Book 12. Chapter 195
The Mahabharata In Sanskrit
Book 12
Chapter 195
1
[मनु]
अक्षरात खं ततॊ वायुर वायॊर जयॊतिस ततॊ जलम
जलात परसूता जगती जगत्यां जायते जगत
2
इमे शरीरैर जलम एव गत्वा; जलाच च तेजः पवनॊ ऽनतरिक्षम
खाद वै निवर्तन्ति नभाविनस ते; ये भाविनस ते परम आप्नुवन्ति
3
नॊष्णं न शीतं मृदु नापि तीक्ष्णं; नाम्लं कसायं मधुरं न तिक्तम
न शब्दवन नापि च गन्धवत तन; न रूपवत तत्परमस्वभावम
4
सपर्शं तनुर वेद रसं तु जिह्वा; घराणं च गन्धाञ शरवणे च शब्दान
रूपाणि चक्षुर न च तत्परं यद; गृह्णन्त्य अनध्यात्मविदॊ मनुष्याः
5
निवर्तयित्वा रसनं रसेभ्यॊ; घराणं च गन्धाच छरवणे च शब्दात
सपर्शात तनुं रूपगुणात तु चक्षुस; ततः परं पश्यति सवं सवभावम
6
य ओद गृहीत्वा हि करॊति यच च; यस्मिंश च ताम आरभते परवृत्तिम
यस्मिंश च यद येन च यश च कर्ता; तत कारणं तं समुपायम आहुः
7
यच चाभिभूः साधकं वयापकं च; यन मन्त्रवच छंस्यते चैव लॊके
यः सर्वहेतुः परमार्थकारी; तत कारणं कार्यम अतॊ यद अन्यत
8
यथा च कश चित सुकृतैर मनुष्यः; शुभाशुभं पराप्नुते ऽथाविरॊधात
एवं शरीरेषु शुभाशुभेषु; सवकर्मजैर जञानम इदं निबद्धम
9
यथा परदीपः पुरतः परदीप्तः; परकाशम अन्यस्य करॊति दीप्यन
तथेह पञ्चेन्द्रिय दीपवृक्षा; जञानप्रदीप्ताः परवन्त एव
10
यथा हि राज्ञॊ बहवॊ हय अमात्याः; पृथक परमानं परवदन्ति युक्ताः
तद्वच छरीरेषु भवन्ति पञ्च; जञानैक देशः परमः स तेभ्यः
11
यथार्चिषॊ ऽगनेः पवनस्य वेगा; मरीचयॊ ऽरकस्य नदीषु चापः
गच्छन्ति चायान्ति च तन्यमानास; तद्वच छरीराणि शरीरिणां तु
12
यथा च कश चित परशुं गृहीत्वा; धूमं न पश्येज जवलनं च काष्ठे
तद्वच छरीरॊदर पानि पादं; छित्त्वा न पश्यन्ति ततॊ यद अन्यत
13
तान्य एव काष्ठानि यथा विमथ्य; धूमं च पश्येज जवलनं च यॊगात
तद्वत सुबुद्धिः समम इन्द्रियत्वाद; बुधः परं पश्यति सवं सवभावम
14
यथात्मनॊ ऽङगं पतितं पृथिव्यां; सवप्नान्तरे पश्यति चात्मनॊ ऽनयत
शरॊत्रादि युक्तः सुमनाः सुबुद्धिर; लिङ्गात तथा गच्छति लिङ्गम अन्यत
15
उत्पत्तिवृद्धिक्षयसंनिपातैर; न युज्यते ऽसौ परमः शरीरी
अनेन लिङ्गन तु लिङ्गम अन्यद; गच्छत्य अदृष्टः परतिसंधि यॊगात
16
न चक्षुषा पश्यति रूपम आत्मनॊ; न चापि संस्पर्शम उपैत किं चित
न चापि तैः साधयते ऽथ कार्यं; ते तं न पश्यन्ति सपश्यते तान
17
यथा परदीपे जवलतॊ ऽनलस्य; संतापजं रूपम उपैति किं चित
न चान्तरं रूपगुणं बिभर्ति; तथैव तद दृश्यते रूपम अस्य
18
यथा मनुष्यः परिमुच्य कायम; अदृश्यम अन्यद विशते शरीरम
विजृज्य भूतेषु महत्सु देहं; तदाश्रयं चैव बिभर्ति रूपम
19
खं वायुम अग्निं सलिलं तथॊर्वीं; समन्ततॊ ऽभयाविशते शरीरी
नानाश्रयाः कर्मसु वर्तमानाः; शरॊत्रादयः पञ्च गुणाञ शरयन्ते
20
शरॊत्रं खतॊ घराणम अथॊ पृथिव्यास; तेजॊमयं रूपम अथॊ विपाकः
