Book 12. Chapter 278
The Mahabharata In Sanskrit
Book 12
Chapter 278
1
[य]
तिष्ठते मे सदा तात कौतूहलम इदं हृदि
तद अहं शरॊतुम इच्छामि तवत्तः कुरुपितामह
2
कथं देवर्षिर उशना सदा काव्यॊ महामतिः
असुराणां परियकरः सुराणाम अप्रिये रतः
3
वर्धयाम आस तेजश च किमर्थम अमितौजसाम
नित्यं वैरनिबद्धाश च दानवाः सुरसत्तमैः
4
कथं चाप्य उशना पराप शुक्रत्वम अमर दयुतिः
ऋद्धिं च स कथं पराप्तः सर्वम एतद बरवीहि मे
5
न यानि च स तेजस्वी मध्येन नभसः कथम
एतद इच्छामि विज्ञातुं निखिलेन पितामह
6
[भी]
शृणु राजन्न अवहितः सर्वम एतद यथातथम
यथामतियथा चैतच छरुत पूर्वं मयानघ
7
एष भार्गव दायादॊ मुनिः सत्यॊ दृध वरतः
असुराणां परियकरॊ निमित्ते करुणात्मके
8
इन्द्रॊ ऽथ धनदॊ राजा यक्षरक्षॊऽधिपः स च
परभविष्णुश च कॊशस्य जगतश च तथा परभुः
9
तस्यात्मानम अथाविश्य यॊगसिद्धॊ महामुनिः
रुद्ध्वा धनपतिं देवं यॊगेन हृतवान वसु
10
हृते धने ततः शर्म न लेभे धनदस तथा
आपन्न मन्युः संविग्नः सॊ ऽभयगात सुरसत्तमम
11
निवेदयाम आस तदा शिवायामित तेजसे
देव शरेष्ठाय रुद्राय सौम्याय बहुरूपिणे
12
[कुबेर]
यॊगात्मकेनॊशनसा रुद्ध्वा मम हृतं वसु
यॊगेनात्म गतिं कृत्वा निःसृतश च महातपः
13
[भी]
एतच छरुत्वा ततः करुद्धॊ महायॊगी महेश्वरः
संरक्तनयनॊ राजञ शूलम आदाय तस्थिवान
14
कवास्वौ कवासाव इति पराह गृहीत्वा परमायुधम
उशना दूरतस तस्य बभौ जञात्वा चिकीर्षितम
15
स महायॊगिनॊ बुद्ध्वा तं रॊषं वै महात्मनः
गतिम आगमनं वेत्ति सथानं वेत्ति ततः परभुः
16
संचिन्त्यॊग्रेण तपसा महात्मानं महेश्वरम
उशना यॊगसिद्धात्मा शूलाग्रे परत्यदृश्यत
17
विज्ञात रूपः स तदा तपःसिद्धेन धन्विना
जञात्वा शूलं च देवेशः पानिना समनामयत
18
आनतेनाथ शूलेन पानिनामित तेजसा
पिनाकम इति चॊवाच शूलम उग्रायुधः परभुः
19
पानिमध्यगतं दृष्ट्वा भार्गवं तम उमापतिः
आस्यं विवृत्य ककुदी पानिं संप्राक्षिपच छनैः
20
स तु परविष्ट उशना कॊष्ठं माहेश्वरं परभुः
वयचरच चापि तत्रासौ महात्मा भृगुनन्दनः
21
[य]
किमर्थं वयचरद राजन्न उशना तस्य धीमतः
जथरे देवदेवस्य किं चाकार्षीन महाद्युतिः
22
[भी]
पुरा सॊ ऽनतर्जलगतः सथानु भूतॊ महाव्रतः
वर्षाणाम अभवद राजन परयुतान्य अर्बुदानि च
23
उदतिष्ठत तपस तप्त्वा दुश्चरं स महाह्रदात
ततॊ देवातिदेवस तं बरह्मा समुपसर्पत
24
तपॊवृद्धिम अपृच्छच च कुशलं चैनम अव्ययम
तपः सुचीर्णम इति च परॊवाच वृषभध्वजः
25
तत संयॊगेन वृद्धिं चाप्य अपश्यत स तु शंकरः
महामतिर अचिन्त्यात्मा सत्यधर्मरतः सदा
26
स तेनाध्यॊ महायॊगी तपसा च धनेन च
वयराजत महाराज तरिषु लॊकेषु वीर्यवान
27
ततः पिनाकी यॊगात्मा धयानयॊगं समाविशत
उशना तु समुद्विग्नॊ निलिल्ये जथरे ततः
