Book 12. Chapter 283
The Mahabharata In Sanskrit
Book 12
Chapter 283
1
[पराषर]
परतिग्रहागता विप्रे कषत्रिये शस्त्रनिर्जिताः
वैश्ये नयायार्जिताश चैव शूद्रे शुश्रूसयार्जिताः
सवलाप्य अर्थाः परशस्यन्ते धर्मस्यार्थे महाफलाः
2
नित्यं तरयाणां वर्णानां शूद्रः शुश्रूसुर उच्यते
कषत्रधर्मा वैश्य धर्मा नावृत्तिः पतति दविजः
शूद्र कर्मा यदा तु सयात तदा पतति वै दविजः
3
वानिज्यं पाशुपाल्यं च तथा शिल्पॊपजीवनम
शूद्रस्यापि विधीयन्ते यदा वृत्तिर न जायते
4
रङ्गावतरणं चैव तथारूपॊपजीवनम
मद्य मांसॊपजीव्यं च विक्रयॊ लॊहचर्मणॊः
5
अपूर्विणा न कर्तव्यं कर्म लॊके विगर्हितम
कृतपूर्विणस तु तयजतॊ महान धर्म इति शरुतिः
6
संसिद्धिः पुरुषॊ लॊके यद आचरति पापकम
मदेनाभिप्लुत मनास तच च न गराह्यम उच्यते
7
शरूयन्ते हि पुराणे वै परजा धिग दन्द शासनाः
दान्ता धर्मप्रधानाश च नयायधर्मानुवर्तकाः
8
धर्म एव सदा नॄणाम इह राजन परशस्यते
धर्मवृद्धा गुणान एव सेवन्ते हि नरा भुवि
9
तं धर्मम असुरास तात नामृष्यन्त जनाधिप
विवर्धमानाः करमशस तत्र ते ऽनवाविशन परजाः
10
तेषां दर्पः समभवत परजानां धर्मनाशनः
दर्पात्मनां ततः करॊधः पुनस तेषाम अजायत
11
ततः करॊधाभिभूतानां वृत्तं लज्जा समन्वितम
हरीश चैवाप्य अनशद राजंस ततॊ मॊहॊ वयजायत
12
ततॊ मॊहपरीतास ते नापश्यन्त यथा पुरा
परस्पराव अमर्देन वर्तयन्ति यथासुखम
13
तान पराप्य तु स धिग दण्डॊ न कारणम अतॊ ऽभवत
ततॊ ऽभयगच्छन देवांश च बराह्मणांश चावमन्य ह
14
एतस्मिन्न एव काले तु देवा देववरं शिवम
अगच्छञ शरणं वीरं बहुरूपं गणाधिपम
15
तेन सम ते गगनगाः सपुराः पातिताः कषितौ
तिस्रॊ ऽपय एकेन बानेन देवाप्यायित तेजसा
16
तेषाम अधिपतिस तव आसीद भीमॊ भीमपराक्रमः
देवतानां भयकरः स हतः शूलपाणिना
17
तस्मिन हते ऽथ सवं भावं परत्यपद्यन्त मानवाः
परावर्तन्त च वेदा वै शास्त्राणि च यथा पुरा
18
ततॊ ऽभयसिञ्चन राज्येन देवानां दिवि वासवम
सप्तर्षयश चान्वयुञ्जन नराणां दन्द धारणे
19
सप्तर्षीणाम अथॊर्ध्वं च विपृथुर नाम पार्थिवः
राजानः कषत्रियाश चैव मन्दलेषु पृथक पृथक
20
महाकुलेषु ये जाता वृत्ताः पूर्वतराश च ये
तेषाम अथासुरॊ भावॊ हृदयान नापसर्पति
21
तस्मात तेनैव भावेन सानुषङ्गेन पार्थिवाः
आसुराण्य एव कर्माणि नयसेवन भीमविक्रमाः
22
परत्यतिष्ठंश च तेष्व एव तान्य एव सथापयन्ति च
भजन्ते तानि चाद्यापि ये बालिशतमा नराः
23
तस्माद अहं बरवीमि तवां राजन संचिन्त्य शास्त्रतः
संसिद्धाधिगमं कुर्यात कर्म हिंसात्मकं तयजेत
24
