति नित्यम उद्विग्नचेतसौ
58
तस्माद विवर्धतां परीतिः सत्या संगतिर अस्तु नौ
कालातीतम अपार्थं हि न परशंसन्ति पण्डिताः
59
अर्थयुक्तिम इमां तावद यथा भूतां निशामय
तव जीवितम इच्छामि तवं ममेच्छसि जीवितम
60
कश चित तरति काष्ठेन सुगम्भीरां महानदीम
स तारयति तत काष्ठं स च काष्ठेन तार्यते
61
ईदृशॊ नौ समायॊगॊ भविष्यति सुनिस्तरम
अहं तवां तारयिष्यामि तवं च मां तारयिष्यसि
62
एवम उक्त्वा तु पलितस तदर्थम उभयॊर हितम
हेतुमद गरहणीयं च कालाकाङ्क्षी वयपैक्षत
63
अथ सुव्याहृतं तस्य शरुत्वा शत्रुर विचक्षणः
हेतुमद गरहणीयार्थं मार्जारॊ वाक्यम अब्रवीत
64
बुद्धिमान वाक्यसंपन्नस तद वाक्यम अनुवर्णयन
ताम अवस्थाम अवेक्ष्यान्त्यां साम्नैव परत्यपूजयत
65
ततस तीक्ष्णाग्रदशनॊ वैडूर्यमणिलॊचनः
मूषकं मन्दम उद्वीक्ष्य मार्जारॊ लॊमशॊ ऽबरवीत
66
नन्दामि सौम्य भद्रं ते यॊ मां जीवन्तम इच्छसि
शरेयश च यदि जानीषे करियतां मा विचारय
67
अहं हि दृढम आपन्नस तवम आपन्नतरॊ मया
दवयॊर आपन्नयॊः संधिः करियतां मा विचारय
68
विधत्स्व पराप्तकालं यत कार्यं सिध्यतु चावयॊः
मयि कृच्छ्राद विनिर्मुक्ते न विनङ्क्ष्यति ते कृतम
69
नयस्तमानॊ ऽसमि भक्तॊ ऽसमि शिष्यस तवद्धितकृत तथा
निदेशवशवर्ती च भवन्तं शरणं गतः
70
इत्य एवम उक्तः पलितॊ मार्जारं वशम आगतम
वाक्यं हितम उवाचेदम अभिनीतार्थम अर्थवत
71
उदारं यद भवान आह नैतच चित्रं भवद्विधे
विदितॊ यस तु मार्गॊ मे हितार्थं शृणु तं मम
72
अहं तवानुप्रवेक्ष्यामि नकुलान मे महद भयम
तरायस्व मां मा वधीश च शक्तॊ ऽसमि तव मॊक्षणे
73
उलूकाच चैव मां रक्ष कषुद्रः परार्थयते हि माम
अहं छेत्स्यामि ते पाशान सखे सत्येन ते शपे
74
तद वचः संगतं शरुत्वा लॊमशॊ युक्तम अर्थवत
हर्षाद उद्वीक्ष्य पलितं सवागतेनाभ्यपूजयत
75
स तं संपूज्य पलितं मार्जारः सौहृदे सथितः
सुविचिन्त्याब्रवीद धीरः परीतस तवरित एव हि
76
कषिप्रम आगच्छ भद्रं ते तवं मे पराणसमः सखा
तव पराज्ञ परसादाद धि कषिप्रं पराप्स्यामि जीवितम
77
यद यद एवंगतेनाद्य शक्यं कर्तुं मया तव
तद आज्ञापय कर्ताहं संधिर एवास्तु नौ सखे
78
अस्मात ते संशयान मुक्तः स मित्र गणबान्धवः
सर्वकार्याणि कर्ताहं परियाणि च हितानि च
79
मुक्तश च वयसनाद अस्मात सौम्याहम अपि नाम ते
परीतिम उत्पादयेयं च परतिकर्तुं च शक्नुयाम
80
गराहयित्वा तु तं सवार्थं मार्जारं मूषकस तदा
परविवेश सुविस्रब्धः सम्यग अर्थांश चचार ह
81
एवम आश्वसितॊ विद्वान मार्जारेण स मूषकः
मार्जारॊरसि विस्रब्धः सुष्वाप पितृमातृवत
82
लीनं तु तस्य गात्रेषु मार्जारस्याथ मूषकम
तौ दृष्ट्वा नकुलॊलूकौ निराशौ जग्मतुर गृहान
83
लीनस तु तस्य गात्रेषु पलितॊ देशकालवित
चिच्छेद पाशान नृपते कालाकाङ्क्षी शनैः शनैः
84
अथ बन्धपरिक्लिष्टॊ मार्जारॊ वीक्ष्य मूषकम
छिन्दन्तं वै तदा पाशान अत्वरन्तं तवरान्वितः
85
तम अत्वरन्तं पलितं पाशानां छेदने तदा
संचॊदयितुम आरेभे मार्जारॊ मूषकं तदा
86
किं सौम्य नाभित्वरसे किं कृतार्थॊ ऽवमन्यसे
छिन्धि पाशान अमित्रघ्न पुरा शवपच एति सः
87
इत्य उक्तस तवरता तेन मतिमान पलितॊ ऽबरवीत
मार्जारम अकृतप्रज्ञं वश्यम आत्महितं वचः
88
तूष्णीं भव न ते सौम्य तवरा कार्या न संभ्रमः
वयम एवात्र कालज्ञा न कालः परिहास्यते
89
अकाले कृत्यम आरब्धं कर्तुं नार्थाय कल्पते
तद एव काल आरब्धं महते ऽरथाय कल्पते
90
अकालविप्रमुक्तान मे तवत्त एव भयं भवेत
तस्मात कालं परतीक्षस्व किम इति तवरसे सखे
91
यावत पश्यामि चण्डालम आयान्तं शस्त्रपाणिनम
ततश छेत्स्यामि ते पाशं पराप्ते साधारणे भये
92
तस्मिन काले परमुक्तस तवं तरुम एवाधिरॊहसि
न हि ते जीविताद अन्यत किं चित कृत्यं भविष्यति
93
ततॊ भवत्य अतिक्रान्ते तरस्ते भीते च लॊमश
अहं बिलं परवेक्ष्यामि भवाट शाखां गमिष्यति
94
एवम उक्तस तु मार्जारॊ मूषकेणात्मनॊ हितम
वचनं वाक्यतत्त्वज्ञॊ जीवितार्थी महामतिः
95
अथात्मकृत्य तवरितः सम्यक परश्रयम आचरन
उवाच लॊमशॊ वाक्यं मूषकं चिरकारिणम
96
न हय एवं मित्रकार्याणि परीत्या कुर्वन्ति साधवः
यथा तवं मॊक्षितः कृच्छ्रात तवरमाणेन वै मया
97
ताथैव तवरमाणेन तवया कार्यं हितं मम
यत्नं कुरु महाप्राज्ञ यथा सवस्त्य आवयॊर भवेत
98
अथ वा पूर्ववैरं तवं समरन कालं विकर्षसि
पश्य दुष्कृतकर्मत्वं वयक्तम आयुः कषयॊ मम
99
यच च किं चिन मयाज्ञानात पुरस्ताद विप्रियं कृतम
न तन मनसि कर्तव्यं कषमये तवां परसीद मे
100
तम एवं वादिनं पराज्ञः शास्त्रविद बुद्धिसंमतः
उवाचेदं वचः शरेष्ठं मार्जारं मूषकस तदा
101
शरुतं मे तव मार्जारस्वम अर्थं परिगृह्णतः
ममापि तवं विजानीहि सवम अर्थं परिगृह्णतः
102
यन मित्रं भीतवत साध्यं यन मित्र भयसंहितम
सुरक्षितं ततः कार्यं पाणिः सर्पमुखाद इव
103
कृत्वा बलवता संधिम आत्मानं यॊ न रक्षति
अपथ्यम इव तद भुक्तं तस्यानर्थाय कल्पते
104
न कश चित कस्य चिन मित्रं न कश चित कस्य चित सुहृत
अर्थैर अर्था निबध्यन्ते गजैर वनगजा इव
105
न हि कश चित कृते कार्ये कर्तारं समवेक्षते
तस्मात सर्वाणि कार्याणि सावशेषाणि कारयेत
106
तस्मिन काले ऽपि च भवान दिवा कीर्तिभयान्वितः
मम न गरहणे शक्तः पलायनपरायणः
107
छिन्नं तु तन्तु बाहुल्यं तन्तुर एकॊ ऽवशेषितः
छेत्स्याम्य अहं तद अप्य आशु निर्वृतॊ भव लॊमश