28
तुष्टाव च महायॊगी देवं तत्रस्थ एव च
निःसारं काङ्क्षमाणस तु तेजसा परत्यहन्यत
29
उशना तु तदॊवाच जथरस्थॊ महामुनिः
परसादं मे कुरुष्वेति पुनः पुनर अरिंदम
30
तम उवाच महादेवॊ गच्छ शिश्नेन मॊक्षणम
इति सरॊतांसि सर्वाणि रुद्ध्वा तरिदशपुंगवः
31
अपश्यमानः स दवारं सर्वतः पिहितॊ मुनिः
पर्यक्रामद दह्यमान इतश चेतश च तेजसा
32
स विनिष्क्रम्य शिश्नेन शुक्रत्वम अभिपेदिवान
कार्येण तेन नभसॊ नागच्छत च मध्यतः
33
निष्क्रान्तम अथ तं दृष्ट्वा जवलन्तम इव तेजसा
भवॊ रॊषसमाविष्टः शूलॊद्यतकरः सथितः
34
नयवारयत तं देवी करुद्धं पशुपतिं पतिम
पुत्रत्वम अगमद देव्या वारिते शङ्करे च सः
35
[देवी]
हिंसनीयस तवया नैष मम पुत्रत्वम आगतः
न हि देवॊदरात कश चिन निःसृतॊ नाशम अर्छति
36
[भी]
ततः परीतॊ ऽभवद देव्याः परहसंश चेदम अब्रवीत
गच्छत्य एष यथाकामम इति राजन पुनः पुनः
37
ततः परनम्य वरदं देवं देवीम उमां तथा
उशना पराप तद धीमान गतिम इष्टां महामुनिः
38
एतत ते कथितं तात भार्गवस्य महात्मनः
चरितं भरतश्रेष्ठ यन मां तवं परिपृच्छसि
1
[y]
tiṣṭhate me sadā tāta kautūhalam idaṃ hṛdi
tad ahaṃ śrotum icchāmi tvattaḥ kurupitāmaha
2
kathaṃ devarṣir uśanā sadā kāvyo mahāmatiḥ
asurāṇāṃ priyakaraḥ surāṇām apriye rataḥ
3
vardhayām āsa tejaś ca kimartham amitaujasām
nityaṃ vairanibaddhāś ca dānavāḥ surasattamaiḥ
4
kathaṃ cāpy uśanā prāpa śukratvam amara dyutiḥ
ddhiṃ ca sa kathaṃ prāptaḥ sarvam etad bravīhi me
5
na yāni ca sa tejasvī madhyena nabhasaḥ katham
etad icchāmi vijñātuṃ nikhilena pitāmaha
6
[bhī]
śṛu rājann avahitaḥ sarvam etad yathātatham
yathāmatiyathā caitac chruta pūrvaṃ mayānagha
7
eṣa bhārgava dāyādo muniḥ satyo dṛdha vrataḥ
asurāṇāṃ priyakaro nimitte karuṇātmake
8
indro 'tha dhanado rājā yakṣarakṣo'dhipaḥ sa ca
prabhaviṣṇuś ca kośasya jagataś ca tathā prabhuḥ
9
tasyātmānam athāviśya yogasiddho mahāmuniḥ
ruddhvā dhanapatiṃ devaṃ yogena hṛtavān vasu
10
hṛte dhane tataḥ śarma na lebhe dhanadas tathā
āpanna manyuḥ saṃvignaḥ so 'bhyagāt surasattamam
11
nivedayām āsa tadā śivāyāmita tejase
deva śreṣṭhāya rudrāya saumyāya bahurūpiṇe
12
[kubera]
yogātmakenośanasā ruddhvā mama hṛtaṃ vasu
yogenātma gatiṃ kṛtvā niḥsṛtaś ca mahātapaḥ
13
[bhī]
etac chrutvā tataḥ kruddho mahāyogī maheśvaraḥ
saṃraktanayano rājañ śūlam ādāya tasthivān
14
kvāsvau kvāsāv iti prāha gṛhītvā paramāyudham
uśanā dūratas tasya babhau jñātvā cikīrṣitam
15