न संकरेण दरविणं विचिन्वीत विचक्षणः
धर्मार्थं नयायम उत्सृज्य न तत कल्यानम उच्यते
25
स तवम एवंविधॊ दान्तः कषत्रियः परियबान्धवः
परजा भृत्यांश च पुत्रांश च सवधर्मेणानुपालय
26
इष्टानिष्ट समायॊगॊ वैरं सौहार्दम एव च
अथ जातिसहस्राणि बहूनि परिवर्तते
27
तस्माद गुणेषु रज्येथा मा दॊषेषु कदा चन
निर्गुणॊ यॊ हि दुर्बुद्धिर आत्मनः सॊ ऽरिर उच्यते
28
मानुषेषु महाराज धर्माधर्मौ परवर्ततः
न तथान्येषु भूतेषु मनुष्यरहितेष्व इह
29
धर्मशीलॊ नरॊ विद्वान ईहकॊ ऽनीहकॊ ऽपि वा
आत्मभूतः सदा लॊके चरेद भूतान्य अहिंसयन
30
यदा वयपेतद धृल लेखं मनॊ भवति तस्य वै
नानृतं चैव भवति तदा कल्यानम ऋच्छति
1
[parāṣara]
pratigrahāgatā vipre kṣatriye śastranirjitāḥ
vaiśye nyāyārjitāś caiva śūdre śuśrūsayārjitāḥ
svalāpy arthāḥ praśasyante dharmasyārthe mahāphalāḥ
2
nityaṃ trayāṇāṃ varṇānāṃ śūdraḥ śuśrūsur ucyate
kṣatradharmā vaiśya dharmā nāvṛttiḥ patati dvijaḥ
śdra karmā yadā tu syāt tadā patati vai dvijaḥ
3
vānijyaṃ pāśupālyaṃ ca tathā śilpopajīvanam
śūdrasyāpi vidhīyante yadā vṛttir na jāyate
4
raṅgāvataraṇaṃ caiva tathārūpopajīvanam
madya māṃsopajīvyaṃ ca vikrayo lohacarmaṇoḥ
5
apūrviṇā na kartavyaṃ karma loke vigarhitam
kṛtapūrviṇas tu tyajato mahān dharma iti śrutiḥ
6
saṃsiddhiḥ puruṣo loke yad ācarati pāpakam
madenābhipluta manās tac ca na grāhyam ucyate
7
rūyante hi purāṇe vai prajā dhig danda śāsanāḥ
dāntā dharmapradhānāś ca nyāyadharmānuvartakāḥ
8
dharma eva sadā nṝṇām iha rājan praśasyate
dharmavṛddhā guṇān eva sevante hi narā bhuvi
9
taṃ dharmam asurās tāta nāmṛṣyanta janādhipa
vivardhamānāḥ kramaśas tatra te 'nvāviśan prajāḥ
10
teṣāṃ darpaḥ samabhavat prajānāṃ dharmanāśanaḥ
darpātmanāṃ tataḥ krodhaḥ punas teṣām ajāyata
11
tataḥ krodhābhibhūtānāṃ vṛttaṃ lajjā samanvitam
hrīś caivāpy anaśad rājaṃs tato moho vyajāyata
12
tato mohaparītās te nāpaśyanta yathā purā
parasparāv amardena vartayanti yathāsukham
13
tān prāpya tu sa dhig daṇḍo na kāraṇam ato 'bhavat
tato 'bhyagacchan devāṃś ca brāhmaṇāṃś cāvamanya ha
14
etasminn eva kāle tu devā devavaraṃ śivam
agacchañ śaraṇaṃ vīraṃ bahurūpaṃ gaṇādhipam
15
tena sma te gaganagāḥ sapurāḥ pātitāḥ kṣitau
tisro 'py ekena bānena devāpyāyita tejasā
16
