Book 12. Chapter 194
The Mahabharata In Sanskrit
Book 12
Chapter 194
1
[य]
किं फलं जञानयॊगस्य वेदानां नियमस्य च
भूतात्मा वा कथं जञेयस तन मे बरूहि पितामह
2
[भी]
अत्राप्य उदाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम
मनॊः परजापतेर वादं महर्षेश च बृहस्पतेः
3
परजापतिं शरेष्ठतमं पृथिव्यां; देवर्षिसंघप्रवरॊ महर्षिः
बृहस्पतिः परश्नम इमं पुराणं; पप्रच्छ शिष्यॊ ऽथ गुरुं परनम्य
4
यत कारणं मन्त्रविधिः परवृत्तॊ; जञाने फलं यत परवदन्ति विप्राः
यन मन्त्रशब्दैर अकृतप्रकाशं; तद उच्यतां मे भगवन यथावत
5
यदर्थशास्त्रागम मन्त्रविद्भिर; यज्ञैर अनेकैर वरगॊप्रदानैः
फलं महद्भिर यद उपास्यते च; तत किं कथं वा भविता कव वा त
6
मही महीजाः पवनॊ ऽनतरिक्षं; जलौकसश चैव जलं दिवं च
दिवौकसश चैव यतः परसूतास; तद उच्यतां मे भगवन पुराणम
7
जञानं यतः परार्थयते नरॊ वै; ततस तदर्था भवति परवृत्तिः
न चाप्य अहं वेद परं पुराणं; मिथ्या परवृत्तिं च कथं नु कुर्याम
8
ऋक साम संघांश च यजूंसि चाहं; छन्दांसि नक्षत्रगतिं निरुक्तम
अधीत्य च वयाकरणं सकल्पं; शिक्षां च भूतप्रकृतिं न वेद्मि
9
स मे भवाञ शंसतु सर्वम एतज; जञाने फलं कर्मणि वा यद अस्ति
यथा च देहाच चयवते शरीरी; पुनः शरीरं च यथाभ्युपैति
10
[मनु]
यद यत परियं यस्य सुखं तद आहुस; तद एव दुःखं परवदन्त्य अनिष्टम
इष्टं च मे सयाद इतरच च न सयाद; एतत कृते कर्म विधिः परवृत्तः
इष्टं तव अनिष्टं च न मां भजेतेत्य; एतत कृते जञानविधिः परवृत्तः
11
कामात्मकाश छन्दसि कर्मयॊगा; एभिर विमुक्तः परम अश्नुवीत
नानाविधे कर्म पथे सुखार्थी; नरः परवृत्तॊ न परं परयाति
परं हि तत कर्म पथाद अपेतं; निराशिषं बरह्म परं हय अवश्यम
12
परजाः सृष्टा मनसा कर्मणा च; दवाव अप्य एतौ सत्पथौ लॊकजुष्टौ
दृष्ट्वा कर्म शाश्वतं चान्तवच च; मनस तयागः कारणं नान्यद अस्ति
13
सवेनात्मना चक्षुर इव परणेता; निशात्यये तमसा संवृतात्मा
जञानं तु विज्ञानगुणेन युक्तं; कर्माशुभं पश्यति वर्जनीयम
14
सर्पान कुशाग्राणि तथॊदपानं; जञात्वा मनुष्याः परिवर्जयन्ति
अज्ञानतस तत्र पतन्ति मूढा; जञाने फलं पश्य यथा विशिष्टम
15
कृत्स्नस तु मन्त्रॊ विधिवत परयुक्तॊ; यज्ञा यथॊक्तास तव अथ दक्षिणाश च
अन्नप्रदानं मनसः समाधिः; पञ्चात्मकं कर्मफलं वदन्ति
16
गुणात्मकं कर्म वदन्ति वेदास; तस्मान मन्त्रा मन्त्रमूलं हि कर्म
विधिर विधेयं मनसॊपपत्तिः; फलस्य भॊक्ता तु यथा शरीरी
17
शब्दाश च रूपाणि रसाश च पुण्याः; सपर्शाश च गन्धाश च शुभास तथैव
नरॊ नसंस्थान गतः परभुः सयाद; एतत फलं सिध्यति कर्म लॊके
18
यद यच छरीरेण करॊति कर्म; शरीरयुक्तः समुपाश्नुते तत
शरीरम एवायतनं सुखस्य; दुःखस्य चाप्य आयतनं शरीरम
19
वाचा तु यत कर्म करॊति किं चिद; वाचैव सर्वं समुपाश्नुते तत
मनस तु यत कर्म करॊति किं चिन; मनःस्थ एवायम उपाश्नुते तत
20
यथा गुणं कर्म गणं फलार्थी; करॊत्य अयं कर्मफले निविष्टः
तथा तथायं गुणसंप्रयुक्तः; शुभाशुभं कर्मफलं भुनक्ति
21