108
तयॊः संवदतॊर एवं तथैवापन्नयॊर दवयॊः
कषयं जगाम सा रात्रिर लॊमशं चाविशद भयम
109
ततः परभातसमये विकृतः कृष्णपिङ्गलः
सथूलस्फिग विकचॊ रूक्षः शवचक्रपरिवारितः
110
शङ्कुकर्णॊ महावक्त्रः पलितॊ घॊरदर्शनः
परिघॊ नाम चण्डालः शस्त्रपाणिर अदृश्यत
111
तं दृष्ट्वा यमदूताभं मार्जारस तरस्तचेतनः
उवाच पलितं भीतः किम इदानीं करिष्यसि
112
अथ चापि सुसंत्रस्तौ तं दृष्ट्वा घॊरदर्शनम
कषणेन नकुलॊलूकौ नैराश्यं जग्मतुस तदा
113
बलिनौ मतिमन्तौ च संघातं चाप्य उपागतौ
अशक्यौ सुनयात तस्मात संप्रधर्षयितुं बलात
114
कार्यार्थं कृतसंधी तौ दृष्ट्वा मार्जारमूषकौ
उलूक नकुलौ तूर्णं जग्मतुः सवं सवम आलयम
115
ततश चिच्छेद तं तन्तुं मार्जारस्य स मूषकः
विप्रमुक्तॊ ऽथ मार्जारस तम एवाभ्यपतद दरुमम
116
स च तस्माद भयान मुक्तॊ मुक्तॊ घॊरेण शत्रुणा
बिलं विवेश पलितः शाखां भेजे च लॊमशः
117
उन्माथम अप्य अथादाय चण्डालॊ वीक्ष्य सर्वशः
विहताशः कषणेनाथ तस्माद देशाद अपाक्रमत
जगाम च सवभवनं चण्डालॊ भरतर्षभ
118
ततस तस्माद भयान मुक्तॊ दुर्लभं पराप्य जीवितम
बिलस्थं पादपाग्रस्थः पलितं लॊमशॊ ऽबरवीत
119
अकृत्वा संविदं कां चित सहसाहम उपप्लुतः
कृतज्ञं कृतकल्याणं कच चिन मां नाभिशङ्कसे
120
गत्वा च मम विश्वासं दत्त्वा च मम जीवितम
मित्रॊपभॊग समये किं तवं नैवॊपसर्पसि
121
कृत्वा हि पूर्वं मित्राणि यः पश्चान नानुतिष्ठति
न स मित्राणि लभते कृच्छ्रास्व आपत्सु दुर्मतिः
122
तत कृतॊ ऽहं तवया मित्रं सामर्थ्याद आत्मनः सखे
स मां मित्रत्वम आपन्नम उपभॊक्तुं तवम अर्हसि
123
यानि मे सन्ति मित्राणि ये च मे सन्ति बान्धवाः
सर्वे तवां पूजयिष्यन्ति शिष्या गुरुम इव परियम
124
अहं च पूजयिष्ये तवां समित्रगणबान्धवम
जीवितस्य परदातारं कृतज्ञः कॊ न पूजयेत
125
ईश्रवॊ मे भवान अस्तु शरीरस्य गृहस्य च
अर्थानां चैव सर्वेषाम अनुशास्ता च मे भव
126
अमात्यॊ मे भव पराज्ञ पितेव हि परशाधि माम
न ते ऽसति भयम अस्मत्तॊ जीवितेनात्मनः शपे
127
बुद्ध्या तवम उशनाः साक्षाद बले तव अधिकृता वयम
तवन्मन्त्रबलयुक्तॊ हि विन्देत जयम एव ह
128
एवम उक्तः परं सान्त्वं मार्जारेण स मूषकः
उवाच परमार्थज्ञः शलक्ष्णम आत्महितं वचः
129
यद भवान आह तत सर्वं मया ते लॊमश शरुतम
ममापि तावद बरुवतः शृणु यत परतिभाति माम
130
वेदितव्यानि मित्राणि बॊद्धव्याश चापि शत्रवः
एतत सुसूक्ष्मं लॊके ऽसमिन दृश्यते पराज्ञसंमतम
131
शत्रुरूपाश च सुहृदॊ मित्ररूपाश च शत्रवः
सान्त्वितास ते न बुध्यन्ते रागलॊभ वशंगताः
132
नास्ति जात्या रिपुर नाम मित्रं नाम न विद्यते
सामर्थ्य यॊगाज जायन्ते मित्राणि रिपवस तथा
133
यॊ यस्मिञ जीवति सवार्थं पश्येत तावत स जीवति
स तस्य तावन मित्रं सयाद यावन न सयाद विपर्ययः
134
नास्ति मैत्री सथिरा नाम न च धरुवम असौहृदम
अर्थयुक्त्या हि जायन्ते मित्राणि रिपवस तथा
135
मित्रं च शत्रुताम एति कस्मिंश चित कालपर्यये
शत्रुश च मित्रताम एति सवार्थॊ हि बलवत्तरः
136
यॊ विश्वसति मित्रेषु न चाश्वसति शत्रुषु
अर्थयुक्तिम अविज्ञाय चलितं तस्य जीवितम
137
अर्थयुक्तिम अविज्ञाय यः शुभे कुरुते मतिम
मित्रे वा यदि वा शत्रौ तस्यापि चलिता मतिः
138
न विश्वसेद अविश्वस्ते विश्वस्ते ऽपि न विश्वसेत
विश्वासाद भयम उत्पन्नं मूलान्य अपि निकृन्तति
139
अर्थयुक्त्या हि देश्यन्ते पिता माता सुतास तथा
मातुला भागिनेयाश च तथा संबन्धिबान्धवाः
140
पुत्रं हि माता पितरु तयजतः पतितं परियम
लॊकॊ रक्षति चात्मानं पश्य सवार्थस्य सारताम
141
तं मन्ये निकृतिप्रज्ञं यॊ मॊक्षं परत्यनन्तरम
कृत्यं मृगयसे कर्तुं सुखॊपायम असंशयम
142
अस्मिन निलय एव तवं नयग्रॊधाद अवतारितः
पूर्वं निविष्टम उन्माथं चपलत्वान न बुद्धिवान
143
आत्मनश चपलॊ नास्ति कुतॊ ऽनयेषां भविष्यति
तस्मात सर्वाणि कार्याणि चपलॊ हन्त्य असंशयम
144
बरवीति मधुरं कं चित परियॊ मे ह भवान इति
तन मिथ्या करणं सर्वं विस्तरेणापि मे शृणु
145
कारणात परियताम एति दवेष्यॊ भवति कारणात
अर्थार्थी जीवलॊकॊ ऽयं न कश चित कस्य चित परियः
146
सख्यं सॊदरयॊर भरात्रॊर दम्पत्यॊर वा परस्परम
कस्य चिन नाभिजानामि परीतिं निष्कारणाम इह
147
यद्य अपि भरातरः करुद्धा मार्या वा कारणान्तरे
सवभावतस ते परीयन्ते नेतरः परीयते जनः
148
परियॊ भवति दानेन परियवादेन चापरः
मन्त्रहॊम जपैर अन्यः कार्यार्थं परीयते जनः
149
उत्पन्ने कारणे परीतिर नास्ति नौ कारणान्तरे
परध्वस्ते कारणस्थाने सा परीतिर विनिवर्तते
150
किं नु तत कारणं मन्ये यनाहं भवतः परियः
अन्यत्राभ्यवहारार्थात तत्रापि च बुधा वयम
151
कालॊ हेतुं विकुरुते सवार्थस तम अनुवर्तते
सवार्थं पराज्ञॊ ऽभिजानाति पराज्ञं लॊकॊ ऽनुवर्तते
152
न तव ईदृशं तवया वाच्यं विदुषि सवार्थपण्डिते
अकाले ऽविषमस्थस्य सवार्थहेतुर अयं तव
153
तस्मान नाहं चले सवार्थात सुस्थितः संधिविग्रहे
अभ्राणाम इव रूपाणि विकुर्वन्ति कषणे कषणे
154
अद्यैव हि रिपुर भूत्वा पुनर अद्यैव सौहृदम
पुनश च रिपुर अद्यैव युक्तीनां पश्य चापलम
155
आसीत तावत तु मैत्री नौ यावद धेतुर अभूत पुरा
सा गता सह तेनैव कालयुक्तेन हेतुना
156
तवं हि मे ऽतयन्ततः शत्रुः सामर्थ्यान मित्रतां गतः
तत कृत्यम अभिनिर्वृत्तं परकृतिः शत्रुतां गता