जलाश्रयः सवेद उक्तॊ रसश च; वाय्वात्मकः सपर्शकृतॊ गुणश च
21
महत्सु भूतेषु वसन्ति पञ्च; पञ्चेन्द्रियार्थाश च तथेन्द्रियेषु
सर्वाणि चैतानि मनॊऽनुगानि; बुद्धिं मनॊ ऽनवेति मनः सवभावम
22
शुभाशुभं कर्मकृतं यद अस्य; तद एव परत्याददते सवदेहे
मनॊ ऽनुवर्तन्ति परावराणि; जलौकसः सरॊत इवानुकूलम
23
चलं यथादृष्टिपथं परैति; सूक्ष्मं महद रूपम इवाभिपाति
सवरूपम आलॊचयते च रूपं; परं तथा बुधि पथं परैति
1
[manu]
akṣarāt khaṃ tato vāyur vāyor jyotis tato jalam
jalāt prasūtā jagatī jagatyāṃ jāyate jagat
2
ime śarīrair jalam eva gatvā; jalāc ca tejaḥ pavano 'ntarikṣam
khād vai nivartanti nabhāvinas te; ye bhāvinas te param āpnuvanti
3
noṣṇaṃ na śītaṃ mṛdu nāpi tīkṣṇaṃ; nāmlaṃ kasāyaṃ madhuraṃ na tiktam
na śabdavan nāpi ca gandhavat tan; na rūpavat tatparamasvabhāvam
4
sparśaṃ tanur veda rasaṃ tu jihvā; ghrāṇaṃ ca gandhāñ śravaṇe ca śabdān
rūpāṇi cakṣur na ca tatparaṃ yad; gṛhṇanty anadhyātmavido manuṣyāḥ
5
nivartayitvā rasanaṃ rasebhyo; ghrāṇaṃ ca gandhāc chravaṇe ca śabdāt
sparśāt tanuṃ rūpaguṇāt tu cakṣus; tataḥ paraṃ paśyati svaṃ svabhāvam
6
ya od gṛhītvā hi karoti yac ca; yasmiṃś ca tām ārabhate pravṛttim
yasmiṃś ca yad yena ca yaś ca kartā; tat kāraṇaṃ taṃ samupāyam āhuḥ
7
yac cābhibhūḥ sādhakaṃ vyāpakaṃ ca; yan mantravac chaṃsyate caiva loke
yaḥ sarvahetuḥ paramārthakārī; tat kāraṇaṃ kāryam ato yad anyat
8
yathā ca kaś cit sukṛtair manuṣyaḥ; śubhāśubhaṃ prāpnute 'thāvirodhāt
evaṃ śarīreṣu śubhāśubheṣu; svakarmajair jñānam idaṃ nibaddham
9
yathā pradīpaḥ purataḥ pradīptaḥ; prakāśam anyasya karoti dīpyan
tatheha pañcendriya dīpavṛkṣā; jñānapradīptāḥ paravanta eva
10
yathā hi rājño bahavo hy amātyāḥ; pṛthak pramānaṃ pravadanti yuktāḥ
tadvac charīreṣu bhavanti pañca; jñānaika deśaḥ paramaḥ sa tebhyaḥ
11
yathārciṣo 'gneḥ pavanasya vegā; marīcayo 'rkasya nadīṣu cāpaḥ
gacchanti cāyānti ca tanyamānās; tadvac charīrāṇi śarīriṇāṃ tu
12
yathā ca kaś cit paraśuṃ gṛhītvā; dhūmaṃ na paśyej jvalanaṃ ca kāṣṭhe
tadvac charīrodara pāni pādaṃ; chittvā na paśyanti tato yad anyat
13
tāny eva kāṣṭhāni yathā vimathya; dhūmaṃ ca paśyej jvalanaṃ ca yogāt
tadvat subuddhiḥ samam indriyatvād; budhaḥ paraṃ paśyati svaṃ svabhāvam
14
yathātmano 'ṅgaṃ patitaṃ pṛthivyāṃ; svapnāntare paśyati cātmano 'nyat
śrotrādi yuktaḥ sumanāḥ subuddhir; liṅgāt tathā gacchati liṅgam anyat
15
utpattivṛddhikṣayasaṃnipātair; na yujyate 'sau paramaḥ śarīrī
anena liṅgana tu liṅgam anyad; gacchaty adṛṣṭaḥ pratisaṃdhi yogāt
16
na cakṣuṣā paśyati rūpam ātmano; na cāpi saṃsparśam upait kiṃ cit
na cāpi taiḥ sādhayate 'tha kāryaṃ; te taṃ na paśyanti sapaśyate tān
17
yathā pradīpe jvalato 'nalasya; saṃtāpajaṃ rūpam upaiti kiṃ cit
na cāntaraṃ rūpaguṇaṃ bibharti; tathaiva tad dṛśyate rūpam asya
18
yathā manuṣyaḥ parimucya kāyam; adṛśyam anyad viśate śarīram
vijṛjya bhūteṣu mahatsu dehaṃ; tadāśrayaṃ caiva bibharti rūpam
19
khaṃ vāyum agniṃ salilaṃ tathorvīṃ; samantato 'bhyāviśate śarīrī
nānāśrayāḥ karmasu vartamānāḥ; śrotrādayaḥ pañca guṇāñ śrayante
20
rotraṃ khato ghrāṇam atho pṛthivyās; tejomayaṃ rūpam atho vipākaḥ
jalāśrayaḥ sveda ukto rasaś ca; vāyvātmakaḥ sparśakṛto guṇaś ca
21
mahatsu bhūteṣu vasanti pañca; pañcendriyārthāś ca tathendriyeṣu
sarvāṇi caitāni mano'nugāni; buddhiṃ mano 'nveti manaḥ svabhāvam
22
ubhāśubhaṃ karmakṛtaṃ yad asya; tad eva pratyādadate svadehe
mano 'nuvartanti parāvarāṇi; jalaukasaḥ srota ivānukūlam
23
calaṃ yathādṛṣṭipathaṃ paraiti; sūkṣmaṃ mahad rūpam ivābhipāti
svarūpam ālocayate ca rūpaṃ; paraṃ tathā budhi pathaṃ paraiti
Book 12
Chapter 195
1
[मनु]
अक्षरात खं ततॊ वायुर वायॊर जयॊतिस ततॊ जलम
जलात परसूता जगती जगत्यां जायते जगत
2
इमे शरीरैर जलम एव गत्वा; जलाच च तेजः पवनॊ ऽनतरिक्षम
खाद वै निवर्तन्ति नभाविनस ते; ये भाविनस ते परम आप्नुवन्ति
3
नॊष्णं न शीतं मृदु नापि तीक्ष्णं; नाम्लं कसायं मधुरं न तिक्तम
न शब्दवन नापि च गन्धवत तन; न रूपवत तत्परमस्वभावम
4
सपर्शं तनुर वेद रसं तु जिह्वा; घराणं च गन्धाञ शरवणे च शब्दान
रूपाणि चक्षुर न च तत्परं यद; गृह्णन्त्य अनध्यात्मविदॊ मनुष्याः
5
निवर्तयित्वा रसनं रसेभ्यॊ; घराणं च गन्धाच छरवणे च शब्दात
सपर्शात तनुं रूपगुणात तु चक्षुस; ततः परं पश्यति सवं सवभावम
6
य ओद गृहीत्वा हि करॊति यच च; यस्मिंश च ताम आरभते परवृत्तिम
यस्मिंश च यद येन च यश च कर्ता; तत कारणं तं समुपायम आहुः
7
यच चाभिभूः साधकं वयापकं च; यन मन्त्रवच छंस्यते चैव लॊके
यः सर्वहेतुः परमार्थकारी; तत कारणं कार्यम अतॊ यद अन्यत
8
यथा च कश चित सुकृतैर मनुष्यः; शुभाशुभं पराप्नुते ऽथाविरॊधात
एवं शरीरेषु शुभाशुभेषु; सवकर्मजैर जञानम इदं निबद्धम
9
यथा परदीपः पुरतः परदीप्तः; परकाशम अन्यस्य करॊति दीप्यन
तथेह पञ्चेन्द्रिय दीपवृक्षा; जञानप्रदीप्ताः परवन्त एव
10
यथा हि राज्ञॊ बहवॊ हय अमात्याः; पृथक परमानं परवदन्ति युक्ताः
तद्वच छरीरेषु भवन्ति पञ्च; जञानैक देशः परमः स तेभ्यः
11
यथार्चिषॊ ऽगनेः पवनस्य वेगा; मरीचयॊ ऽरकस्य नदीषु चापः
गच्छन्ति चायान्ति च तन्यमानास; तद्वच छरीराणि शरीरिणां तु
12
यथा च कश चित परशुं गृहीत्वा; धूमं न पश्येज जवलनं च काष्ठे
तद्वच छरीरॊदर पानि पादं; छित्त्वा न पश्यन्ति ततॊ यद अन्यत
13
तान्य एव काष्ठानि यथा विमथ्य; धूमं च पश्येज जवलनं च यॊगात
तद्वत सुबुद्धिः समम इन्द्रियत्वाद; बुधः परं पश्यति सवं सवभावम
14
यथात्मनॊ ऽङगं पतितं पृथिव्यां; सवप्नान्तरे पश्यति चात्मनॊ ऽनयत
शरॊत्रादि युक्तः सुमनाः सुबुद्धिर; लिङ्गात तथा गच्छति लिङ्गम अन्यत
15
उत्पत्तिवृद्धिक्षयसंनिपातैर; न युज्यते ऽसौ परमः शरीरी
अनेन लिङ्गन तु लिङ्गम अन्यद; गच्छत्य अदृष्टः परतिसंधि यॊगात
16
न चक्षुषा पश्यति रूपम आत्मनॊ; न चापि संस्पर्शम उपैत किं चित
न चापि तैः साधयते ऽथ कार्यं; ते तं न पश्यन्ति सपश्यते तान
17
यथा परदीपे जवलतॊ ऽनलस्य; संतापजं रूपम उपैति किं चित
न चान्तरं रूपगुणं बिभर्ति; तथैव तद दृश्यते रूपम अस्य
18
यथा मनुष्यः परिमुच्य कायम; अदृश्यम अन्यद विशते शरीरम
विजृज्य भूतेषु महत्सु देहं; तदाश्रयं चैव बिभर्ति रूपम
19
खं वायुम अग्निं सलिलं तथॊर्वीं; समन्ततॊ ऽभयाविशते शरीरी
नानाश्रयाः कर्मसु वर्तमानाः; शरॊत्रादयः पञ्च गुणाञ शरयन्ते
20
शरॊत्रं खतॊ घराणम अथॊ पृथिव्यास; तेजॊमयं रूपम अथॊ विपाकः
जलाश्रयः सवेद उक्तॊ रसश च; वाय्वात्मकः सपर्शकृतॊ गुणश च
21
महत्सु भूतेषु वसन्ति पञ्च; पञ्चेन्द्रियार्थाश च तथेन्द्रियेषु
सर्वाणि चैतानि मनॊऽनुगानि; बुद्धिं मनॊ ऽनवेति मनः सवभावम
22
शुभाशुभं कर्मकृतं यद अस्य; तद एव परत्याददते सवदेहे
मनॊ ऽनुवर्तन्ति परावराणि; जलौकसः सरॊत इवानुकूलम
23
चलं यथादृष्टिपथं परैति; सूक्ष्मं महद रूपम इवाभिपाति
सवरूपम आलॊचयते च रूपं; परं तथा बुधि पथं परैति
1
[manu]
akṣarāt khaṃ tato vāyur vāyor jyotis tato jalam
jalāt prasūtā jagatī jagatyāṃ jāyate jagat
2
ime śarīrair jalam eva gatvā; jalāc ca tejaḥ pavano 'ntarikṣam
khād vai nivartanti nabhāvinas te; ye bhāvinas te param āpnuvanti
3
noṣṇaṃ na śītaṃ mṛdu nāpi tīkṣṇaṃ; nāmlaṃ kasāyaṃ madhuraṃ na tiktam
na śabdavan nāpi ca gandhavat tan; na rūpavat tatparamasvabhāvam
4
sparśaṃ tanur veda rasaṃ tu jihvā; ghrāṇaṃ ca gandhāñ śravaṇe ca śabdān
rūpāṇi cakṣur na ca tatparaṃ yad; gṛhṇanty anadhyātmavido manuṣyāḥ
5
nivartayitvā rasanaṃ rasebhyo; ghrāṇaṃ ca gandhāc chravaṇe ca śabdāt
sparśāt tanuṃ rūpaguṇāt tu cakṣus; tataḥ paraṃ paśyati svaṃ svabhāvam
6
ya od gṛhītvā hi karoti yac ca; yasmiṃś ca tām ārabhate pravṛttim
yasmiṃś ca yad yena ca yaś ca kartā; tat kāraṇaṃ taṃ samupāyam āhuḥ
7
yac cābhibhūḥ sādhakaṃ vyāpakaṃ ca; yan mantravac chaṃsyate caiva loke
yaḥ sarvahetuḥ paramārthakārī; tat kāraṇaṃ kāryam ato yad anyat
8
yathā ca kaś cit sukṛtair manuṣyaḥ; śubhāśubhaṃ prāpnute 'thāvirodhāt
evaṃ śarīreṣu śubhāśubheṣu; svakarmajair jñānam idaṃ nibaddham
9
yathā pradīpaḥ purataḥ pradīptaḥ; prakāśam anyasya karoti dīpyan
tatheha pañcendriya dīpavṛkṣā; jñānapradīptāḥ paravanta eva
10
yathā hi rājño bahavo hy amātyāḥ; pṛthak pramānaṃ pravadanti yuktāḥ
tadvac charīreṣu bhavanti pañca; jñānaika deśaḥ paramaḥ sa tebhyaḥ
11
yathārciṣo 'gneḥ pavanasya vegā; marīcayo 'rkasya nadīṣu cāpaḥ
gacchanti cāyānti ca tanyamānās; tadvac charīrāṇi śarīriṇāṃ tu
12
yathā ca kaś cit paraśuṃ gṛhītvā; dhūmaṃ na paśyej jvalanaṃ ca kāṣṭhe
tadvac charīrodara pāni pādaṃ; chittvā na paśyanti tato yad anyat
13
tāny eva kāṣṭhāni yathā vimathya; dhūmaṃ ca paśyej jvalanaṃ ca yogāt
tadvat subuddhiḥ samam indriyatvād; budhaḥ paraṃ paśyati svaṃ svabhāvam
14
yathātmano 'ṅgaṃ patitaṃ pṛthivyāṃ; svapnāntare paśyati cātmano 'nyat
śrotrādi yuktaḥ sumanāḥ subuddhir; liṅgāt tathā gacchati liṅgam anyat
15
utpattivṛddhikṣayasaṃnipātair; na yujyate 'sau paramaḥ śarīrī
anena liṅgana tu liṅgam anyad; gacchaty adṛṣṭaḥ pratisaṃdhi yogāt
16
na cakṣuṣā paśyati rūpam ātmano; na cāpi saṃsparśam upait kiṃ cit
na cāpi taiḥ sādhayate 'tha kāryaṃ; te taṃ na paśyanti sapaśyate tān
17
yathā pradīpe jvalato 'nalasya; saṃtāpajaṃ rūpam upaiti kiṃ cit
na cāntaraṃ rūpaguṇaṃ bibharti; tathaiva tad dṛśyate rūpam asya
18
yathā manuṣyaḥ parimucya kāyam; adṛśyam anyad viśate śarīram
vijṛjya bhūteṣu mahatsu dehaṃ; tadāśrayaṃ caiva bibharti rūpam
19
khaṃ vāyum agniṃ salilaṃ tathorvīṃ; samantato 'bhyāviśate śarīrī
nānāśrayāḥ karmasu vartamānāḥ; śrotrādayaḥ pañca guṇāñ śrayante
20
rotraṃ khato ghrāṇam atho pṛthivyās; tejomayaṃ rūpam atho vipākaḥ
jalāśrayaḥ sveda ukto rasaś ca; vāyvātmakaḥ sparśakṛto guṇaś ca
21
mahatsu bhūteṣu vasanti pañca; pañcendriyārthāś ca tathendriyeṣu
sarvāṇi caitāni mano'nugāni; buddhiṃ mano 'nveti manaḥ svabhāvam
22
ubhāśubhaṃ karmakṛtaṃ yad asya; tad eva pratyādadate svadehe
mano 'nuvartanti parāvarāṇi; jalaukasaḥ srota ivānukūlam
23
calaṃ yathādṛṣṭipathaṃ paraiti; sūkṣmaṃ mahad rūpam ivābhipāti
svarūpam ālocayate ca rūpaṃ; paraṃ tathā budhi pathaṃ paraiti