teṣām adhipatis tv āsīd bhīmo bhīmaparākramaḥ
devatānāṃ bhayakaraḥ sa hataḥ śūlapāṇinā
17
tasmin hate 'tha svaṃ bhāvaṃ pratyapadyanta mānavāḥ
prāvartanta ca vedā vai śāstrāṇi ca yathā purā
18
tato 'bhyasiñcan rājyena devānāṃ divi vāsavam
saptarṣayaś cānvayuñjan narāṇāṃ danda dhāraṇe
19
saptarṣīṇām athordhvaṃ ca vipṛthur nāma pārthivaḥ
rājānaḥ kṣatriyāś caiva mandaleṣu pṛthak pṛthak
20
mahākuleṣu ye jātā vṛttāḥ pūrvatarāś ca ye
teṣām athāsuro bhāvo hṛdayān nāpasarpati
21
tasmāt tenaiva bhāvena sānuṣaṅgena pārthivāḥ
surāṇy eva karmāṇi nyasevan bhīmavikramāḥ
22
pratyatiṣṭhaṃś ca teṣv eva tāny eva sthāpayanti ca
bhajante tāni cādyāpi ye bāliśatamā narāḥ
23
tasmād ahaṃ bravīmi tvāṃ rājan saṃcintya śāstrataḥ
saṃsiddhādhigamaṃ kuryāt karma hiṃsātmakaṃ tyajet
24
na saṃkareṇa draviṇaṃ vicinvīta vicakṣaṇaḥ
dharmārthaṃ nyāyam utsṛjya na tat kalyānam ucyate
25
sa tvam evaṃvidho dāntaḥ kṣatriyaḥ priyabāndhavaḥ
prajā bhṛtyāṃś ca putrāṃś ca svadharmeṇānupālaya
26
iṣṭāniṣṭa samāyogo vairaṃ sauhārdam eva ca
atha jātisahasrāṇi bahūni parivartate
27
tasmād guṇeṣu rajyethā mā doṣeṣu kadā cana
nirguṇo yo hi durbuddhir ātmanaḥ so 'rir ucyate
28
mānuṣeṣu mahārāja dharmādharmau pravartataḥ
na tathānyeṣu bhūteṣu manuṣyarahiteṣv iha
29
dharmaśīlo naro vidvān īhako 'nīhako 'pi vā
ātmabhūtaḥ sadā loke cared bhūtāny ahiṃsayan
30
yadā vyapetad dhṛl lekhaṃ mano bhavati tasya vai
nānṛtaṃ caiva bhavati tadā kalyānam ṛcchati
Book 12
Chapter 283
1
[पराषर]
परतिग्रहागता विप्रे कषत्रिये शस्त्रनिर्जिताः
वैश्ये नयायार्जिताश चैव शूद्रे शुश्रूसयार्जिताः
सवलाप्य अर्थाः परशस्यन्ते धर्मस्यार्थे महाफलाः
2
नित्यं तरयाणां वर्णानां शूद्रः शुश्रूसुर उच्यते
कषत्रधर्मा वैश्य धर्मा नावृत्तिः पतति दविजः
शूद्र कर्मा यदा तु सयात तदा पतति वै दविजः
3
वानिज्यं पाशुपाल्यं च तथा शिल्पॊपजीवनम
शूद्रस्यापि विधीयन्ते यदा वृत्तिर न जायते
4
रङ्गावतरणं चैव तथारूपॊपजीवनम
मद्य मांसॊपजीव्यं च विक्रयॊ लॊहचर्मणॊः
5
अपूर्विणा न कर्तव्यं कर्म लॊके विगर्हितम
कृतपूर्विणस तु तयजतॊ महान धर्म इति शरुतिः
6
संसिद्धिः पुरुषॊ लॊके यद आचरति पापकम
मदेनाभिप्लुत मनास तच च न गराह्यम उच्यते
7
शरूयन्ते हि पुराणे वै परजा धिग दन्द शासनाः