157
सॊ ऽहम एवं परणीतानि जञात्वा शास्त्राणि तत्त्वतः
परविशेयं कथं पाशं तवत्कृतं तद वदस्व मे
158
तवद्वीर्येण विमुक्तॊ ऽहं मद्वीर्येण तथा भवान
अन्यॊन्यानुग्रहे वृत्ते नास्ति भूयः समागमः
159
तवं हि सौम्य कृतार्थॊ ऽदय निर्वृत्तार्थास तथा वयम
न ते ऽसत्य अन्यन मया कृत्यं किं चिद अन्यत्र भक्षणात
160
अहम अन्नं भवान भॊक्ता दुर्बलॊ ऽहं भवान बली
नावयॊर विद्यते संधिर नियुक्ते विषमे बले
161
संमन्ये ऽहं तव परज्ञां यन मॊक्षात परत्यनन्तरम
भक्ष्यं मृगयसे नूनं सुखॊपायम असंशयम
162
भक्ष्यार्थम एव बद्धस तवं स मुक्तः परसृतः कषुधा
शास्त्रज्ञम अभिसंधाय नूनं भक्षयिताद्य माम
163
जानामि कषुधितं हि तवाम आहारसमयश च ते
स तवं माम अभिसंधाय भक्ष्यं मृगयसे पुनः
164
यच चापि पुत्रदारं सवं तत संनिसृजसे मयि
शुश्रूषां नाम मे कर्तुं सखे मम न तत्क्षमम
165
तवया मां सहितं दृष्ट्वा परिया भार्या सुताश च ये
कस्मान मां ते न खादेयुर हृष्टाः परणयिनस तवयि
166
नाहं तवया समेष्यामि वृत्तॊ हेतुः समागमे
शिवं धयायस्व मे ऽतरस्थः सुकृतं समर्यते यदि
167
शत्रॊर अन्नाद्य भूतः सन कलिष्टस्य कषुधितस्य च
भक्ष्यं मृगयमाणस्य कः पराज्ञॊ विषयं वरजेत
168
सवस्ति ते ऽसतु गमिष्यामि दूराद अपि तवॊद्विजे
नाहं तवया समेष्यामि निर्वृतॊ भव लॊमश
169
बलवत संनिकर्षॊ हि न कदा चित परशस्यते
परशान्ताद अपि मे पराज्ञ भेतव्यं बलिनः सदा
170
यदि तव अर्थेन मे कार्यं बरूहि किं करवाणि ते
कामं सर्वं परदास्यामि न तव आत्मानं कदा चन
171
आत्मार्थे संततिस तयाज्या राज्यं रत्नं धनं तथा
अपि सर्वस्वम उत्सृज्य रक्षेद आत्मानम आत्मना
172
ऐश्वर्यधनरत्नानां परत्यमित्रे ऽपि तिष्ठताम
दृष्टा हि पुनर आवृत्तिर जीविताम इति नः शरुतम
173
न तव आत्मनः संप्रदानं धनरत्नवद इष्यते
आत्मा तु सर्वतॊ रक्ष्यॊ दारैर अपि धनैर अपि
174
आत्मरक्षित तन्त्राणां सुपरीक्षित कारिणाम
आपदॊ नॊपपद्यन्ते पुरुषाणां सवदॊषजाः
175
शत्रून सम्यग विजानन्ति दुर्बला ये बलीयसः
तेषां न चाल्यते बुद्धिर आत्मार्थं कृतनिश्चया
176
इत्य अभिव्यक्तम एवासौ पलितेनावभर्त्सितः
मार्जारॊ वरीडितॊ भूत्वा मूषकं वाक्यम अब्रवीत
177
संमन्ये ऽहं तव परज्ञां यस तवं मम हिते रतः
उक्तवान अर्थतत्त्वेन मया संभिन्नदर्शनः
178
न तु माम अन्यथा साधॊ तवं विज्ञातुम इहार्हसि
पराणप्रदानजं तवत्तॊ मम सौहृदम आगतम
179
धर्मज्ञॊ ऽसमि गुणज्ञॊ ऽसमि कृतज्ञॊ ऽसमि विशेषतः
मित्रेषु वत्सलश चास्मि तवद्विधेषु विशेषतः
180
तन माम एवंगते साधॊ न यावयितुम अर्हसि
तवया हि याव्यमानॊ ऽहं पराणाञ जह्यां सबान्धवः
181
धिक शब्दॊ हि बुधैर दृष्टॊ मद्विधेषु मनस्विषु
मरणं धर्मतत्त्वज्ञ न मां शङ्कितुम अर्हसि
182
इति संस्तूयमानॊ हि मार्जारेण स मूषकः
मनसा भावगम्भीरं मार्जारं वाक्यम अब्रवीत
183
साधुर भवाञ शरुतार्थॊ ऽसमि परीयते न च विश्वसे
संस्तवैर वा धनौघैर वा नाहं शक्यः पुनस तवया
184
न हय अमित्रवशं यान्ति पराज्ञा निष्करणं सखे
अस्मिन्न अर्थे च गाथे दवे निबॊधॊशनसा कृते
185
शत्रुसाधारणे कृत्ये कृत्वा संधिं बलीयसा
समाहितश चरेद युक्त्या कृतार्थश च न विश्वसेत
186
तस्मात सर्वास्व अवस्थासु रक्षेञ जीवितम आत्मनः
दरव्याणि संततिश चैव सर्वं भवति जीवतः
187
संक्षेपॊ नीतिशास्त्राणाम अविश्वासः परॊ मतः
नृषु तस्माद अविश्वासः पुष्कलं हितम आत्मनः
188
वध्यन्ते न हय अविश्वस्ताः शत्रुभिर दुर्बला अपि
विश्वस्तास तव आशु वध्यन्ते बलवन्तॊ ऽपि दुर्बलैः
189
तवद्विधेभ्यॊ मया हय आत्मा रक्ष्यॊ मार्जारसर्वदा
रक्ष तवम अपि चात्मानं चण्डालाञ जातिकिल्बिषात
190
स तस्य बरुवतस तव एवं संत्रासाञ जातसाध्वसः
सवबलिं हि जवेनाशु मार्जारः परययौ ततः
191
ततः शास्त्रार्थतत्त्वज्ञॊ बुद्धिसामर्थ्यम आत्मनः
विश्राव्य पलितः पराज्ञॊ बिलम अन्यञ जगाम ह
192
एवं परज्ञावता बुद्ध्या दुर्बलेन महाबलाः
एकेन बहवॊ ऽमित्राः संधिं कुर्वीत पण्डितः
193
अरिणापि समर्थेन संधिं कुर्वीत पण्डितः
मूषकश च विडालश च मुक्ताव अन्यॊन्यसंश्रयात
194
इत्य एष कषत्रधर्मस्य मया मार्गॊ ऽनुदर्शितः
विस्तरेण महीपाल संक्षेपेण पुनः शृणु
195
अन्यॊन्यकृतवैरौ तु चक्रतुः परीतिम उत्तमाम
अन्यॊन्यम अभिसंधातुम अभूच चैव तयॊर मतिः
196
तत्र पराज्ञॊ ऽभिसंधत्ते सम्यग बुद्धिबलाश्रयात
अभिसंधीयते पराज्ञः परमादाद अपि चाबुधैः
197
तस्माद अभीतवद भीतॊ विश्वस्तवद अविश्वसन
न हय अप्रमत्तश चलति चलितॊ वा विनश्यति
198
कालेन रिपुणा संधिः काले मित्रेण विग्रहः
कार्य इत्य एव तत्त्वज्ञाः पराजुर नित्यं युधिष्ठिर
199
एवं मत्वा महाराज शास्त्रार्थम अभिगम्य च
अभियुक्तॊ ऽपरमत्तश च पराग भयाद भीतवच चरेत
200
भीतवत संविधिः कार्यः परतिसंधिस तथैव च
भयाद उत्पद्यते बुद्धिर अप्रमत्ताभियॊगजा
201
न भयं विद्यते राजन भीतस्यानागते भये
अभीतस्य तु विस्रम्भात सुमहाञ जायते भयम
202
न भीरुर इति चात्यन्तं मन्त्रॊ ऽदेयः कथं चन
अविज्ञानाद धि विज्ञाते गच्छेद आस्पद दर्शिषु
203
तस्माद अभीतवद भीतॊ विश्वस्तवद अविश्वसन
कार्याणां गुरुतां बुद्ध्वा नानृतं किं चिद आचरेत
204
एवम एतन मया परॊक्तम इतिहासं युधिष्ठिर
शरुत्वा तवं सुहृदां मध्ये यथावत समुपाचर
205
उपलभ्य मतिं चाग्र्याम अरिमित्रान्तरं तथा
संधिविग्रहकालं च मॊक्षॊपायं तथापदि
206
शत्रुसाधारणे कृत्ये कृत्वा संधिं बलीयसा
समागमं चरेद युक्त्या कृतार्थॊ न च विश्वसेत
207
अविरुद्धां तरिवर्गेण नीतिम एतां युधिष्ठिर
अभ्युत्तिष्ठ शरुताद अस्माद भूयस तवं रञ्जयन परजाः
208
बराह्मणैश चापि ते सार्धं यात्रा भवतु पाण्डव
बराह्मणा हि परं शरेयॊ दिवि चेह च भारत
209
एते धर्मस्य वेत्तारः कृतज्ञाः सततं परभॊ
पूजिताः शुभकर्माणः पूर्वजित्या नराधिप
210
राज्यं शरेयः परं राजन यशः कीर्तिं च लप्स्यसे
कुलस्य संततिं चैव यथान्यायं यथाक्रमम
211
दवयॊर इमं भारत संधिविग्रहं; सुभाषितं बुद्धिविशेषकारितम
तथान्ववेक्ष्य कषितिपेन सर्वदा; निषेवितव्यं नृप शत्रुमण्डले
1
[y]
sarvatra buddhiḥ kathitā śreṣṭhā te bharatarṣabha
anāgatā tathotpannā dīrghasūtrā vināśin
ī
2
tad icchāmi parāṃ buddhiṃ śrotuṃ bharatasattama
yathā rājan na muhyeta śatrubhiḥ parivārita
ḥ
3
dharmārthakuśalaprājña sarvaśāstraviśārada
pṛcchāmi tvā kuru kśreṣṭha tan me vyākhyātum arhasi
4
atrubhir bahubhir grasto yathā varteta pārthivaḥ
etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ sarvam eva yathāvidhi
5
viṣamasthaṃ hi rājānaṃ śatravaḥ paripanthinaḥ
bahavo 'py ekam uddhartuṃ yatante pūrvatāpit
āḥ
6
sarvataḥ prārthyamānena durbalena mahābalaiḥ
ekenaivāsahāyena śakyaṃ sthātuṃ kathaṃ bhavet
7
kathaṃ mitram ariṃ caiva vindeta bharatarṣabha
ceṣṭitavyaṃ kathaṃ cātha śatror mitrasya cāntare
8
prajñāta lakṣaṇe rājann amitre mitratāṃ gate
kathaṃ nu puruṣaḥ kuryāt kiṃ vā kṛtvā sukhī bhavet
9
vigrahaṃ kena vā kuryāt saṃdhiṃ vā kena yojayet
kathaṃ vā śatrumadhyastho vartetābalavān iti
10
etad vai sarvakṛtyānāṃ paraṃ kṛtyaṃ paraṃtapa
naitasya kaś cid vaktāsti śrotā cāpi sudurlabha
ḥ
11
te śāṃtanavād bhīṣmāt satyasaṃdhāj jitendriyāt
tad anviṣya mahābāho sarvam etad vadasva me
12
[bh]
tvad yukto 'yam anupraśno yudhiṣṭhira guṇodaya
ḥ
śṛ
u me putra kārtsnyena guhyam āpatsu bhārata
13
amitro mitratāṃ yāti mitraṃ cāpi praduṣyati
sāmarthya yogāt kāry
āṇāṃ
tadgatyā hi sadāgati
ḥ
14
tasmād viśvasitavyaṃ ca vigrahaṃ ca samācaret
deśaṃ kālaṃ ca vijñāya kāryākāryaviniścaye
15
saṃdhātavyaṃ budhair nityaṃ vyavasyaṃ ca hitārthibhiḥ
amitrair api saṃdheyaṃ prāṇā rakṣyāś ca bhārata
16
yo hy amitrair naro nityaṃ na saṃdadhyād apaṇḍitaḥ
na so 'rtham āpnuyāt kiṃ cit phalāny api ca bhārata
17
yas tv amitreṇa saṃdhatte mitreṇa ca virudhyate
arthayuktiṃ samālokya sumahad vindate phalam
18
atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
mārjārasya ca saṃvādaṃ nyagrodhe mūṣakasya ca
19
vane mahati kasmiṃś cin nyagrodhaḥ sumahān abhūt
latā jālaparicchanno nānādvija gaṇāyuta
ḥ
20
skandhavān meghasaṃkāśaḥ śītac chāyo manoramaḥ
vairantyam abhito jātas tarur vyālamṛgākula
ḥ
21
tasya mūlaṃ samāśritya kṛtvā śatamukhaṃ bilam
vasati sma mahāprājñaḥ palito nāma mūṣaka
ḥ
22
ś
khāś ca tasya saṃśritya vasati sma sukhaṃ puraḥ
lomaśo nāma mārjāraḥ pakṣisattvāvasādaka
ḥ
23
tatra cāgatya cāṇḍālo vairantya kṛtaketanaḥ
ayojayat tam unmāthaṃ nityam astaṃ gate ravau
24
tatra snāyumayān pāśān yathāvat saṃnidhāya saḥ
gṛhaṃ gatvā sukhaṃ śete prabhātām eti śarvarīm
25
tatra sma nityaṃ badhyante naktaṃ bahuvidhā mṛgāḥ
kadā cit tatra mārjāras tv apramatto 'py abadhyata
26
tasmin baddhe mahāprājñaḥ śatrau nityātatāyini
taṃ kālaṃ palito jñātvā vicacāra sunirbhaya
ḥ
27
tenānucaratā tasmin vane viśvastacāriṇā
bhakṣaṃ vicaramāṇena nacirād dṛṣṭam āmiṣam
28
sa tam unmātham āruhya tad āmiṣam abhakṣayat
tasyopari sapatnasya baddhasya manasā hasan
29
miṣe tu prasaktaḥ sa kadā cid avalokayan
apaśyad aparaṃ ghoram ātmanaḥ śatrum āgatam
30
araprasūna saṃkāśaṃ mahī vivara śāyinam
nakulaṃ harikaṃ nāma capalaṃ tāmralocanam
31
tena mūṣaka gandhena tvaramāṇam upāgatam
bhakṣārthaṃ lelihad vaktraṃ bhūmāv ūrdhvamukhaṃ sthitam
32
akhā gatam ariṃ cānyad apaśyat koṭarālayam
ulūkaṃ candrakaṃ nāma tīkṣṇatuṇḍaṃ kṣapācaram
33
gatasya viṣayaṃ tasya nakulolūkayos tadā
athāsyāsīd iyaṃ cintā tat prāpya sumahad bhayam
34
pady asyāṃ sukaṣṭāyāṃ maraṇe samupasthite
samantād bhaya utpanne kathaṃ kāryaṃ hitaiṣi
ṇā
35
sa tathā sarvato ruddhaḥ sarvatra samadarśanaḥ
abhavad bhayasaṃtaptaś cakre cemāṃ parāṃ gatim
36
pad vināśabhūyiṣṭhā śataikīyaṃ ca jīvitam
samanta saṃśayā ceyam asmān āpad upasthit
ā
37
gataṃ hi sahasā bhūmiṃ nakulo māṃ samāpnuyāt
ulūkaś ceha tiṣṭhantaṃ mārjāraḥ pāśasaṃkṣayāt
38
na tv evāsmad vidhaḥ prājñaḥ saṃmohaṃ gantum arhati
kariṣye jīvite yatnaṃ yāvad ucchvāsanigraham
39
na hi buddhyānvitāḥ prājñā nītiśāstraviśāradāḥ
saṃbhramanty āpadaṃ prāpya mahato 'rthān avāpya ca
40
na tv anyām iha mārjārād gatiṃ paśyāmi sāṃpratam
viṣamastho hy ayaṃ jantuḥ kṛtyaṃ cāsya mahan may
ā
41
jīvitārthī kathaṃ tv adya prārthitaḥ śatrubhis tribhiḥ
tasmād imam ahaṃ śatruṃ mārjāraṃ saṃśrayāmi vai
42
kṣatravidyāṃ samāśritya hitam asyopadhāraye
yenemaṃ śatrusaṃghātaṃ matipūrveṇa vañcaye
43
ayam atyantaśatrur me vaiṣamyaṃ paramaṃ gataḥ
mūḍho grāhayituṃ svārthaṃ saṃgatyā yadi śakyate
44
kadā cid vyasanaṃ prāpya saṃdhiṃ kuryān mayā saha
balinā saṃniviṣṭasya śatror api parigrahaḥ
kārya ity āhur ācāryā viṣame jīvitārthin
ā
45
reyān hi paṇḍitaḥ śatrur na ca mitram apaṇḍitam
mama hy amitre mārjāre jīvitaṃ saṃpratiṣṭhitam
46
hantainaṃ saṃpravakṣyāmi hetum ātmābhirakṣaṇe
apīdānīm ayaṃ śatruḥ saṃgatyā paṇḍito bhavet
47
tato 'rthagatitattvajñaḥ saṃdhivigrahakālavit
sāntvapūrvam idaṃ vākyaṃ mārjāraṃ mūṣako 'bravīt
48
sauhṛdena bhibhāṣe tvā kac cin mārjārajīvasi
jīvitaṃ hi tavecchāmi śreyaḥ sādhāraṇaṃ hi nau
49
na te saumya viṣattavyaṃ jīviṣyasi yathā purā
ahaṃ tvām uddhariṣyāmi prāṇāñ jahyāṃ hi te kṛte
50
asti kaś cid upāyo 'tra puṣkalaḥ pratibhāti mām
yena śakyas tvayā mokṣaḥ prāptuṃ śreyo yathā may
ā
51
mayā hy upāyo dṛṣṭo 'yaṃ vicārya matim ātmanaḥ
ātmārthaṃ ca tvadarthaṃ ca śreyaḥ sādhāraṇaṃ hi nau
52
idaṃ hi nakulolūkaṃ pāpabuddhy abhitaḥ sthitam
na dharṣayati mārjāratena me svasti sāṃpratam
53
kūjaṃś capala netro 'yaṃ kauśiko māṃ nirīkṣate
nagaśākhā grahas tiṣṭhaṃs tasyāhaṃ bhṛśam udvije
54
satāṃ sāptapadaṃ sakhyaṃ sa vāso me 'si paṇḍitaḥ
sāṃvāsyakaṃ kariṣyāmi nāsti te mṛtyuto bhayam
55
na hi śaknoṣi mārjārapāśaṃ chettuṃ vinā mayā
ahaṃ chetsyāmi te pāśaṃ yadi māṃ tvaṃ na hiṃsasi
56
tvam āśrito nagasyāgraṃ mūlaṃ tv aham upāśritaḥ
ciroṣitāv ihāvāṃ vai vṛkṣe 'smin viditaṃ hi te
57
yasminn āśvasate kaś cid yaś ca nāśvasate kva cit
na tau dhīrāḥ praśaṃsanti nityam udvignacetasau
58
tasmād vivardhatāṃ prītiḥ satyā saṃgatir astu nau
kālātītam apārthaṃ hi na praśaṃsanti paṇḍit
āḥ
59
arthayuktim imāṃ tāvad yathā bhūtāṃ niśāmaya
tava jīvitam icchāmi tvaṃ mamecchasi jīvitam
60
kaś cit tarati kāṣṭhena sugambhīrāṃ mahānadīm
sa tārayati tat kāṣṭhaṃ sa ca kāṣṭhena tāryate
61
dṛśo nau samāyogo bhaviṣyati sunistaram
ahaṃ tvāṃ tārayiṣyāmi tvaṃ ca māṃ tārayiṣyasi
62
evam uktvā tu palitas tadartham ubhayor hitam
hetumad grahaṇīyaṃ ca kālākāṅkṣī vyapaikṣata
63
atha suvyāhṛtaṃ tasya śrutvā śatrur vicakṣaṇaḥ
hetumad grahaṇīyārthaṃ mārjāro vākyam abravīt
64
buddhimān vākyasaṃpannas tad vākyam anuvarṇayan
tām avasthām avekṣyāntyāṃ sāmnaiva pratyapūjayat
65
tatas tīkṣṇāgradaśano vaiḍūryamaṇilocanaḥ
mūṣakaṃ mandam udvīkṣya mārjāro lomaśo 'bravīt
66
nandāmi saumya bhadraṃ te yo māṃ jīvantam icchasi
śreyaś ca yadi jānīṣe kriyatāṃ mā vicāraya
67
ahaṃ hi dṛḍham āpannas tvam āpannataro mayā
dvayor āpannayoḥ saṃdhiḥ kriyatāṃ mā vicāraya
68
vidhatsva prāptakālaṃ yat kāryaṃ sidhyatu cāvayoḥ
mayi kṛcchrād vinirmukte na vinaṅkṣyati te kṛtam
69
nyastamāno 'smi bhakto 'smi śiṣyas tvaddhitakṛt tathā
nideśavaśavartī ca bhavantaṃ śaraṇaṃ gata
ḥ
70
ity evam uktaḥ palito mārjāraṃ vaśam āgatam
vākyaṃ hitam uvācedam abhinītārtham arthavat
71
udāraṃ yad bhavān āha naitac citraṃ bhavadvidhe
vidito yas tu mārgo me hitārtha
ṃ śṛ
u taṃ mama
72
ahaṃ tvānupravekṣyāmi nakulān me mahad bhayam
trāyasva māṃ mā vadhīś ca śakto 'smi tava mokṣaṇe
73
ulūkāc caiva māṃ rakṣa kṣudraḥ prārthayate hi mām
ahaṃ chetsyāmi te pāśān sakhe satyena te śape
74
tad vacaḥ saṃgataṃ śrutvā lomaśo yuktam arthavat
harṣād udvīkṣya palitaṃ svāgatenābhyapūjayat
75
sa taṃ saṃpūjya palitaṃ mārjāraḥ sauhṛde sthitaḥ
suvicintyābravīd dhīraḥ prītas tvarita eva hi
76
kṣipram āgaccha bhadraṃ te tvaṃ me prāṇasamaḥ sakhā
tava prājña prasādād dhi kṣipraṃ prāpsyāmi jīvitam
77
yad yad evaṃgatenādya śakyaṃ kartuṃ mayā tava
tad ājñāpaya kartāhaṃ saṃdhir evāstu nau sakhe
78
asmāt te saṃśayān muktaḥ sa mitra gaṇabāndhavaḥ
sarvakāryāṇi kartāhaṃ priyāṇi ca hitāni ca
79
muktaś ca vyasanād asmāt saumyāham api nāma te
prītim utpādayeyaṃ ca pratikartuṃ ca śaknuyām
80
grāhayitvā tu taṃ svārthaṃ mārjāraṃ mūṣakas tadā
praviveśa suvisrabdhaḥ samyag arthāṃś cacāra ha
81
evam āśvasito vidvān mārjāreṇa sa mūṣakaḥ
mārjārorasi visrabdhaḥ suṣvāpa pitṛmātṛvat
82
līnaṃ tu tasya gātreṣu mārjārasyātha mūṣakam
tau dṛṣṭvā nakulolūkau nirāśau jagmatur gṛhān
83
līnas tu tasya gātreṣu palito deśakālavit
ciccheda pāśān nṛpate kālākāṅkṣī śanaiḥ śanai
ḥ
84
atha bandhaparikliṣṭo mārjāro vīkṣya mūṣakam
chindantaṃ vai tadā pāśān atvarantaṃ tvarānvita
ḥ
85
tam atvarantaṃ palitaṃ pāśānāṃ chedane tadā
saṃcodayitum ārebhe mārjāro mūṣakaṃ tad
ā
86
kiṃ saumya nābhitvarase kiṃ kṛtārtho 'vamanyase
chindhi pāśān amitraghna purā śvapaca eti sa
ḥ
87
ity uktas tvaratā tena matimān palito 'bravīt
mārjāram akṛtaprajñaṃ vaśyam ātmahitaṃ vaca
ḥ
88
t
ūṣṇīṃ
bhava na te saumya tvarā kāryā na saṃbhramaḥ
vayam evātra kālajñā na kālaḥ parihāsyate
89
akāle kṛtyam ārabdhaṃ kartuṃ nārthāya kalpate
tad eva kāla ārabdhaṃ mahate 'rthāya kalpate
90
akālavipramuktān me tvatta eva bhayaṃ bhavet
tasmāt kālaṃ pratīkṣasva kim iti tvarase sakhe
91
yāvat paśyāmi caṇḍālam āyāntaṃ śastrapāṇinam
tataś chetsyāmi te pāśaṃ prāpte sādhāraṇe bhaye
92
tasmin kāle pramuktas tvaṃ tarum evādhirohasi
na hi te jīvitād anyat kiṃ cit kṛtyaṃ bhaviṣyati
93
tato bhavaty atikrānte traste bhīte ca lomaśa
ahaṃ bilaṃ pravekṣyāmi bhavāṭ śākhāṃ gamiṣyati
94
evam uktas tu mārjāro mūṣakeṇātmano hitam
vacanaṃ vākyatattvajño jīvitārthī mahāmati
ḥ
95
athātmakṛtya tvaritaḥ samyak praśrayam ācaran
uvāca lomaśo vākyaṃ mūṣakaṃ cirakāriṇam
96
na hy evaṃ mitrakāryāṇi prītyā kurvanti sādhavaḥ
yathā tvaṃ mokṣitaḥ kṛcchrāt tvaramāṇena vai may
ā
97
tāthaiva tvaramāṇena tvayā kāryaṃ hitaṃ mama
yatnaṃ kuru mahāprājña yathā svasty āvayor bhavet
98
atha vā pūrvavairaṃ tvaṃ smaran kālaṃ vikarṣasi
paśya duṣkṛtakarmatvaṃ vyaktam āyuḥ kṣayo mama
99
yac ca kiṃ cin mayājñānāt purastād vipriyaṃ kṛtam
na tan manasi kartavyaṃ kṣamaye tvāṃ prasīda me
100
tam evaṃ vādinaṃ prājñaḥ śāstravid buddhisaṃmataḥ
uvācedaṃ vacaḥ śreṣṭhaṃ mārjāraṃ mūṣakas tad
ā
101
rutaṃ me tava mārjārasvam arthaṃ parigṛhṇataḥ
mamāpi tvaṃ vijānīhi svam arthaṃ parigṛhṇata
ḥ
102
yan mitraṃ bhītavat sādhyaṃ yan mitra bhayasaṃhitam
surakṣitaṃ tataḥ kāryaṃ pāṇiḥ sarpamukhād iva
103
kṛtvā balavatā saṃdhim ātmānaṃ yo na rakṣati
apathyam iva tad bhuktaṃ tasyānarthāya kalpate
104
na kaś cit kasya cin mitraṃ na kaś cit kasya cit suhṛt
arthair arthā nibadhyante gajair vanagajā iva
105
na hi kaś cit kṛte kārye kartāraṃ samavekṣate
tasmāt sarvāṇi kāryāṇi sāvaśeṣāṇi kārayet
106
tasmin kāle 'pi ca bhavān divā kīrtibhayānvitaḥ
mama na grahaṇe śaktaḥ palāyanaparāyaṇa
ḥ
107
chinnaṃ tu tantu bāhulyaṃ tantur eko 'vaśeṣitaḥ
chetsyāmy ahaṃ tad apy āśu nirvṛto bhava lomaśa
108
tayoḥ saṃvadator evaṃ tathaivāpannayor dvayoḥ
kṣayaṃ jagāma sā rātrir lomaśaṃ cāviśad bhayam
109
tataḥ prabhātasamaye vikṛtaḥ kṛṣṇapiṅgalaḥ
sthūlasphig vikaco rūkṣaḥ śvacakraparivārita
ḥ
110
aṅkukarṇo mahāvaktraḥ palito ghoradarśanaḥ
parigho nāma caṇḍālaḥ śastrapāṇir adṛśyata
111
taṃ dṛṣṭvā yamadūtābhaṃ mārjāras trastacetanaḥ
uvāca palitaṃ bhītaḥ kim idānīṃ kariṣyasi
112
atha cāpi susaṃtrastau taṃ dṛṣṭvā ghoradarśanam
kṣaṇena nakulolūkau nairāśyaṃ jagmatus tad
ā
113
balinau matimantau ca saṃghātaṃ cāpy upāgatau
aśakyau sunayāt tasmāt saṃpradharṣayituṃ balāt
114
kāryārthaṃ kṛtasaṃdhī tau dṛṣṭvā mārjāramūṣakau
ulūka nakulau tūrṇaṃ jagmatuḥ svaṃ svam ālayam
115
tataś ciccheda taṃ tantuṃ mārjārasya sa mūṣakaḥ
vipramukto 'tha mārjāras tam evābhyapatad drumam
116
sa ca tasmād bhayān mukto mukto ghoreṇa śatruṇā
bilaṃ viveśa palitaḥ śākhāṃ bheje ca lomaśa
ḥ
117
unmātham apy athādāya caṇḍālo vīkṣya sarvaśaḥ
vihatāśaḥ kṣaṇenātha tasmād deśād apākramat
jagāma ca svabhavanaṃ caṇḍālo bharatarṣabha
118
tatas tasmād bhayān mukto durlabhaṃ prāpya jīvitam
bilasthaṃ pādapāgrasthaḥ palitaṃ lomaśo 'bravīt
119
akṛtvā saṃvidaṃ kāṃ cit sahasāham upaplutaḥ
kṛtajñaṃ kṛtakalyāṇaṃ kac cin māṃ nābhiśaṅkase
120
gatvā ca mama viśvāsaṃ dattvā ca mama jīvitam
mitropabhoga samaye kiṃ tvaṃ naivopasarpasi
121
kṛtvā hi pūrvaṃ mitrāṇi yaḥ paścān nānutiṣṭhati
na sa mitrāṇi labhate kṛcchrāsv āpatsu durmati
ḥ
122
tat kṛto 'haṃ tvayā mitraṃ sāmarthyād ātmanaḥ sakhe
sa māṃ mitratvam āpannam upabhoktuṃ tvam arhasi
123
yāni me santi mitrāṇi ye ca me santi bāndhavāḥ
sarve tvāṃ pūjayiṣyanti śiṣyā gurum iva priyam
124
ahaṃ ca pūjayiṣye tvāṃ samitragaṇabāndhavam
jīvitasya pradātāraṃ kṛtajñaḥ ko na pūjayet
125
ī
ravo me bhavān astu śarīrasya gṛhasya ca
arthānāṃ caiva sarveṣām anuśāstā ca me bhava
126
amātyo me bhava prājña piteva hi praśādhi mām
na te 'sti bhayam asmatto jīvitenātmanaḥ śape
127
buddhyā tvam uśanāḥ sākṣād bale tv adhikṛtā vayam
tvanmantrabalayukto hi vindeta jayam eva ha
128
evam uktaḥ paraṃ sāntvaṃ mārjāreṇa sa mūṣakaḥ
uvāca paramārthajñaḥ ślakṣṇam ātmahitaṃ vaca
ḥ
129
yad bhavān āha tat sarvaṃ mayā te lomaśa śrutam
mamāpi tāvad bruvata
ḥ śṛ
u yat pratibhāti mām
130
veditavyāni mitrāṇi boddhavyāś cāpi śatravaḥ
etat susūkṣmaṃ loke 'smin dṛśyate prājñasaṃmatam
131
atrurūpāś ca suhṛdo mitrarūpāś ca śatravaḥ
sāntvitās te na budhyante rāgalobha vaśaṃgat
āḥ
132
nāsti jātyā ripur nāma mitraṃ nāma na vidyate
sāmarthya yogāj jāyante mitrāṇi ripavas tath
ā
133
yo yasmiñ jīvati svārthaṃ paśyet tāvat sa jīvati
sa tasya tāvan mitraṃ syād yāvan na syād viparyaya
ḥ
134
nāsti maitrī sthirā nāma na ca dhruvam asauhṛdam
arthayuktyā hi jāyante mitrāṇi ripavas tath
ā
135
mitraṃ ca śatrutām eti kasmiṃś cit kālaparyaye
śatruś ca mitratām eti svārtho hi balavattara
ḥ
136
yo viśvasati mitreṣu na cāśvasati śatruṣu
arthayuktim avijñāya calitaṃ tasya jīvitam
137
arthayuktim avijñāya yaḥ śubhe kurute matim
mitre vā yadi vā śatrau tasyāpi calitā mati
ḥ
138
na viśvased aviśvaste viśvaste 'pi na viśvaset
viśvāsād bhayam utpannaṃ mūlāny api nikṛntati
139
arthayuktyā hi deśyante pitā mātā sutās tathā
mātulā bhāgineyāś ca tathā saṃbandhibāndhav
āḥ
140
putraṃ hi mātā pitaru tyajataḥ patitaṃ priyam
loko rakṣati cātmānaṃ paśya svārthasya sāratām
141
taṃ manye nikṛtiprajñaṃ yo mokṣaṃ pratyanantaram
kṛtyaṃ mṛgayase kartuṃ sukhopāyam asaṃśayam
142
asmin nilaya eva tvaṃ nyagrodhād avatāritaḥ
pūrvaṃ niviṣṭam unmāthaṃ capalatvān na buddhivān
143
tmanaś capalo nāsti kuto 'nyeṣāṃ bhaviṣyati
tasmāt sarvāṇi kāryāṇi capalo hanty asaṃśayam
144
bravīti madhuraṃ kaṃ cit priyo me ha bhavān iti
tan mithyā karaṇaṃ sarvaṃ vistareṇāpi me śṛṇu
145
kāraṇāt priyatām eti dveṣyo bhavati kāraṇāt
arthārthī jīvaloko 'yaṃ na kaś cit kasya cit priya
ḥ
146
sakhyaṃ sodarayor bhrātror dampatyor vā parasparam
kasya cin nābhijānāmi prītiṃ niṣkāraṇām iha
147
yady api bhrātaraḥ kruddhā māryā vā kāraṇāntare
svabhāvatas te prīyante netaraḥ prīyate jana
ḥ
148
priyo bhavati dānena priyavādena cāparaḥ
mantrahoma japair anyaḥ kāryārthaṃ prīyate jana
ḥ
149
utpanne kāraṇe prītir nāsti nau kāraṇāntare
pradhvaste kāraṇasthāne sā prītir vinivartate
150
kiṃ nu tat kāraṇaṃ manye yanāhaṃ bhavataḥ priyaḥ
anyatrābhyavahārārthāt tatrāpi ca budhā vayam
151
kālo hetuṃ vikurute svārthas tam anuvartate
svārthaṃ prājño 'bhijānāti prājñaṃ loko 'nuvartate
152
na tv īdṛśaṃ tvayā vācyaṃ viduṣi svārthapaṇḍite
akāle 'viṣamasthasya svārthahetur ayaṃ tava
153
tasmān nāhaṃ cale svārthāt susthitaḥ saṃdhivigrahe
abhrāṇām iva rūpāṇi vikurvanti kṣaṇe kṣaṇe
154
adyaiva hi ripur bhūtvā punar adyaiva sauhṛdam
punaś ca ripur adyaiva yuktīnāṃ paśya cāpalam
155
sīt tāvat tu maitrī nau yāvad dhetur abhūt purā
sā gatā saha tenaiva kālayuktena hetun
ā
156
tvaṃ hi me 'tyantataḥ śatruḥ sāmarthyān mitratāṃ gataḥ
tat kṛtyam abhinirvṛttaṃ prakṛtiḥ śatrutāṃ gat
ā
157
so 'ham evaṃ praṇītāni jñātvā śāstrāṇi tattvataḥ
praviśeyaṃ kathaṃ pāśaṃ tvatkṛtaṃ tad vadasva me
158
tvadvīryeṇa vimukto 'haṃ madvīryeṇa tathā bhavān
anyonyānugrahe vṛtte nāsti bhūyaḥ samāgama
ḥ
159
tvaṃ hi saumya kṛtārtho 'dya nirvṛttārthās tathā vayam
na te 'sty anyan mayā kṛtyaṃ kiṃ cid anyatra bhakṣaṇāt
160
aham annaṃ bhavān bhoktā durbalo 'haṃ bhavān balī
nāvayor vidyate saṃdhir niyukte viṣame bale
161
saṃmanye 'haṃ tava prajñāṃ yan mokṣāt pratyanantaram
bhakṣyaṃ mṛgayase nūnaṃ sukhopāyam asaṃśayam
162
bhakṣyārtham eva baddhas tvaṃ sa muktaḥ prasṛtaḥ kṣudh
ā
ś
strajñam abhisaṃdhāya nūnaṃ bhakṣayitādya mām
163
jānāmi kṣudhitaṃ hi tvām āhārasamayaś ca te
sa tvaṃ mām abhisaṃdhāya bhakṣyaṃ mṛgayase puna
ḥ
164
yac cāpi putradāraṃ svaṃ tat saṃnisṛjase mayi
śuśr
ūṣāṃ
nāma me kartuṃ sakhe mama na tatkṣamam
165
tvayā māṃ sahitaṃ dṛṣṭvā priyā bhāryā sutāś ca ye
kasmān māṃ te na khādeyur h
ṛṣṭāḥ
praṇayinas tvayi
166
nāhaṃ tvayā sameṣyāmi vṛtto hetuḥ samāgame
śivaṃ dhyāyasva me 'trasthaḥ sukṛtaṃ smaryate yadi
167
atror annādya bhūtaḥ san kliṣṭasya kṣudhitasya ca
bhakṣyaṃ mṛgayamāṇasya kaḥ prājño viṣayaṃ vrajet
168
svasti te 'stu gamiṣyāmi dūrād api tavodvije
nāhaṃ tvayā sameṣyāmi nirvṛto bhava lomaśa
169
balavat saṃnikarṣo hi na kadā cit praśasyate
praśāntād api me prājña bhetavyaṃ balinaḥ sad
ā
170
yadi tv arthena me kāryaṃ brūhi kiṃ karavāṇi te
kāmaṃ sarvaṃ pradāsyāmi na tv ātmānaṃ kadā cana
171
tmārthe saṃtatis tyājyā rājyaṃ ratnaṃ dhanaṃ tathā
api sarvasvam utsṛjya rakṣed ātmānam ātman
ā
172
aiśvaryadhanaratnānāṃ pratyamitre 'pi tiṣṭhatām
d
ṛṣṭā
hi punar āvṛttir jīvitām iti naḥ śrutam
173
na tv ātmanaḥ saṃpradānaṃ dhanaratnavad iṣyate
ātmā tu sarvato rakṣyo dārair api dhanair api
174
tmarakṣita tantr
āṇāṃ
suparīkṣita kāriṇām
āpado nopapadyante puru
ṣāṇāṃ
svadoṣaj
āḥ
175
atrūn samyag vijānanti durbalā ye balīyasaḥ
teṣāṃ na cālyate buddhir ātmārthaṃ kṛtaniścay
ā
176
ity abhivyaktam evāsau palitenāvabhartsitaḥ
mārjāro vrīḍito bhūtvā mūṣakaṃ vākyam abravīt
177
saṃmanye 'haṃ tava prajñāṃ yas tvaṃ mama hite rataḥ
uktavān arthatattvena mayā saṃbhinnadarśana
ḥ
178
na tu mām anyathā sādho tvaṃ vijñātum ihārhasi
prāṇapradānajaṃ tvatto mama sauhṛdam āgatam
179
dharmajño 'smi guṇajño 'smi kṛtajño 'smi viśeṣataḥ
mitreṣu vatsalaś cāsmi tvadvidheṣu viśeṣata
ḥ
180
tan mām evaṃgate sādho na yāvayitum arhasi
tvayā hi yāvyamāno 'haṃ prāṇāñ jahyāṃ sabāndhava
ḥ
181
dhik śabdo hi budhair dṛṣṭo madvidheṣu manasviṣu
maraṇaṃ dharmatattvajña na māṃ śaṅkitum arhasi
182
iti saṃstūyamāno hi mārjāreṇa sa mūṣakaḥ
manasā bhāvagambhīraṃ mārjāraṃ vākyam abravīt
183
sādhur bhavāñ śrutārtho 'smi prīyate na ca viśvase
saṃstavair vā dhanaughair vā nāhaṃ śakyaḥ punas tvay
ā
184
na hy amitravaśaṃ yānti prājñā niṣkaraṇaṃ sakhe
asminn arthe ca gāthe dve nibodhośanasā kṛte
185
atrusādhāraṇe kṛtye kṛtvā saṃdhiṃ balīyasā
samāhitaś cared yuktyā kṛtārthaś ca na viśvaset
186
tasmāt sarvāsv avasthāsu rakṣeñ jīvitam ātmanaḥ
dravyāṇi saṃtatiś caiva sarvaṃ bhavati jīvata
ḥ
187
saṃkṣepo nītiśāstrāṇām aviśvāsaḥ paro mataḥ
nṛṣu tasmād aviśvāsaḥ puṣkalaṃ hitam ātmana
ḥ
188
vadhyante na hy aviśvastāḥ śatrubhir durbalā api
viśvastās tv āśu vadhyante balavanto 'pi durbalai
ḥ
189
tvadvidhebhyo mayā hy ātmā rakṣyo mārjārasarvadā
rakṣa tvam api cātmānaṃ caṇḍālāñ jātikilbiṣāt
190
sa tasya bruvatas tv evaṃ saṃtrāsāñ jātasādhvasaḥ
svabaliṃ hi javenāśu mārjāraḥ prayayau tata
ḥ
191
tataḥ śāstrārthatattvajño buddhisāmarthyam ātmanaḥ
viśrāvya palitaḥ prājño bilam anyañ jagāma ha
192
evaṃ prajñāvatā buddhyā durbalena mahābalāḥ
ekena bahavo 'mitrāḥ saṃdhiṃ kurvīta paṇḍita
ḥ
193
ariṇāpi samarthena saṃdhiṃ kurvīta paṇḍitaḥ
mūṣakaś ca viḍālaś ca muktāv anyonyasaṃśrayāt
194
ity eṣa kṣatradharmasya mayā mārgo 'nudarśitaḥ
vistareṇa mahīpāla saṃkṣepeṇa puna
ḥ śṛ
u
195
anyonyakṛtavairau tu cakratuḥ prītim uttamām
anyonyam abhisaṃdhātum abhūc caiva tayor mati
ḥ
196
tatra prājño 'bhisaṃdhatte samyag buddhibalāśrayāt
abhisaṃdhīyate prājñaḥ pramādād api cābudhai
ḥ
197
tasmād abhītavad bhīto viśvastavad aviśvasan
na hy apramattaś calati calito vā vinaśyati
198
kālena ripuṇā saṃdhiḥ kāle mitreṇa vigrahaḥ
kārya ity eva tattvajñāḥ prājur nityaṃ yudhiṣṭhira
199
evaṃ matvā mahārāja śāstrārtham abhigamya ca
abhiyukto 'pramattaś ca prāg bhayād bhītavac caret
200
bhītavat saṃvidhiḥ kāryaḥ pratisaṃdhis tathaiva ca
bhayād utpadyate buddhir apramattābhiyogaj
ā
201
na bhayaṃ vidyate rājan bhītasyānāgate bhaye
abhītasya tu visrambhāt sumahāñ jāyate bhayam
202
na bhīrur iti cātyantaṃ mantro 'deyaḥ kathaṃ cana
avijñānād dhi vijñāte gacched āspada darśiṣu
203
tasmād abhītavad bhīto viśvastavad aviśvasan
kāry
āṇāṃ
gurutāṃ buddhvā nānṛtaṃ kiṃ cid ācaret
204
evam etan mayā proktam itihāsaṃ yudhiṣṭhira
śrutvā tvaṃ suhṛdāṃ madhye yathāvat samupācara
205
upalabhya matiṃ cāgryām arimitrāntaraṃ tathā
saṃdhivigrahakālaṃ ca mokṣopāyaṃ tathāpadi
206
atrusādhāraṇe kṛtye kṛtvā saṃdhiṃ balīyasā
samāgamaṃ cared yuktyā kṛtārtho na ca viśvaset
207
aviruddhāṃ trivargeṇa nītim etāṃ yudhiṣṭhira
abhyuttiṣṭha śrutād asmād bhūyas tvaṃ rañjayan praj
āḥ
208
brāhmaṇaiś cāpi te sārdhaṃ yātrā bhavatu pāṇḍava
brāhmaṇā hi paraṃ śreyo divi ceha ca bhārata
209
ete dharmasya vettāraḥ kṛtajñāḥ satataṃ prabho
pūjitāḥ śubhakarmāṇaḥ pūrvajityā narādhipa
210
rājyaṃ śreyaḥ paraṃ rājan yaśaḥ kīrtiṃ ca lapsyase
kulasya saṃtatiṃ caiva yathānyāyaṃ yathākramam
211
dvayor imaṃ bhārata saṃdhivigrahaṃ; subhāṣitaṃ buddhiviśeṣakāritam
tathānvavekṣya kṣitipena sarvadā; niṣevitavyaṃ nṛpa śatrumaṇḍale
thames coromandel new
|
refuser
Home
>
Library
>
New
>
John Dargavel Smith
>
The Mahabharata In Sanskrit
>
Book 12. Chapter 136