मत्स्यॊ यथा सरॊत इवाभिपाती; तथा कृतं पूर्वम उपैति कर्म
शुभे तव असौ तुष्यतु दुष्कृते तु; न तुष्यते वै परमशरीरी
22
यतॊ जगत सर्वम इदं परसूतं; जञात्वात्मवन्तॊ वयतियान्ति यत तत
यन मन्त्रशब्दैर अकृतप्रकाशं; तद उच्यमानं शृणु मे परं यत
23
रसैर वियुक्तं विविधैर्श च गन्धैर; अशब्दम अस्पर्शम अरूपवच च
अग्राह्यम अव्यक्तम अवर्णम एकं; पञ्च परकारं ससृजे परजानाम
24
न सत्री पुमान वापि नपुंसकं च; न सन न चासत सद असच च तन न
पश्यन्ति यद बरह्मविदॊ मनुष्यास; तद अक्षरं न कषरतीति विद्धि
1
[y]
kiṃ phalaṃ jñānayogasya vedānāṃ niyamasya ca
bhūtātmā vā kathaṃ jñeyas tan me brūhi pitāmaha
2
[bhī]
atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
manoḥ prajāpater vādaṃ maharṣeś ca bṛhaspateḥ
3
prajāpatiṃ śreṣṭhatamaṃ pṛthivyāṃ; devarṣisaṃghapravaro maharṣiḥ
bṛhaspatiḥ praśnam imaṃ purāṇaṃ; papraccha śiṣyo 'tha guruṃ pranamya
4
yat kāraṇaṃ mantravidhiḥ pravṛtto; jñāne phalaṃ yat pravadanti viprāḥ
yan mantraśabdair akṛtaprakāśaṃ; tad ucyatāṃ me bhagavan yathāvat
5
yadarthaśāstrāgama mantravidbhir; yajñair anekair varagopradānaiḥ
phalaṃ mahadbhir yad upāsyate ca; tat kiṃ kathaṃ vā bhavitā kva vā ta
6
mahī mahījāḥ pavano 'ntarikṣaṃ; jalaukasaś caiva jalaṃ divaṃ ca
divaukasaś caiva yataḥ prasūtās; tad ucyatāṃ me bhagavan purāṇam
7
jñānaṃ yataḥ prārthayate naro vai; tatas tadarthā bhavati pravṛttiḥ
na cāpy ahaṃ veda paraṃ purāṇaṃ; mithyā pravṛttiṃ ca kathaṃ nu kuryām
8
k sāma saṃghāṃś ca yajūṃsi cāhaṃ; chandāṃsi nakṣatragatiṃ niruktam
adhītya ca vyākaraṇaṃ sakalpaṃ; śikṣāṃ ca bhūtaprakṛtiṃ na vedmi
9
sa me bhavāñ śaṃsatu sarvam etaj; jñāne phalaṃ karmaṇi vā yad asti
yathā ca dehāc cyavate śarīrī; punaḥ śarīraṃ ca yathābhyupaiti
10
[manu]
yad yat priyaṃ yasya sukhaṃ tad āhus; tad eva duḥkhaṃ pravadanty aniṣṭam
iṣṭaṃ ca me syād itarac ca na syād; etat kṛte karma vidhiḥ pravṛttaḥ
iṣṭaṃ tv aniṣṭaṃ ca na māṃ bhajetety; etat kṛte jñānavidhiḥ pravṛttaḥ
11
kāmātmakāś chandasi karmayogā; ebhir vimuktaḥ param aśnuvīta
nānāvidhe karma pathe sukhārthī; naraḥ pravṛtto na paraṃ prayāti
paraṃ hi tat karma pathād apetaṃ; nirāśiṣaṃ brahma paraṃ hy avaśyam
12
prajāḥ sṛṣṭā manasā karmaṇā ca; dvāv apy etau satpathau lokajuṣṭau
dṛṣṭvā karma śāśvataṃ cāntavac ca; manas tyāgaḥ kāraṇaṃ nānyad asti
13
svenātmanā cakṣur iva praṇetā; niśātyaye tamasā saṃvṛtātmā
jñānaṃ tu vijñānaguṇena yuktaṃ; karmāśubhaṃ paśyati varjanīyam
14
sarpān kuśāgrāṇi tathodapānaṃ; jñātvā manuṣyāḥ parivarjayanti
ajñānatas tatra patanti mūḍhā; jñāne phalaṃ paśya yathā viśiṣṭam
15
kṛtsnas tu mantro vidhivat prayukto; yajñā yathoktās tv atha dakṣiṇāś ca
annapradānaṃ manasaḥ samādhiḥ; pañcātmakaṃ karmaphalaṃ vadanti
16
guṇātmakaṃ karma vadanti vedās; tasmān mantrā mantramūlaṃ hi karma
vidhir vidheyaṃ manasopapattiḥ; phalasya bhoktā tu yathā śarīrī
17
abdāś ca rūpāṇi rasāś ca puṇyāḥ; sparśāś ca gandhāś ca śubhās tathaiva
naro nasaṃsthāna gataḥ prabhuḥ syād; etat phalaṃ sidhyati karma loke
18
yad yac charīreṇa karoti karma; śarīrayuktaḥ samupāśnute tat
śarīram evāyatanaṃ sukhasya; duḥkhasya cāpy āyatanaṃ śarīram
19
vācā tu yat karma karoti kiṃ cid; vācaiva sarvaṃ samupāśnute tat
manas tu yat karma karoti kiṃ cin; manaḥstha evāyam upāśnute tat
20
yathā guṇaṃ karma gaṇaṃ phalārthī; karoty ayaṃ karmaphale niviṣṭaḥ
tathā tathāyaṃ guṇasaṃprayuktaḥ; śubhāśubhaṃ karmaphalaṃ bhunakti
21
matsyo yathā srota ivābhipātī; tathā kṛtaṃ pūrvam upaiti karma
śubhe tv asau tuṣyatu duṣkṛte tu; na tuṣyate vai paramaśarīrī
22
yato jagat sarvam idaṃ prasūtaṃ; jñātvātmavanto vyatiyānti yat tat
yan mantraśabdair akṛtaprakāśaṃ; tad ucyamānaṃ śṛu me paraṃ yat
23
rasair viyuktaṃ vividhairś ca gandhair; aśabdam asparśam arūpavac ca
agrāhyam avyaktam avarṇam ekaṃ; pañca prakāraṃ sasṛje prajānām
24
na strī pumān vāpi napuṃsakaṃ ca; na san na cāsat sad asac ca tan na
paśyanti yad brahmavido manuṣyās; tad akṣaraṃ na kṣaratīti viddhi
Book 12
Chapter 194
1
[य]
किं फलं जञानयॊगस्य वेदानां नियमस्य च
भूतात्मा वा कथं जञेयस तन मे बरूहि पितामह
2
[भी]
अत्राप्य उदाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम
मनॊः परजापतेर वादं महर्षेश च बृहस्पतेः
3
परजापतिं शरेष्ठतमं पृथिव्यां; देवर्षिसंघप्रवरॊ महर्षिः
बृहस्पतिः परश्नम इमं पुराणं; पप्रच्छ शिष्यॊ ऽथ गुरुं परनम्य
4
यत कारणं मन्त्रविधिः परवृत्तॊ; जञाने फलं यत परवदन्ति विप्राः
यन मन्त्रशब्दैर अकृतप्रकाशं; तद उच्यतां मे भगवन यथावत
5
यदर्थशास्त्रागम मन्त्रविद्भिर; यज्ञैर अनेकैर वरगॊप्रदानैः
फलं महद्भिर यद उपास्यते च; तत किं कथं वा भविता कव वा त
6
मही महीजाः पवनॊ ऽनतरिक्षं; जलौकसश चैव जलं दिवं च
दिवौकसश चैव यतः परसूतास; तद उच्यतां मे भगवन पुराणम
7
जञानं यतः परार्थयते नरॊ वै; ततस तदर्था भवति परवृत्तिः
न चाप्य अहं वेद परं पुराणं; मिथ्या परवृत्तिं च कथं नु कुर्याम
8
ऋक साम संघांश च यजूंसि चाहं; छन्दांसि नक्षत्रगतिं निरुक्तम
अधीत्य च वयाकरणं सकल्पं; शिक्षां च भूतप्रकृतिं न वेद्मि
9
स मे भवाञ शंसतु सर्वम एतज; जञाने फलं कर्मणि वा यद अस्ति
यथा च देहाच चयवते शरीरी; पुनः शरीरं च यथाभ्युपैति
10
[मनु]
यद यत परियं यस्य सुखं तद आहुस; तद एव दुःखं परवदन्त्य अनिष्टम
इष्टं च मे सयाद इतरच च न सयाद; एतत कृते कर्म विधिः परवृत्तः
इष्टं तव अनिष्टं च न मां भजेतेत्य; एतत कृते जञानविधिः परवृत्तः
11
कामात्मकाश छन्दसि कर्मयॊगा; एभिर विमुक्तः परम अश्नुवीत
नानाविधे कर्म पथे सुखार्थी; नरः परवृत्तॊ न परं परयाति
परं हि तत कर्म पथाद अपेतं; निराशिषं बरह्म परं हय अवश्यम
12
परजाः सृष्टा मनसा कर्मणा च; दवाव अप्य एतौ सत्पथौ लॊकजुष्टौ
दृष्ट्वा कर्म शाश्वतं चान्तवच च; मनस तयागः कारणं नान्यद अस्ति
13
सवेनात्मना चक्षुर इव परणेता; निशात्यये तमसा संवृतात्मा
जञानं तु विज्ञानगुणेन युक्तं; कर्माशुभं पश्यति वर्जनीयम
14
सर्पान कुशाग्राणि तथॊदपानं; जञात्वा मनुष्याः परिवर्जयन्ति
अज्ञानतस तत्र पतन्ति मूढा; जञाने फलं पश्य यथा विशिष्टम
15
कृत्स्नस तु मन्त्रॊ विधिवत परयुक्तॊ; यज्ञा यथॊक्तास तव अथ दक्षिणाश च
अन्नप्रदानं मनसः समाधिः; पञ्चात्मकं कर्मफलं वदन्ति
16
गुणात्मकं कर्म वदन्ति वेदास; तस्मान मन्त्रा मन्त्रमूलं हि कर्म
विधिर विधेयं मनसॊपपत्तिः; फलस्य भॊक्ता तु यथा शरीरी
17
शब्दाश च रूपाणि रसाश च पुण्याः; सपर्शाश च गन्धाश च शुभास तथैव
नरॊ नसंस्थान गतः परभुः सयाद; एतत फलं सिध्यति कर्म लॊके
18
यद यच छरीरेण करॊति कर्म; शरीरयुक्तः समुपाश्नुते तत
शरीरम एवायतनं सुखस्य; दुःखस्य चाप्य आयतनं शरीरम
19
वाचा तु यत कर्म करॊति किं चिद; वाचैव सर्वं समुपाश्नुते तत
मनस तु यत कर्म करॊति किं चिन; मनःस्थ एवायम उपाश्नुते तत
20
यथा गुणं कर्म गणं फलार्थी; करॊत्य अयं कर्मफले निविष्टः
तथा तथायं गुणसंप्रयुक्तः; शुभाशुभं कर्मफलं भुनक्ति
21
मत्स्यॊ यथा सरॊत इवाभिपाती; तथा कृतं पूर्वम उपैति कर्म
शुभे तव असौ तुष्यतु दुष्कृते तु; न तुष्यते वै परमशरीरी
22
यतॊ जगत सर्वम इदं परसूतं; जञात्वात्मवन्तॊ वयतियान्ति यत तत
यन मन्त्रशब्दैर अकृतप्रकाशं; तद उच्यमानं शृणु मे परं यत
23
रसैर वियुक्तं विविधैर्श च गन्धैर; अशब्दम अस्पर्शम अरूपवच च
अग्राह्यम अव्यक्तम अवर्णम एकं; पञ्च परकारं ससृजे परजानाम
24
न सत्री पुमान वापि नपुंसकं च; न सन न चासत सद असच च तन न
पश्यन्ति यद बरह्मविदॊ मनुष्यास; तद अक्षरं न कषरतीति विद्धि
1
[y]
kiṃ phalaṃ jñānayogasya vedānāṃ niyamasya ca
bhūtātmā vā kathaṃ jñeyas tan me brūhi pitāmaha
2
[bhī]
atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
manoḥ prajāpater vādaṃ maharṣeś ca bṛhaspateḥ
3
prajāpatiṃ śreṣṭhatamaṃ pṛthivyāṃ; devarṣisaṃghapravaro maharṣiḥ
bṛhaspatiḥ praśnam imaṃ purāṇaṃ; papraccha śiṣyo 'tha guruṃ pranamya
4
yat kāraṇaṃ mantravidhiḥ pravṛtto; jñāne phalaṃ yat pravadanti viprāḥ
yan mantraśabdair akṛtaprakāśaṃ; tad ucyatāṃ me bhagavan yathāvat
5
yadarthaśāstrāgama mantravidbhir; yajñair anekair varagopradānaiḥ
phalaṃ mahadbhir yad upāsyate ca; tat kiṃ kathaṃ vā bhavitā kva vā ta
6
mahī mahījāḥ pavano 'ntarikṣaṃ; jalaukasaś caiva jalaṃ divaṃ ca
divaukasaś caiva yataḥ prasūtās; tad ucyatāṃ me bhagavan purāṇam
7
jñānaṃ yataḥ prārthayate naro vai; tatas tadarthā bhavati pravṛttiḥ
na cāpy ahaṃ veda paraṃ purāṇaṃ; mithyā pravṛttiṃ ca kathaṃ nu kuryām
8
k sāma saṃghāṃś ca yajūṃsi cāhaṃ; chandāṃsi nakṣatragatiṃ niruktam
adhītya ca vyākaraṇaṃ sakalpaṃ; śikṣāṃ ca bhūtaprakṛtiṃ na vedmi
9
sa me bhavāñ śaṃsatu sarvam etaj; jñāne phalaṃ karmaṇi vā yad asti
yathā ca dehāc cyavate śarīrī; punaḥ śarīraṃ ca yathābhyupaiti
10
[manu]
yad yat priyaṃ yasya sukhaṃ tad āhus; tad eva duḥkhaṃ pravadanty aniṣṭam
iṣṭaṃ ca me syād itarac ca na syād; etat kṛte karma vidhiḥ pravṛttaḥ
iṣṭaṃ tv aniṣṭaṃ ca na māṃ bhajetety; etat kṛte jñānavidhiḥ pravṛttaḥ
11
kāmātmakāś chandasi karmayogā; ebhir vimuktaḥ param aśnuvīta
nānāvidhe karma pathe sukhārthī; naraḥ pravṛtto na paraṃ prayāti
paraṃ hi tat karma pathād apetaṃ; nirāśiṣaṃ brahma paraṃ hy avaśyam
12
prajāḥ sṛṣṭā manasā karmaṇā ca; dvāv apy etau satpathau lokajuṣṭau
dṛṣṭvā karma śāśvataṃ cāntavac ca; manas tyāgaḥ kāraṇaṃ nānyad asti
13
svenātmanā cakṣur iva praṇetā; niśātyaye tamasā saṃvṛtātmā
jñānaṃ tu vijñānaguṇena yuktaṃ; karmāśubhaṃ paśyati varjanīyam
14
sarpān kuśāgrāṇi tathodapānaṃ; jñātvā manuṣyāḥ parivarjayanti
ajñānatas tatra patanti mūḍhā; jñāne phalaṃ paśya yathā viśiṣṭam
15
kṛtsnas tu mantro vidhivat prayukto; yajñā yathoktās tv atha dakṣiṇāś ca
annapradānaṃ manasaḥ samādhiḥ; pañcātmakaṃ karmaphalaṃ vadanti
16
guṇātmakaṃ karma vadanti vedās; tasmān mantrā mantramūlaṃ hi karma
vidhir vidheyaṃ manasopapattiḥ; phalasya bhoktā tu yathā śarīrī
17
abdāś ca rūpāṇi rasāś ca puṇyāḥ; sparśāś ca gandhāś ca śubhās tathaiva
naro nasaṃsthāna gataḥ prabhuḥ syād; etat phalaṃ sidhyati karma loke
18
yad yac charīreṇa karoti karma; śarīrayuktaḥ samupāśnute tat
śarīram evāyatanaṃ sukhasya; duḥkhasya cāpy āyatanaṃ śarīram
19
vācā tu yat karma karoti kiṃ cid; vācaiva sarvaṃ samupāśnute tat
manas tu yat karma karoti kiṃ cin; manaḥstha evāyam upāśnute tat
20
yathā guṇaṃ karma gaṇaṃ phalārthī; karoty ayaṃ karmaphale niviṣṭaḥ
tathā tathāyaṃ guṇasaṃprayuktaḥ; śubhāśubhaṃ karmaphalaṃ bhunakti
21
matsyo yathā srota ivābhipātī; tathā kṛtaṃ pūrvam upaiti karma
śubhe tv asau tuṣyatu duṣkṛte tu; na tuṣyate vai paramaśarīrī
22
yato jagat sarvam idaṃ prasūtaṃ; jñātvātmavanto vyatiyānti yat tat
yan mantraśabdair akṛtaprakāśaṃ; tad ucyamānaṃ śṛu me paraṃ yat
23
rasair viyuktaṃ vividhairś ca gandhair; aśabdam asparśam arūpavac ca
agrāhyam avyaktam avarṇam ekaṃ; pañca prakāraṃ sasṛje prajānām
24
na strī pumān vāpi napuṃsakaṃ ca; na san na cāsat sad asac ca tan na
paśyanti yad brahmavido manuṣyās; tad akṣaraṃ na kṣaratīti viddhi