दान्ता धर्मप्रधानाश च नयायधर्मानुवर्तकाः
8
धर्म एव सदा नॄणाम इह राजन परशस्यते
धर्मवृद्धा गुणान एव सेवन्ते हि नरा भुवि
9
तं धर्मम असुरास तात नामृष्यन्त जनाधिप
विवर्धमानाः करमशस तत्र ते ऽनवाविशन परजाः
10
तेषां दर्पः समभवत परजानां धर्मनाशनः
दर्पात्मनां ततः करॊधः पुनस तेषाम अजायत
11
ततः करॊधाभिभूतानां वृत्तं लज्जा समन्वितम
हरीश चैवाप्य अनशद राजंस ततॊ मॊहॊ वयजायत
12
ततॊ मॊहपरीतास ते नापश्यन्त यथा पुरा
परस्पराव अमर्देन वर्तयन्ति यथासुखम
13
तान पराप्य तु स धिग दण्डॊ न कारणम अतॊ ऽभवत
ततॊ ऽभयगच्छन देवांश च बराह्मणांश चावमन्य ह
14
एतस्मिन्न एव काले तु देवा देववरं शिवम
अगच्छञ शरणं वीरं बहुरूपं गणाधिपम
15
तेन सम ते गगनगाः सपुराः पातिताः कषितौ
तिस्रॊ ऽपय एकेन बानेन देवाप्यायित तेजसा
16
तेषाम अधिपतिस तव आसीद भीमॊ भीमपराक्रमः
देवतानां भयकरः स हतः शूलपाणिना
17
तस्मिन हते ऽथ सवं भावं परत्यपद्यन्त मानवाः
परावर्तन्त च वेदा वै शास्त्राणि च यथा पुरा
18
ततॊ ऽभयसिञ्चन राज्येन देवानां दिवि वासवम
सप्तर्षयश चान्वयुञ्जन नराणां दन्द धारणे
19
सप्तर्षीणाम अथॊर्ध्वं च विपृथुर नाम पार्थिवः
राजानः कषत्रियाश चैव मन्दलेषु पृथक पृथक
20
महाकुलेषु ये जाता वृत्ताः पूर्वतराश च ये
तेषाम अथासुरॊ भावॊ हृदयान नापसर्पति
21
तस्मात तेनैव भावेन सानुषङ्गेन पार्थिवाः
आसुराण्य एव कर्माणि नयसेवन भीमविक्रमाः
22
परत्यतिष्ठंश च तेष्व एव तान्य एव सथापयन्ति च
भजन्ते तानि चाद्यापि ये बालिशतमा नराः
23
तस्माद अहं बरवीमि तवां राजन संचिन्त्य शास्त्रतः
संसिद्धाधिगमं कुर्यात कर्म हिंसात्मकं तयजेत
24
न संकरेण दरविणं विचिन्वीत विचक्षणः
धर्मार्थं नयायम उत्सृज्य न तत कल्यानम उच्यते
25
स तवम एवंविधॊ दान्तः कषत्रियः परियबान्धवः
परजा भृत्यांश च पुत्रांश च सवधर्मेणानुपालय
26
इष्टानिष्ट समायॊगॊ वैरं सौहार्दम एव च
अथ जातिसहस्राणि बहूनि परिवर्तते
27
तस्माद गुणेषु रज्येथा मा दॊषेषु कदा चन
निर्गुणॊ यॊ हि दुर्बुद्धिर आत्मनः सॊ ऽरिर उच्यते
28
मानुषेषु महाराज धर्माधर्मौ परवर्ततः
न तथान्येषु भूतेषु मनुष्यरहितेष्व इह
29
धर्मशीलॊ नरॊ विद्वान ईहकॊ ऽनीहकॊ ऽपि वा
आत्मभूतः सदा लॊके चरेद भूतान्य अहिंसयन
30
यदा वयपेतद धृल लेखं मनॊ भवति तस्य वै
नानृतं चैव भवति तदा कल्यानम ऋच्छति
1
[parāṣara]
pratigrahāgatā vipre kṣatriye śastranirjitāḥ
vaiśye nyāyārjitāś caiva śūdre śuśrūsayārjitāḥ
svalāpy arthāḥ praśasyante dharmasyārthe mahāphalāḥ
2
nityaