Book 12. Chapter 138
The Mahabharata In Sanskrit
Book 12
Chapter 138
1
[य]
युगक्षयात परिक्षीणे धर्मे लॊके च भारत
दस्युभिः पीड्यमाने च कथं सथेयं पितामह
2
[भ]
हन्त ते कथ्ययिष्यामि नीतिम आपत्सु भारत
उत्सृज्यापि घृणां काले यथा वर्तेत भूमिपः
3
अत्राप्य उदाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम
भरद्वाजस्य संवादं राज्ञः शत्रुं तपस्य च
4
राजा शत्रुं तपॊ नाम सौवीराणां महारथः
कणिङ्कम उपसंगम्य पप्रच्छार्थ विनिश्चयम
5
अलब्धस्य कथं लिप्सा लब्धं केन विवर्धते
वर्धितं पालयेत केन पालितं परणयेत कथम
6
तस्मै विनिश्चयार्थं स परिपृष्टार्थ निश्चयः
उवाच बराह्मणॊ वाक्यम इदं हेतुमद उत्तरम
7
नित्यम उद्यतदण्डः सयान नित्यं विवृतपौरुषः
अच्छिद्रश छिद्रदर्शी च परेषां विवरानुगः
8
नित्यम उद्यतदण्डस्य भृशम उद्विजते जनः
तस्मात सर्वाणि भूतानि दण्डेनैव पररॊधयेत
9
एवम एव परशंसन्ति पण्डितास तत्त्वदर्शिनः
तस्माच चतुष्टये तस्मिन परधानॊ दण्ड उच्यते
10
छिन्नमूले हय अधिष्ठाने सर्वे तज जीविनॊ हताः
कथं हि शाखास तिष्ठेयुश छिन्नमूले वनस्पतौ
11
मूलम एवादितश छिन्द्यात परपक्षस्य पण्डितः
ततः सहायान पक्षं च सर्वम एवानुसारयेत
12
सुमन्त्रितं सुविक्रान्तं सुयुद्धं सुपलायितम
आपदां पदकालेषु कुर्वीत न विचारयेत
13
वान मात्रेण विनीतः सयाद धृदयेन यथा कषुरः
शलक्ष्णपूर्वाभिभाषी च कामक्रॊधौ विवर्जयेत
14
सपत्नसहिते कार्ये कृत्वा संधिं न विश्वसेत
अपक्रामेत ततः कषिप्रं कृतकार्यॊ विचक्षणः
15
शत्रुं च मित्ररूपेण सान्त्वेनैवाभिसान्त्वयेत
नित्यशश चॊद्विजेत तस्मात सर्पाद वेश्म गताद इव
16
यस्य बुद्धिं परिभवेत तम अतीतेन सान्त्वयेत
अनागतेन दुष्प्रज्ञं परत्युत्पन्नेन पण्डितम
17
अञ्जलिं शपथं सान्त्वं परणम्य शिरसा वदेत
अश्रुप्रपातनं चैव कर्तव्यं भूतिम इच्छता
18
वहेद अमित्रं सकन्धेन यावत कालविपर्ययः
अथैनम आगते काले भिन्द्याद घटम इवाश्मनि
19
मुहूर्तम अपि राजेन्द्र तिन्दुकालातवज जवलेत
न तुषाग्निर इवानर्चिर धूमायेत नरश चिरम
20
नानर्थकेनार्थवत्त्वं कृतघ्नेन समाचरेत
अर्थे तु शक्यते भॊक्तुं कृतकार्यॊ ऽवमन्यते
तस्मात सर्वाणि कार्याणि सावशेषाणि कारयेत
21
कॊकिलस्य वराहस्य मेरॊः शून्यस्य वेश्मनः
वयाडस्य भक्तिचित्रस्य यच छरेष्ठं तत समाचरेत
22
उत्थायॊत्थाय गच्छेच च नित्ययुक्तॊ रिपॊर गृहान
कुशलं चापि पृच्छेत यद्य अप्य अकुशलं भवेत
23
नालसाः पराप्नुवन्त्य अर्थान न कलीबा न च मानिनः
न च लॊकरवाद भीता न च शश्वत परतीक्षिणः
24
नास्य छिद्रं परॊ विद्याद विद्याच छिद्रं परस्य तु
गूहेत कूर्म इवाङ्गानि रक्षेद विवरम आत्मनः
25
बकवच चिन्तयेद अर्थान सिंहवच च पराक्रमेत
वृकवच चावलुम्पेत शशवच च निविष्पतेत
26
पानम अक्षास तथा नार्यॊ मृगया गीतवादितम
एतानि युक्त्या सेवेत परसङ्गॊ हय अत्र दॊषवान
27
कुर्यात कृणमयं चापं शयीत मृगशायिकाम
अन्धः सयाद अन्धवेलायां बाधिर्यम अपि संश्रयेत
28
देशं कालं समासाद्य विक्रमेत विचक्षणः
देशकालाभ्यतीतॊ हि विक्रमॊ निष्फलॊ भवेत
29
कालाकालौ संप्रधार्य बलाबलम अथात्मनः
परस्परबलं जञात्वा तथात्मानं नियॊजयेत
30
दण्डेनॊपनतं शत्रुं यॊ राजा न नियच्छति
स मृत्युम उपगूह्यास ते गर्भम अश्वतरी यथा
31
सुपुष्पितः सयाद अफलः फलवान सयाद दुरारुहः
आमः सयात पक्वसंकाशॊ न च शीर्येत कस्य चित
32
आशां कालवतीं कुर्यात तां च विघ्नेन यॊजयेत
विघ्नं निमित्ततॊ बरूयान निमित्तं चापि हेतुतः
33
भीतवत संविधातव्यं यावद भयम अनागतम
आगतं तु भयं दृष्ट्वा परहर्तव्यम अभीतवत
34
न संशयम अनारुह्य नरॊ भद्राणि पश्यति
संशयं पुनर आरुह्य यदि जीवति पश्यति
35
अनागतं विजानीयाद यच्छेद भयम उपस्थितम
पुनर वृद्धिक्षयात किं चिद अभिवृत्तं निशामयेत
36
परत्युपस्थित कालस्य सुखस्य परिवर्जनम
अनागतसुखाशा च नैष बुद्धिमतां नयः
37
यॊ ऽरिणा सह संधाय सुखं सवपिति विश्वसन
स वृक्षाग्र परसुप्तॊ वा पतितः परतिबुध्यते
38
कर्मणा येन तेनेह मृदुना दारुणेन वा
उद्धरेद दीनम आत्मानं समर्थॊ धर्मम आचरेत
39
ये सपत्नाः सपत्नानां सर्वांस तान अपवत्सयेत
आत्मनश चापि बॊद्धव्याश चाराः परणिहितः परैः
40
चारः सुविहितः कार्य आत्मनॊ ऽथ परस्य च
पाषण्डांस तापसादींश च परराष्ट्रं परवेशयेत
41
उद्यानेषु विहारेषु परपास्व आवसथेषु च
पानागारेषु वेशेषु तीर्थेषु च सभासु च
42
धर्माभिचारिणः पापाश चारा लॊकस्य कण्टकाः
समागच्छन्ति तान बुद्ध्वा नियच्छेच छमयेद अपि
43
न विश्वसेद अविश्वस्ते विश्वस्ते नापि विश्वसेत
विश्वस्तं भयम अन्वेति नापरीक्ष्य च विश्वसेत
44
विश्वासयित्वा तु परं तत्त्वभूतेन हेतुना
अथास्य परहरेत काले किं चिद विचलिते पदे
45
अशङ्क्यम अपि शङ्केत नित्यं शङ्केत शङ्कितात
भयं हि शङ्किताज जातं स मूलम अपि कृन्तति
46
अवधानेन मौनेन काषायेण जटाजिनैः
विश्वासयित्वा दवेष्टारम अवलुम्पेद यथा वृकः
47
पुत्रॊ वा यदि वा भराता पिता वा यदि वा सुहृत
अर्थस्य विघ्नं कुर्वाणा हन्तव्या भूतिवर्धनाः
48
गुरॊर अप्य अवलिप्तस्य कार्याकार्यम अजानतः
उत्पथप्रतिपन्नस्य दण्डॊ भवति शासनम
49
परत्युत्थानाभिवादाभ्यां संप्रदानेन कस्य चित
परतिपुष्कल घाती सयात तीक्ष्णतुण्ड इव दविजः
50
नाछित्त्वा परमर्माणि नाकृत्वा कर्म दारुणम
नाहत्वा मत्स्यघातीव पराप्नॊति परमां शरियम
51
नास्ति जात्या रिपुर नाम मित्रं नाम न विद्यते
सामर्थ्य यॊगाज जायन्ते मित्राणि रिपवस तथा
52
अमित्रं नैव मुञ्चेत बरुवन्तं करुणान्य अपि
दुःखं तत्र न कुर्वीत हन्यात पूर्वापकारिणम
53
संग्रहानुग्रहे यत्नः सदा कार्यॊ ऽनसूयता
निग्रहश चापि यत्नेन कर्तव्यॊ भूतिम इच्छता
54
परहरिष्यन परियं बरूयात परहृत्यापि परियॊत्तरम
अपि चास्य शिरश छित्त्वा रुद्याच छॊचेद अथापि वा
55
निमन्त्रयेत सान्त्वेन संमानेन तितिक्षया
आशा कारणम इत्य एतत कर्तव्यं भूतिम इच्छता
56
न शुष्कवैरं कुर्वीत न बाहुभ्यां नदीं तरेत
अपार्थकम अनायुष्यं गॊविषाणस्य भक्षणम
दन्ताश च परिघृष्यन्ते रसश चापि न लभ्यते
57
तरिवर्गे तरिविधा पीडानुबन्धास तरय एव च
अनुबन्ध वधौ जञात्वा पीडां हि परिवर्जयेत
58
ऋण शेषॊ ऽगनिशेषश च शत्रुशेषस तथैव च
पुनः पुनर विवर्धेत सवल्पॊ ऽपय अनिवारितः
59
वर्धमानम ऋणं तिष्ठत परिभूताश च शत्रवः
आवहन्त्य अनयं तीव्रं वयाधयश चाप्य उपेक्षिताः
60
नासम्यक कृतकारी सयाद अप्रमत्तः सदा भवेत
कण्टकॊ ऽपि हि दुश्छिन्नॊ विकारं कुरुते चिरम
61
वधेन च मनुष्याणां मार्गाणां दूषणेन च
आकराणां विनाशैश च परराष्ट्रं विनाशयेत
62
गृध्रदृष्टिर बकालीनः शवचेष्टः सिंहविक्रमः
अनुद्विग्नः काकशङ्की भुजंगचरितं चरेत
63
शरेणि मुख्यॊपजापेषु वल्लभानुनयेषु च
अमात्यान परिरक्षेत भेदसंघातयॊर अपि
64
मृदुर इत्य अवमन्यन्ते तीक्ष्ण इत्य उद्विजन्ति च
तीक्ष्णकाले च तीक्ष्णः सयान मृदु काले मृदुर भवेत
65
मृदुना सुमृदं हन्ति मृदुना हन्ति दारुणम
नासाध्यं मृदुना किं चित तस्मात तीक्ष्णतरं मृदु
66
काले मृदुर यॊ भवति काले भवति दारुणः
स साधयति कृत्यानि शत्रूंश चैवाधितिष्ठति
67
पण्डितेन विरुद्धः सन दूरे ऽसमीति न विश्वसेत
दीर्घौ बुद्धिमतॊ बाहू याभ्यां हिंसति हिंसितः
68
न तत तरेद यस्य न पारम उत्तरेन; न तद धरेद यत पुनर आहरेत परः
न तत खनेद यस्य न मूलम उत्खनेन; न तं हन्याद यस्य शिरॊ न पातयेत
69
इतीदम उक्तं वृजिनाभिसंहितं; न चैतद एवं पुरुषः समाचरेत
परप्रयुक्तं तु कथं निशामयेद; अतॊ मयॊक्तं भवतॊ हितार्थिना
70
यथावद उक्तं वचनं हितं तदा; निशम्य विप्रेण सुवीर राष्ट्रियः
तथाकरॊद वाक्यम अदीनचेतनः; शरियं च दीप्तां बुभुजे स बान्धवः
1
[y]
yugakṣayāt parikṣīṇe dharme loke ca bhārata
dasyubhiḥ pīḍyamāne ca kathaṃ stheyaṃ pitāmaha
2
[bh]
hanta te kathyayiṣyāmi nītim āpatsu bhārata
utsṛjyāpi ghṛṇāṃ kāle yathā varteta bhūmipaḥ
3
atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
bharadvājasya saṃvādaṃ rājñaḥ śatruṃ tapasya ca
4
rājā śatruṃ tapo nāma sauvīrāṇāṃ mahārathaḥ
kaṇiṅkam upasaṃgamya papracchārtha viniścayam
5
alabdhasya kathaṃ lipsā labdhaṃ kena vivardhate
vardhitaṃ pālayet kena pālitaṃ praṇayet katham
6
tasmai viniścayārthaṃ sa paripṛṣṭrtha niścayaḥ
uvāca brāhmaṇo vākyam idaṃ hetumad uttaram
7
nityam udyatadaṇḍaḥ syān nityaṃ vivṛtapauruṣaḥ
acchidraś chidradarśī ca pareṣāṃ vivarānugaḥ
8
nityam udyatadaṇḍasya bhṛśam udvijate janaḥ
tasmāt sarvāṇi bhūtāni daṇḍenaiva prarodhayet
9
evam eva praśaṃsanti paṇḍitās tattvadarśinaḥ
tasmāc catuṣṭaye tasmin pradhāno daṇḍa ucyate
10
chinnamūle hy adhiṣṭhāne sarve taj jīvino hatāḥ
kathaṃ hi śākhās tiṣṭheyuś chinnamūle vanaspatau
11
mūlam evāditaś chindyāt parapakṣasya paṇḍitaḥ
tataḥ sahāyān pakṣaṃ ca sarvam evānusārayet
12
sumantritaṃ suvikrāntaṃ suyuddhaṃ supalāyitam
āpadāṃ padakāleṣu kurvīta na vicārayet
13
vān mātreṇa vinītaḥ syād dhṛdayena yathā kṣuraḥ
ślakṣṇapūrvābhibhāṣī ca kāmakrodhau vivarjayet
14
sapatnasahite kārye kṛtvā saṃdhiṃ na viśvaset
apakrāmet tataḥ kṣipraṃ kṛtakāryo vicakṣaṇaḥ
15
atruṃ ca mitrarūpeṇa sāntvenaivābhisāntvayet
nityaśaś codvijet tasmāt sarpād veśma gatād iva
16
yasya buddhiṃ paribhavet tam atītena sāntvayet
anāgatena duṣprajñaṃ pratyutpannena paṇḍitam
17
añjaliṃ śapathaṃ sāntvaṃ praṇamya śirasā vadet
aśruprapātanaṃ caiva kartavyaṃ bhūtim icchatā
18
vahed amitraṃ skandhena yāvat kālaviparyayaḥ
athainam āgate kāle bhindyād ghaṭam ivāśmani
19
muhūrtam api rājendra tindukālātavaj jvalet
na tuṣāgnir ivānarcir dhūmāyeta naraś ciram
20
nānarthakenārthavattvaṃ kṛtaghnena samācaret
arthe tu śakyate bhoktuṃ kṛtakāryo 'vamanyate
tasmāt sarvāṇi kāryāṇi sāvaśeṣāṇi kārayet
21
kokilasya varāhasya meroḥ śūnyasya veśmanaḥ
vyāḍasya bhakticitrasya yac chreṣṭhaṃ tat samācaret
22
utthāyotthāya gacchec ca nityayukto ripor gṛhān
kuśalaṃ cāpi pṛccheta yady apy akuśalaṃ bhavet
23
nālasāḥ prāpnuvanty arthān na klībā na ca māninaḥ
na ca lokaravād bhītā na ca śaśvat pratīkṣiṇaḥ
24
nāsya chidraṃ paro vidyād vidyāc chidraṃ parasya tu
gūhet kūrma ivāṅgāni rakṣed vivaram ātmanaḥ
25
bakavac cintayed arthān siṃhavac ca parākramet
vṛkavac cāvalumpeta śaśavac ca niviṣpatet
26
pānam akṣās tathā nāryo mṛgayā gītavāditam
etāni yuktyā seveta prasaṅgo hy atra doṣavān
27
kuryāt kṛṇamayaṃ cāpaṃ śayīta mṛgaśāyikām
andhaḥ syād andhavelāyāṃ bādhiryam api saṃśrayet
28
deśaṃ kālaṃ samāsādya vikrameta vicakṣaṇaḥ
deśakālābhyatīto hi vikramo niṣphalo bhavet
29
kālākālau saṃpradhārya balābalam athātmanaḥ
parasparabalaṃ jñātvā tathātmānaṃ niyojayet
30
daṇḍenopanataṃ śatruṃ yo rājā na niyacchati
sa mṛtyum upagūhyās te garbham aśvatarī yathā
31
supuṣpitaḥ syād aphalaḥ phalavān syād durāruhaḥ
āmaḥ syāt pakvasaṃkāśo na ca śīryeta kasya cit
32
āśāṃ kālavatīṃ kuryāt tāṃ ca vighnena yojayet
vighnaṃ nimittato brūyān nimittaṃ cāpi hetutaḥ
33
bhītavat saṃvidhātavyaṃ yāvad bhayam anāgatam
āgataṃ tu bhayaṃ dṛṣṭvā prahartavyam abhītavat
34
na saṃśayam anāruhya naro bhadrāṇi paśyati
saṃśayaṃ punar āruhya yadi jīvati paśyati
35
anāgataṃ vijānīyād yacched bhayam upasthitam
punar vṛddhikṣayāt kiṃ cid abhivṛttaṃ niśāmayet
36
pratyupasthita kālasya sukhasya parivarjanam
anāgatasukhāśā ca naiṣa buddhimatāṃ nayaḥ
37
yo 'riṇā saha saṃdhāya sukhaṃ svapiti viśvasan
sa vṛkṣāgra prasupto vā patitaḥ pratibudhyate
38
karmaṇā yena teneha mṛdunā dāruṇena vā
uddhared dīnam ātmānaṃ samartho dharmam ācaret
39
ye sapatnāḥ sapatnānāṃ sarvāṃs tān apavatsayet
ātmanaś cāpi boddhavyāś cārāḥ praṇihitaḥ paraiḥ
40
cāraḥ suvihitaḥ kārya ātmano 'tha parasya ca
pāṣaṇḍās tāpasādīṃś ca pararāṣṭraṃ praveśayet
41
udyāneṣu vihāreṣu prapāsv āvasatheṣu ca
pānāgāreṣu veśeṣu tīrtheṣu ca sabhāsu ca
42
dharmābhicāriṇaḥ pāpāś cārā lokasya kaṇṭakāḥ
samāgacchanti tān buddhvā niyacchec chamayed api
43
na viśvased aviśvaste viśvaste nāpi viśvaset
viśvastaṃ bhayam anveti nāparīkṣya ca viśvaset
44
viśvāsayitvā tu paraṃ tattvabhūtena hetunā
athāsya praharet kāle kiṃ cid vicalite pade
45
aśaṅkyam api śaṅketa nityaṃ śaṅketa śaṅkitāt
bhayaṃ hi śaṅkitāj jātaṃ sa mūlam api kṛntati
46
avadhānena maunena kāṣāyeṇa jaṭājinaiḥ
viśvāsayitvā dveṣṭāram avalumped yathā vṛkaḥ
47
putro vā yadi vā bhrātā pitā vā yadi vā suhṛt
arthasya vighnaṃ kurvāṇā hantavyā bhūtivardhanāḥ
48
guror apy avaliptasya kāryākāryam ajānataḥ
utpathapratipannasya daṇḍo bhavati śāsanam
49
pratyutthānābhivādābhyāṃ saṃpradānena kasya cit
pratipuṣkala ghātī syāt tīkṣṇatuṇḍa iva dvijaḥ
50
nāchittvā paramarmāṇi nākṛtvā karma dāruṇam
nāhatvā matsyaghātīva prāpnoti paramāṃ śriyam
51
nāsti jātyā ripur nāma mitraṃ nāma na vidyate
sāmarthya yogāj jāyante mitrāṇi ripavas tathā
52
amitraṃ naiva muñceta bruvantaṃ karuṇāny api
duḥkhaṃ tatra na kurvīta hanyāt pūrvāpakāriṇam
53
saṃgrahānugrahe yatnaḥ sadā kāryo 'nasūyatā
nigrahaś cāpi yatnena kartavyo bhūtim icchatā
54
prahariṣyan priyaṃ brūyāt prahṛtyāpi priyottaram
api cāsya śiraś chittvā rudyāc choced athāpi vā
55
nimantrayeta sāntvena saṃmānena titikṣayā
āśā kāraṇam ity etat kartavyaṃ bhūtim icchatā
56
na śuṣkavairaṃ kurvīta na bāhubhyāṃ nadīṃ taret
apārthakam anāyuṣyaṃ goviṣāṇasya bhakṣaṇam
dantāś ca parighṛṣyante rasaś cāpi na labhyate
57
trivarge trividhā pīḍānubandhās traya eva ca
anubandha vadhau jñātvā pīḍāṃ hi parivarjayet
58
ṛa śeṣo 'gniśeṣaś ca śatruśeṣas tathaiva ca
punaḥ punar vivardheta svalpo 'py anivāritaḥ
59
vardhamānam ṛṇaṃ tiṣṭhat paribhūtāś ca śatravaḥ
āvahanty anayaṃ tīvraṃ vyādhayaś cāpy upekṣitāḥ
60
nāsamyak kṛtakārī syād apramattaḥ sadā bhavet
kaṇṭako 'pi hi duśchinno vikāraṃ kurute ciram
61
vadhena ca manuṣyāṇāṃ mārgāṇāṃ dūṣaṇena ca
ākarāṇāṃ vināśaiś ca pararāṣṭraṃ vināśayet
62
gṛdhradṛṣṭir bakālīnaḥ śvaceṣṭaḥ siṃhavikramaḥ
anudvignaḥ kākaśaṅkī bhujaṃgacaritaṃ caret
63
reṇi mukhyopajāpeṣu vallabhānunayeṣu ca
amātyān parirakṣeta bhedasaṃghātayor api
64
mṛdur ity avamanyante tīkṣṇa ity udvijanti ca
tīkṣṇakāle ca tīkṣṇaḥ syān mṛdu kāle mṛdur bhavet
65
mṛdunā sumṛdaṃ hanti mṛdunā hanti dāruṇam
nāsādhyaṃ mṛdunā kiṃ cit tasmāt tīkṣṇataraṃ mṛdu
66
kāle mṛdur yo bhavati kāle bhavati dāruṇaḥ
sa sādhayati kṛtyāni śatrūṃś caivādhitiṣṭhati
67
paṇḍitena viruddhaḥ san dūre 'smīti na viśvaset
dīrghau buddhimato bāhū yābhyāṃ hiṃsati hiṃsitaḥ
68
na tat tared yasya na pāram uttaren; na tad dhared yat punar āharet paraḥ
na tat khaned yasya na mūlam utkhanen; na taṃ hanyād yasya śiro na pātayet
69
itīdam uktaṃ vṛjinābhisaṃhitaṃ; na caitad evaṃ puruṣaḥ samācaret
paraprayuktaṃ tu kathaṃ niśāmayed; ato mayoktaṃ bhavato hitārthinā
70
yathāvad uktaṃ vacanaṃ hitaṃ tadā; niśamya vipreṇa suvīra rāṣṭriyaḥ
tathākarod vākyam adīnacetanaḥ; śriyaṃ ca dīptāṃ bubhuje sa bāndhavaḥ
Book 12
Chapter 138
1
[य]
युगक्षयात परिक्षीणे धर्मे लॊके च भारत
दस्युभिः पीड्यमाने च कथं सथेयं पितामह
2
[भ]
हन्त ते कथ्ययिष्यामि नीतिम आपत्सु भारत
उत्सृज्यापि घृणां काले यथा वर्तेत भूमिपः
3
अत्राप्य उदाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम
भरद्वाजस्य संवादं राज्ञः शत्रुं तपस्य च
4
राजा शत्रुं तपॊ नाम सौवीराणां महारथः
कणिङ्कम उपसंगम्य पप्रच्छार्थ विनिश्चयम
5
अलब्धस्य कथं लिप्सा लब्धं केन विवर्धते
वर्धितं पालयेत केन पालितं परणयेत कथम
6
तस्मै विनिश्चयार्थं स परिपृष्टार्थ निश्चयः
उवाच बराह्मणॊ वाक्यम इदं हेतुमद उत्तरम
7
नित्यम उद्यतदण्डः सयान नित्यं विवृतपौरुषः
अच्छिद्रश छिद्रदर्शी च परेषां विवरानुगः
8
नित्यम उद्यतदण्डस्य भृशम उद्विजते जनः
तस्मात सर्वाणि भूतानि दण्डेनैव पररॊधयेत
9
एवम एव परशंसन्ति पण्डितास तत्त्वदर्शिनः
तस्माच चतुष्टये तस्मिन परधानॊ दण्ड उच्यते
10
छिन्नमूले हय अधिष्ठाने सर्वे तज जीविनॊ हताः
कथं हि शाखास तिष्ठेयुश छिन्नमूले वनस्पतौ
11
मूलम एवादितश छिन्द्यात परपक्षस्य पण्डितः
ततः सहायान पक्षं च सर्वम एवानुसारयेत
12
सुमन्त्रितं सुविक्रान्तं सुयुद्धं सुपलायितम
आपदां पदकालेषु कुर्वीत न विचारयेत
13
वान मात्रेण विनीतः सयाद धृदयेन यथा कषुरः
शलक्ष्णपूर्वाभिभाषी च कामक्रॊधौ विवर्जयेत
14
सपत्नसहिते कार्ये कृत्वा संधिं न विश्वसेत
अपक्रामेत ततः कषिप्रं कृतकार्यॊ विचक्षणः
15
शत्रुं च मित्ररूपेण सान्त्वेनैवाभिसान्त्वयेत
नित्यशश चॊद्विजेत तस्मात सर्पाद वेश्म गताद इव
16
यस्य बुद्धिं परिभवेत तम अतीतेन सान्त्वयेत
अनागतेन दुष्प्रज्ञं परत्युत्पन्नेन पण्डितम
17
अञ्जलिं शपथं सान्त्वं परणम्य शिरसा वदेत
अश्रुप्रपातनं चैव कर्तव्यं भूतिम इच्छता
18
वहेद अमित्रं सकन्धेन यावत कालविपर्ययः
अथैनम आगते काले भिन्द्याद घटम इवाश्मनि
19
मुहूर्तम अपि राजेन्द्र तिन्दुकालातवज जवलेत
न तुषाग्निर इवानर्चिर धूमायेत नरश चिरम
20
नानर्थकेनार्थवत्त्वं कृतघ्नेन समाचरेत
अर्थे तु शक्यते भॊक्तुं कृतकार्यॊ ऽवमन्यते
तस्मात सर्वाणि कार्याणि सावशेषाणि कारयेत
21
कॊकिलस्य वराहस्य मेरॊः शून्यस्य वेश्मनः
वयाडस्य भक्तिचित्रस्य यच छरेष्ठं तत समाचरेत
22
उत्थायॊत्थाय गच्छेच च नित्ययुक्तॊ रिपॊर गृहान
कुशलं चापि पृच्छेत यद्य अप्य अकुशलं भवेत
23
नालसाः पराप्नुवन्त्य अर्थान न कलीबा न च मानिनः
न च लॊकरवाद भीता न च शश्वत परतीक्षिणः
24
नास्य छिद्रं परॊ विद्याद विद्याच छिद्रं परस्य तु
गूहेत कूर्म इवाङ्गानि रक्षेद विवरम आत्मनः
25
बकवच चिन्तयेद अर्थान सिंहवच च पराक्रमेत
वृकवच चावलुम्पेत शशवच च निविष्पतेत
26
पानम अक्षास तथा नार्यॊ मृगया गीतवादितम
एतानि युक्त्या सेवेत परसङ्गॊ हय अत्र दॊषवान
27
कुर्यात कृणमयं चापं शयीत मृगशायिकाम
अन्धः सयाद अन्धवेलायां बाधिर्यम अपि संश्रयेत
28
देशं कालं समासाद्य विक्रमेत विचक्षणः
देशकालाभ्यतीतॊ हि विक्रमॊ निष्फलॊ भवेत
29
कालाकालौ संप्रधार्य बलाबलम अथात्मनः
परस्परबलं जञात्वा तथात्मानं नियॊजयेत
30
दण्डेनॊपनतं शत्रुं यॊ राजा न नियच्छति
स मृत्युम उपगूह्यास ते गर्भम अश्वतरी यथा
31
सुपुष्पितः सयाद अफलः फलवान सयाद दुरारुहः
आमः सयात पक्वसंकाशॊ न च शीर्येत कस्य चित
32
आशां कालवतीं कुर्यात तां च विघ्नेन यॊजयेत
विघ्नं निमित्ततॊ बरूयान निमित्तं चापि हेतुतः
33
भीतवत संविधातव्यं यावद भयम अनागतम
आगतं तु भयं दृष्ट्वा परहर्तव्यम अभीतवत
34
न संशयम अनारुह्य नरॊ भद्राणि पश्यति
संशयं पुनर आरुह्य यदि जीवति पश्यति
35
अनागतं विजानीयाद यच्छेद भयम उपस्थितम
पुनर वृद्धिक्षयात किं चिद अभिवृत्तं निशामयेत
36
परत्युपस्थित कालस्य सुखस्य परिवर्जनम
अनागतसुखाशा च नैष बुद्धिमतां नयः
37
यॊ ऽरिणा सह संधाय सुखं सवपिति विश्वसन
स वृक्षाग्र परसुप्तॊ वा पतितः परतिबुध्यते
38
कर्मणा येन तेनेह मृदुना दारुणेन वा