sa mahāyogino buddhvā taṃ roṣaṃ vai mahātmanaḥ
gatim āgamanaṃ vetti sthānaṃ vetti tataḥ prabhuḥ
16
saṃcintyogreṇa tapasā mahātmānaṃ maheśvaram
uśanā yogasiddhātmā śūlāgre pratyadṛśyata
17
vijñāta rūpaḥ sa tadā tapaḥsiddhena dhanvinā
jñātvā śūlaṃ ca deveśaḥ pāninā samanāmayat
18
natenātha śūlena pānināmita tejasā
pinākam iti covāca śūlam ugrāyudhaḥ prabhuḥ
19
pānimadhyagataṃ dṛṣṭvā bhārgavaṃ tam umāpatiḥ
āsyaṃ vivṛtya kakudī pāniṃ saṃprākṣipac chanaiḥ
20
sa tu praviṣṭa uśanā koṣṭhaṃ māheśvaraṃ prabhuḥ
vyacarac cāpi tatrāsau mahātmā bhṛgunandanaḥ
21
[y]
kimarthaṃ vyacarad rājann uśanā tasya dhīmataḥ
jathare devadevasya kiṃ cākārṣīn mahādyutiḥ
22
[bhī]
purā so 'ntarjalagataḥ sthānu bhūto mahāvrataḥ
varṣāṇām abhavad rājan prayutāny arbudāni ca
23
udatiṣṭhat tapas taptvā duścaraṃ sa mahāhradāt
tato devātidevas taṃ brahmā samupasarpata
24
tapovṛddhim apṛcchac ca kuśalaṃ cainam avyayam
tapaḥ sucīrṇam iti ca provāca vṛṣabhadhvajaḥ
25
tat saṃyogena vṛddhiṃ cāpy apaśyat sa tu śaṃkaraḥ
mahāmatir acintyātmā satyadharmarataḥ sadā
26
sa tenādhyo mahāyogī tapasā ca dhanena ca
vyarājata mahārāja triṣu lokeṣu vīryavān
27
tataḥ pinākī yogātmā dhyānayogaṃ samāviśat
uśanā tu samudvigno nililye jathare tataḥ
28
tuṣṭāva ca mahāyogī devaṃ tatrastha eva ca
niḥsāraṃ kāṅkṣamāṇas tu tejasā pratyahanyata
29
uśanā tu tadovāca jatharastho mahāmuniḥ
prasādaṃ me kuruṣveti punaḥ punar ariṃdama
30
tam uvāca mahādevo gaccha śiśnena mokṣaṇam
iti srotāṃsi sarvāṇi ruddhvā tridaśapuṃgavaḥ
31
apaśyamānaḥ sa dvāraṃ sarvataḥ pihito muniḥ
paryakrāmad dahyamāna itaś cetaś ca tejasā
32
sa viniṣkramya śiśnena śukratvam abhipedivān
kāryeṇa tena nabhaso nāgacchata ca madhyataḥ
33
niṣkrāntam atha taṃ dṛṣṭvā jvalantam iva tejasā
bhavo roṣasamāviṣṭaḥ śūlodyatakaraḥ sthitaḥ
34
nyavārayata taṃ devī kruddhaṃ paśupatiṃ patim
putratvam agamad devyā vārite śaṅkare ca saḥ
35
[devī]
hiṃsanīyas tvayā naiṣa mama putratvam āgataḥ
na hi devodarāt kaś cin niḥsṛto nāśam archati
36
[bhī]
tataḥ prīto 'bhavad devyāḥ prahasaṃś cedam abravīt
gacchaty eṣa yathākāmam iti rājan punaḥ punaḥ
37
tataḥ pranamya varadaṃ devaṃ devīm umāṃ tathā
uśanā prāpa tad dhīmān gatim iṣṭāṃ mahāmuniḥ
38
etat te kathitaṃ tāta bhārgavasya mahātmanaḥ
caritaṃ bharataśreṣṭha yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
Book 12
Chapter 278
1
[य]
तिष्ठते मे सदा तात कौतूहलम इदं हृदि
तद अहं शरॊतुम इच्छामि तवत्तः कुरुपितामह
2
कथं देवर्षिर उशना सदा काव्यॊ महामतिः
असुराणां परियकरः सुराणाम अप्रिये रतः
3
वर्धयाम आस तेजश च किमर्थम अमितौजसाम
नित्यं वैरनिबद्धाश च दानवाः सुरसत्तमैः
4
कथं चाप्य उशना पराप शुक्रत्वम अमर दयुतिः
ऋद्धिं च स कथं पराप्तः सर्वम एतद बरवीहि मे
5
न यानि च स तेजस्वी मध्येन नभसः कथम
एतद इच्छामि विज्ञातुं निखिलेन पितामह
6
[भी]
शृणु राजन्न अवहितः सर्वम एतद यथातथम
यथामतियथा चैतच छरुत पूर्वं मयानघ
7
एष भार्गव दायादॊ मुनिः सत्यॊ दृध वरतः
असुराणां परियकरॊ निमित्ते करुणात्मके
8
इन्द्रॊ ऽथ धनदॊ राजा यक्षरक्षॊऽधिपः स च
परभविष्णुश च कॊशस्य जगतश च तथा परभुः
9
तस्यात्मानम अथाविश्य यॊगसिद्धॊ महामुनिः
रुद्ध्वा धनपतिं देवं यॊगेन हृतवान वसु
10
हृते धने ततः शर्म न लेभे धनदस तथा
आपन्न मन्युः संविग्नः सॊ ऽभयगात सुरसत्तमम
11
निवेदयाम आस तदा शिवायामित तेजसे
देव शरेष्ठाय रुद्राय सौम्याय बहुरूपिणे
12
[कुबेर]
यॊगात्मकेनॊशनसा रुद्ध्वा मम हृतं वसु
यॊगेनात्म गतिं कृत्वा निःसृतश च महातपः
13
[भी]
एतच छरुत्वा ततः करुद्धॊ महायॊगी महेश्वरः
संरक्तनयनॊ राजञ शूलम आदाय तस्थिवान
14
कवास्वौ कवासाव इति पराह गृहीत्वा परमायुधम
उशना दूरतस तस्य बभौ जञात्वा चिकीर्षितम
15
स महायॊगिनॊ बुद्ध्वा तं रॊषं वै महात्मनः
गतिम आगमनं वेत्ति सथानं वेत्ति ततः परभुः
16
संचिन्त्यॊग्रेण तपसा महात्मानं महेश्वरम
उशना यॊगसिद्धात्मा शूलाग्रे परत्यदृश्यत
17
विज्ञात रूपः स तदा तपःसिद्धेन धन्विना
जञात्वा शूलं च देवेशः पानिना समनामयत
18
आनतेनाथ शूलेन पानिनामित तेजसा
पिनाकम इति चॊवाच शूलम उग्रायुधः परभुः
19
पानिमध्यगतं दृष्ट्वा भार्गवं तम उमापतिः
आस्यं विवृत्य ककुदी पानिं संप्राक्षिपच छनैः
20
स तु परविष्ट उशना कॊष्ठं माहेश्वरं परभुः
वयचरच चापि तत्रासौ महात्मा भृगुनन्दनः
21
[य]
किमर्थं वयचरद राजन्न उशना तस्य धीमतः
जथरे देवदेवस्य किं चाकार्षीन महाद्युतिः
22
[भी]
पुरा सॊ ऽनतर्जलगतः सथानु भूतॊ महाव्रतः
वर्षाणाम अभवद राजन परयुतान्य अर्बुदानि च
23
उदतिष्ठत तपस तप्त्वा दुश्चरं स महाह्रदात
ततॊ देवातिदेवस तं बरह्मा समुपसर्पत
24
तपॊवृद्धिम अपृच्छच च कुशलं चैनम अव्ययम
तपः सुचीर्णम इति च परॊवाच वृषभध्वजः
25
तत संयॊगेन वृद्धिं चाप्य अपश्यत स तु शंकरः
महामतिर अचिन्त्यात्मा सत्यधर्मरतः सदा
26
स तेनाध्यॊ महायॊगी तपसा च धनेन च
वयराजत महाराज तरिषु लॊकेषु वीर्यवान
27
ततः पिनाकी यॊगात्मा धयानयॊगं समाविशत
उशना तु समुद्विग्नॊ निलिल्ये जथरे ततः
28
तुष्टाव च महायॊगी देवं तत्रस्थ एव च
निःसारं काङ्क्षमाणस तु तेजसा परत्यहन्यत
29
उशना तु तदॊवाच जथरस्थॊ महामुनिः
परसादं मे कुरुष्वेति पुनः पुनर अरिंदम
30
तम उवाच महादेवॊ गच्छ शिश्नेन मॊक्षणम
इति सरॊतांसि सर्वाणि रुद्ध्वा तरिदशपुंगवः
31
अपश्यमानः स दवारं सर्वतः पिहितॊ मुनिः
पर्यक्रामद दह्यमान इतश चेतश च तेजसा
32
स विनिष्क्रम्य शिश्नेन शुक्रत्वम अभिपेदिवान
कार्येण तेन नभसॊ नागच्छत च मध्यतः
33
निष्क्रान्तम अथ तं दृष्ट्वा जवलन्तम इव तेजसा
भवॊ रॊषसमाविष्टः शूलॊद्यतकरः सथितः
34
नयवारयत तं देवी करुद्धं पशुपतिं पतिम
पुत्रत्वम अगमद देव्या वारिते शङ्करे च सः
35
[देवी]
हिंसनीयस तवया नैष मम पुत्रत्वम आगतः
न हि देवॊदरात कश चिन निःसृतॊ नाशम अर्छति
36
[भी]
ततः परीतॊ ऽभवद देव्याः परहसंश चेदम अब्रवीत
गच्छत्य एष यथाकामम इति राजन पुनः पुनः
37
ततः परनम्य वरदं देवं देवीम उमां तथा
उशना पराप तद धीमान गतिम इष्टां महामुनिः
38
एतत ते कथितं तात भार्गवस्य महात्मनः
चरितं भरतश्रेष्ठ यन मां तवं परिपृच्छसि
1
[y]
tiṣṭhate me sadā tāta kautūhalam idaṃ hṛdi
tad ahaṃ śrotum icchāmi tvattaḥ kurupitāmaha
2
kathaṃ devarṣir uśanā sadā kāvyo mahāmatiḥ
asurāṇāṃ priyakaraḥ surāṇām apriye rataḥ
3
vardhayām āsa tejaś ca kimartham amitaujasām
nityaṃ vairanibaddhāś ca dānavāḥ surasattamaiḥ
4
kathaṃ cāpy uśanā prāpa śukratvam amara dyutiḥ
ddhiṃ ca sa kathaṃ prāptaḥ sarvam etad bravīhi me
5
na yāni ca sa tejasvī madhyena nabhasaḥ katham
etad icchāmi vijñātuṃ nikhilena pitāmaha
6
[bhī]
śṛu rājann avahitaḥ sarvam etad yathātatham
yathāmatiyathā caitac chruta pūrvaṃ mayānagha
7
eṣa bhārgava dāyādo muniḥ satyo dṛdha vrataḥ
asurāṇāṃ priyakaro nimitte karuṇātmake
8
indro 'tha dhanado rājā yakṣarakṣo'dhipaḥ sa ca
prabhaviṣṇuś ca kośasya jagataś ca tathā prabhuḥ
9
tasyātmānam athāviśya yogasiddho mahāmuniḥ
ruddhvā dhanapatiṃ devaṃ yogena hṛtavān vasu
10
hṛte dhane tataḥ śarma na lebhe dhanadas tathā
āpanna manyuḥ saṃvignaḥ so 'bhyagāt surasattamam
11
nivedayām āsa tadā śivāyāmita tejase
deva śreṣṭhāya rudrāya saumyāya bahurūpiṇe
12
[kubera]
yogātmakenośanasā ruddhvā mama hṛtaṃ vasu
yogenātma gatiṃ kṛtvā niḥsṛtaś ca mahātapaḥ
13
[bhī]
etac chrutvā tataḥ kruddho mahāyogī maheśvaraḥ
saṃraktanayano rājañ śūlam ādāya tasthivān
14
kvāsvau kvāsāv iti prāha gṛhītvā paramāyudham
uśanā dūratas tasya babhau jñātvā cikīrṣitam
15
sa mahāyogino buddhvā taṃ roṣaṃ vai mahātmanaḥ
gatim āgamanaṃ vetti sthānaṃ vetti tataḥ prabhuḥ
16
saṃcintyogreṇa tapasā mahātmānaṃ maheśvaram
uśanā yogasiddhātmā śūlāgre pratyadṛśyata
17
vijñāta rūpaḥ sa tadā tapaḥsiddhena dhanvinā
jñātvā śūlaṃ ca deveśaḥ pāninā samanāmayat
18
natenātha śūlena pānināmita tejasā
pinākam iti covāca śūlam ugrāyudhaḥ prabhuḥ
19
pānimadhyagataṃ dṛṣṭvā bhārgavaṃ tam umāpatiḥ
āsyaṃ vivṛtya kakudī pāniṃ saṃprākṣipac chanaiḥ
20
sa tu praviṣṭa uśanā koṣṭhaṃ māheśvaraṃ prabhuḥ
vyacarac cāpi tatrāsau mahātmā bhṛgunandanaḥ
21
[y]
kimarthaṃ vyacarad rājann uśanā tasya dhīmataḥ
jathare devadevasya kiṃ cākārṣīn mahādyutiḥ
22
[bhī]
purā so 'ntarjalagataḥ sthānu bhūto mahāvrataḥ
varṣāṇām abhavad rājan prayutāny arbudāni ca
23
udatiṣṭhat tapas taptvā duścaraṃ sa mahāhradāt
tato devātidevas taṃ brahmā samupasarpata
24
tapovṛddhim apṛcchac ca kuśalaṃ cainam avyayam
tapaḥ sucīrṇam iti ca provāca vṛṣabhadhvajaḥ
25
tat saṃyogena vṛddhiṃ cāpy apaśyat sa tu śaṃkaraḥ
mahāmatir acintyātmā satyadharmarataḥ sadā
26
sa tenādhyo mahāyogī tapasā ca dhanena ca
vyarājata mahārāja triṣu lokeṣu vīryavān
27
tataḥ pinākī yogātmā dhyānayogaṃ samāviśat
uśanā tu samudvigno nililye jathare tataḥ
28
tuṣṭāva ca mahāyogī devaṃ tatrastha eva ca
niḥsāraṃ kāṅkṣamāṇas tu tejasā pratyahanyata
29
uśanā tu tadovāca jatharastho mahāmuniḥ
prasādaṃ me kuruṣveti punaḥ punar ariṃdama
30
tam uvāca mahādevo gaccha śiśnena mokṣaṇam
iti srotāṃsi sarvāṇi ruddhvā tridaśapuṃgavaḥ
31
apaśyamānaḥ sa dvāraṃ sarvataḥ pihito muniḥ
paryakrāmad dahyamāna itaś cetaś ca tejasā
32
sa viniṣkramya śiśnena śukratvam abhipedivān
kāryeṇa tena nabhaso nāgacchata ca madhyataḥ
33
niṣkrāntam atha taṃ dṛṣṭvā jvalantam iva tejasā
bhavo roṣasamāviṣṭaḥ śūlodyatakaraḥ sthitaḥ
34
nyavārayata taṃ devī kruddhaṃ paśupatiṃ patim
putratvam agamad devyā vārite śaṅkare ca saḥ
35
[devī]
hiṃsanīyas tvayā naiṣa mama putratvam āgataḥ
na hi devodarāt kaś cin niḥsṛto nāśam archati
36
[bhī]
tataḥ prīto 'bhavad devyāḥ prahasaṃś cedam abravīt
gacchaty eṣa yathākāmam iti rājan punaḥ punaḥ
37
tataḥ pranamya varadaṃ devaṃ devīm umāṃ tathā
uśanā prāpa tad dhīmān gatim iṣṭāṃ mahāmuniḥ
38
etat te kathitaṃ tāta bhārgavasya mahātmanaḥ
caritaṃ bharataśreṣṭha yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