उद्धरेद दीनम आत्मानं समर्थॊ धर्मम आचरेत
39
ये सपत्नाः सपत्नानां सर्वांस तान अपवत्सयेत
आत्मनश चापि बॊद्धव्याश चाराः परणिहितः परैः
40
चारः सुविहितः कार्य आत्मनॊ ऽथ परस्य च
पाषण्डांस तापसादींश च परराष्ट्रं परवेशयेत
41
उद्यानेषु विहारेषु परपास्व आवसथेषु च
पानागारेषु वेशेषु तीर्थेषु च सभासु च
42
धर्माभिचारिणः पापाश चारा लॊकस्य कण्टकाः
समागच्छन्ति तान बुद्ध्वा नियच्छेच छमयेद अपि
43
न विश्वसेद अविश्वस्ते विश्वस्ते नापि विश्वसेत
विश्वस्तं भयम अन्वेति नापरीक्ष्य च विश्वसेत
44
विश्वासयित्वा तु परं तत्त्वभूतेन हेतुना
अथास्य परहरेत काले किं चिद विचलिते पदे
45
अशङ्क्यम अपि शङ्केत नित्यं शङ्केत शङ्कितात
भयं हि शङ्किताज जातं स मूलम अपि कृन्तति
46
अवधानेन मौनेन काषायेण जटाजिनैः
विश्वासयित्वा दवेष्टारम अवलुम्पेद यथा वृकः
47
पुत्रॊ वा यदि वा भराता पिता वा यदि वा सुहृत
अर्थस्य विघ्नं कुर्वाणा हन्तव्या भूतिवर्धनाः
48
गुरॊर अप्य अवलिप्तस्य कार्याकार्यम अजानतः
उत्पथप्रतिपन्नस्य दण्डॊ भवति शासनम
49
परत्युत्थानाभिवादाभ्यां संप्रदानेन कस्य चित
परतिपुष्कल घाती सयात तीक्ष्णतुण्ड इव दविजः
50
नाछित्त्वा परमर्माणि नाकृत्वा कर्म दारुणम
नाहत्वा मत्स्यघातीव पराप्नॊति परमां शरियम
51
नास्ति जात्या रिपुर नाम मित्रं नाम न विद्यते
सामर्थ्य यॊगाज जायन्ते मित्राणि रिपवस तथा
52
अमित्रं नैव मुञ्चेत बरुवन्तं करुणान्य अपि
दुःखं तत्र न कुर्वीत हन्यात पूर्वापकारिणम
53
संग्रहानुग्रहे यत्नः सदा कार्यॊ ऽनसूयता
निग्रहश चापि यत्नेन कर्तव्यॊ भूतिम इच्छता
54
परहरिष्यन परियं बरूयात परहृत्यापि परियॊत्तरम
अपि चास्य शिरश छित्त्वा रुद्याच छॊचेद अथापि वा
55
निमन्त्रयेत सान्त्वेन संमानेन तितिक्षया
आशा कारणम इत्य एतत कर्तव्यं भूतिम इच्छता
56
न शुष्कवैरं कुर्वीत न बाहुभ्यां नदीं तरेत
अपार्थकम अनायुष्यं गॊविषाणस्य भक्षणम
दन्ताश च परिघृष्यन्ते रसश चापि न लभ्यते
57
तरिवर्गे तरिविधा पीडानुबन्धास तरय एव च
अनुबन्ध वधौ जञात्वा पीडां हि परिवर्जयेत
58
ऋण शेषॊ ऽगनिशेषश च शत्रुशेषस तथैव च
पुनः पुनर विवर्धेत सवल्पॊ ऽपय अनिवारितः
59
वर्धमानम ऋणं तिष्ठत परिभूताश च शत्रवः
आवहन्त्य अनयं तीव्रं वयाधयश चाप्य उपेक्षिताः
60
नासम्यक कृतकारी सयाद अप्रमत्तः सदा भवेत
कण्टकॊ ऽपि हि दुश्छिन्नॊ विकारं कुरुते चिरम
61
वधेन च मनुष्याणां मार्गाणां दूषणेन च
आकराणां विनाशैश च परराष्ट्रं विनाशयेत
62
गृध्रदृष्टिर बकालीनः शवचेष्टः सिंहविक्रमः
अनुद्विग्नः काकशङ्की भुजंगचरितं चरेत
63
शरेणि मुख्यॊपजापेषु वल्लभानुनयेषु च
अमात्यान परिरक्षेत भेदसंघातयॊर अपि
64
मृदुर इत्य अवमन्यन्ते तीक्ष्ण इत्य उद्विजन्ति च
तीक्ष्णकाले च तीक्ष्णः सयान मृदु काले मृदुर भवेत
65
मृदुना सुमृदं हन्ति मृदुना हन्ति दारुणम
नासाध्यं मृदुना किं चित तस्मात तीक्ष्णतरं मृदु
66
काले मृदुर यॊ भवति काले भवति दारुणः
स साधयति कृत्यानि शत्रूंश चैवाधितिष्ठति
67
पण्डितेन विरुद्धः सन दूरे ऽसमीति न विश्वसेत
दीर्घौ बुद्धिमतॊ बाहू याभ्यां हिंसति हिंसितः
68
न तत तरेद यस्य न पारम उत्तरेन; न तद धरेद यत पुनर आहरेत परः
न तत खनेद यस्य न मूलम उत्खनेन; न तं हन्याद यस्य शिरॊ न पातयेत
69
इतीदम उक्तं वृजिनाभिसंहितं; न चैतद एवं पुरुषः समाचरेत
परप्रयुक्तं तु कथं निशामयेद; अतॊ मयॊक्तं भवतॊ हितार्थिना
70
यथावद उक्तं वचनं हितं तदा; निशम्य विप्रेण सुवीर राष्ट्रियः
तथाकरॊद वाक्यम अदीनचेतनः; शरियं च दीप्तां बुभुजे स बान्धवः
1
[y]
yugakṣayāt parikṣīṇe dharme loke ca bhārata
dasyubhiḥ pīḍyamāne ca kathaṃ stheyaṃ pitāmaha
2
[bh]
hanta te kathyayiṣyāmi nītim āpatsu bhārata
utsṛjyāpi ghṛṇāṃ kāle yathā varteta bhūmipaḥ
3
atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
bharadvājasya saṃvādaṃ rājñaḥ śatruṃ tapasya ca
4
rājā śatruṃ tapo nāma sauvīrāṇāṃ mahārathaḥ
kaṇiṅkam upasaṃgamya papracchārtha viniścayam
5
alabdhasya kathaṃ lipsā labdhaṃ kena vivardhate
vardhitaṃ pālayet kena pālitaṃ praṇayet katham
6
tasmai viniścayārthaṃ sa paripṛṣṭrtha niścayaḥ
uvāca brāhmaṇo vākyam idaṃ hetumad uttaram
7
nityam udyatadaṇḍaḥ syān nityaṃ vivṛtapauruṣaḥ
acchidraś chidradarśī ca pareṣāṃ vivarānugaḥ
8
nityam udyatadaṇḍasya bhṛśam udvijate janaḥ
tasmāt sarvāṇi bhūtāni daṇḍenaiva prarodhayet
9
evam eva praśaṃsanti paṇḍitās tattvadarśinaḥ
tasmāc catuṣṭaye tasmin pradhāno daṇḍa ucyate
10
chinnamūle hy adhiṣṭhāne sarve taj jīvino hatāḥ
kathaṃ hi śākhās tiṣṭheyuś chinnamūle vanaspatau
11
mūlam evāditaś chindyāt parapakṣasya paṇḍitaḥ
tataḥ sahāyān pakṣaṃ ca sarvam evānusārayet
12
sumantritaṃ suvikrāntaṃ suyuddhaṃ supalāyitam
āpadāṃ padakāleṣu kurvīta na vicārayet
13
vān mātreṇa vinītaḥ syād dhṛdayena yathā kṣuraḥ
ślakṣṇapūrvābhibhāṣī ca kāmakrodhau vivarjayet
14
sapatnasahite kārye kṛtvā saṃdhiṃ na viśvaset
apakrāmet tataḥ kṣipraṃ kṛtakāryo vicakṣaṇaḥ
15
atruṃ ca mitrarūpeṇa sāntvenaivābhisāntvayet
nityaśaś codvijet tasmāt sarpād veśma gatād iva
16
yasya buddhiṃ paribhavet tam atītena sāntvayet
anāgatena duṣprajñaṃ pratyutpannena paṇḍitam
17
añjaliṃ śapathaṃ sāntvaṃ praṇamya śirasā vadet
aśruprapātanaṃ caiva kartavyaṃ bhūtim icchatā
18
vahed amitraṃ skandhena yāvat kālaviparyayaḥ
athainam āgate kāle bhindyād ghaṭam ivāśmani
19
muhūrtam api rājendra tindukālātavaj jvalet
na tuṣāgnir ivānarcir dhūmāyeta naraś ciram
20
nānarthakenārthavattvaṃ kṛtaghnena samācaret
arthe tu śakyate bhoktuṃ kṛtakāryo 'vamanyate
tasmāt sarvāṇi kāryāṇi sāvaśeṣāṇi kārayet
21
kokilasya varāhasya meroḥ śūnyasya veśmanaḥ
vyāḍasya bhakticitrasya yac chreṣṭhaṃ tat samācaret
22
utthāyotthāya gacchec ca nityayukto ripor gṛhān
kuśalaṃ cāpi pṛccheta yady apy akuśalaṃ bhavet
23
nālasāḥ prāpnuvanty arthān na klībā na ca māninaḥ
na ca lokaravād bhītā na ca śaśvat pratīkṣiṇaḥ
24
nāsya chidraṃ paro vidyād vidyāc chidraṃ parasya tu
gūhet kūrma ivāṅgāni rakṣed vivaram ātmanaḥ
25
bakavac cintayed arthān siṃhavac ca parākramet
vṛkavac cāvalumpeta śaśavac ca niviṣpatet
26
pānam akṣās tathā nāryo mṛgayā gītavāditam
etāni yuktyā seveta prasaṅgo hy atra doṣavān
27
kuryāt kṛṇamayaṃ cāpaṃ śayīta mṛgaśāyikām
andhaḥ syād andhavelāyāṃ bādhiryam api saṃśrayet
28
deśaṃ kālaṃ samāsādya vikrameta vicakṣaṇaḥ
deśakālābhyatīto hi vikramo niṣphalo bhavet
29
kālākālau saṃpradhārya balābalam athātmanaḥ
parasparabalaṃ jñātvā tathātmānaṃ niyojayet
30
daṇḍenopanataṃ śatruṃ yo rājā na niyacchati
sa mṛtyum upagūhyās te garbham aśvatarī yathā
31
supuṣpitaḥ syād aphalaḥ phalavān syād durāruhaḥ
āmaḥ syāt pakvasaṃkāśo na ca śīryeta kasya cit
32
āśāṃ kālavatīṃ kuryāt tāṃ ca vighnena yojayet
vighnaṃ nimittato brūyān nimittaṃ cāpi hetutaḥ
33
bhītavat saṃvidhātavyaṃ yāvad bhayam anāgatam
āgataṃ tu bhayaṃ dṛṣṭvā prahartavyam abhītavat
34
na saṃśayam anāruhya naro bhadrāṇi paśyati
saṃśayaṃ punar āruhya yadi jīvati paśyati
35
anāgataṃ vijānīyād yacched bhayam upasthitam
punar vṛddhikṣayāt kiṃ cid abhivṛttaṃ niśāmayet
36
pratyupasthita kālasya sukhasya parivarjanam
anāgatasukhāśā ca naiṣa buddhimatāṃ nayaḥ
37
yo 'riṇā saha saṃdhāya sukhaṃ svapiti viśvasan
sa vṛkṣāgra prasupto vā patitaḥ pratibudhyate
38
karmaṇā yena teneha mṛdunā dāruṇena vā
uddhared dīnam ātmānaṃ samartho dharmam ācaret
39
ye sapatnāḥ sapatnānāṃ sarvāṃs tān apavatsayet
ātmanaś cāpi boddhavyāś cārāḥ praṇihitaḥ paraiḥ
40
cāraḥ suvihitaḥ kārya ātmano 'tha parasya ca
pāṣaṇḍās tāpasādīṃś ca pararāṣṭraṃ praveśayet
41
udyāneṣu vihāreṣu prapāsv āvasatheṣu ca
pānāgāreṣu veśeṣu tīrtheṣu ca sabhāsu ca
42
dharmābhicāriṇaḥ pāpāś cārā lokasya kaṇṭakāḥ
samāgacchanti tān buddhvā niyacchec chamayed api
43
na viśvased aviśvaste viśvaste nāpi viśvaset
viśvastaṃ bhayam anveti nāparīkṣya ca viśvaset
44
viśvāsayitvā tu paraṃ tattvabhūtena hetunā
athāsya praharet kāle kiṃ cid vicalite pade
45
aśaṅkyam api śaṅketa nityaṃ śaṅketa śaṅkitāt
bhayaṃ hi śaṅkitāj jātaṃ sa mūlam api kṛntati
46
avadhānena maunena kāṣāyeṇa jaṭājinaiḥ
viśvāsayitvā dveṣṭāram avalumped yathā vṛkaḥ
47
putro vā yadi vā bhrātā pitā vā yadi vā suhṛt
arthasya vighnaṃ kurvāṇā hantavyā bhūtivardhanāḥ
48
guror apy avaliptasya kāryākāryam ajānataḥ
utpathapratipannasya daṇḍo bhavati śāsanam
49
pratyutthānābhivādābhyāṃ saṃpradānena kasya cit
pratipuṣkala ghātī syāt tīkṣṇatuṇḍa iva dvijaḥ
50
nāchittvā paramarmāṇi nākṛtvā karma dāruṇam
nāhatvā matsyaghātīva prāpnoti paramāṃ śriyam
51
nāsti jātyā ripur nāma mitraṃ nāma na vidyate
sāmarthya yogāj jāyante mitrāṇi ripavas tathā
52
amitraṃ naiva muñceta bruvantaṃ karuṇāny api
duḥkhaṃ tatra na kurvīta hanyāt pūrvāpakāriṇam
53
saṃgrahānugrahe yatnaḥ sadā kāryo 'nasūyatā
nigrahaś cāpi yatnena kartavyo bhūtim icchatā
54
prahariṣyan priyaṃ brūyāt prahṛtyāpi priyottaram
api cāsya śiraś chittvā rudyāc choced athāpi vā
55
nimantrayeta sāntvena saṃmānena titikṣayā
āśā kāraṇam ity etat kartavyaṃ bhūtim icchatā
56
na śuṣkavairaṃ kurvīta na bāhubhyāṃ nadīṃ taret
apārthakam anāyuṣyaṃ goviṣāṇasya bhakṣaṇam
dantāś ca parighṛṣyante rasaś cāpi na labhyate
57
trivarge trividhā pīḍānubandhās traya eva ca
anubandha vadhau jñātvā pīḍāṃ hi parivarjayet
58
ṛa śeṣo 'gniśeṣaś ca śatruśeṣas tathaiva ca
punaḥ punar vivardheta svalpo 'py anivāritaḥ
59
vardhamānam ṛṇaṃ tiṣṭhat paribhūtāś ca śatravaḥ
āvahanty anayaṃ tīvraṃ vyādhayaś cāpy upekṣitāḥ
60
nāsamyak kṛtakārī syād apramattaḥ sadā bhavet
kaṇṭako 'pi hi duśchinno vikāraṃ kurute ciram
61
vadhena ca manuṣyāṇāṃ mārgāṇāṃ dūṣaṇena ca
ākarāṇāṃ vināśaiś ca pararāṣṭraṃ vināśayet
62
gṛdhradṛṣṭir bakālīnaḥ śvaceṣṭaḥ siṃhavikramaḥ
anudvignaḥ kākaśaṅkī bhujaṃgacaritaṃ caret
63
reṇi mukhyopajāpeṣu vallabhānunayeṣu ca
amātyān parirakṣeta bhedasaṃghātayor api
64
mṛdur ity avamanyante tīkṣṇa ity udvijanti ca
tīkṣṇakāle ca tīkṣṇaḥ syān mṛdu kāle mṛdur bhavet
65
mṛdunā sumṛdaṃ hanti mṛdunā hanti dāruṇam
nāsādhyaṃ mṛdunā kiṃ cit tasmāt tīkṣṇataraṃ mṛdu
66
kāle mṛdur yo bhavati kāle bhavati dāruṇaḥ
sa sādhayati kṛtyāni śatrūṃś caivādhitiṣṭhati
67
paṇḍitena viruddhaḥ san dūre 'smīti na viśvaset
dīrghau buddhimato bāhū yābhyāṃ hiṃsati hiṃsitaḥ
68
na tat tared yasya na pāram uttaren; na tad dhared yat punar āharet paraḥ
na tat khaned yasya na mūlam utkhanen; na taṃ hanyād yasya śiro na pātayet
69
itīdam uktaṃ vṛjinābhisaṃhitaṃ; na caitad evaṃ puruṣaḥ samācaret
paraprayuktaṃ tu kathaṃ niśāmayed; ato mayoktaṃ bhavato hitārthinā
70
yathāvad uktaṃ vacanaṃ hitaṃ tadā; niśamya vipreṇa suvīra rāṣṭriyaḥ
tathākarod vākyam adīnacetanaḥ; śriyaṃ ca dīptāṃ bubhuje sa bāndhavaḥ
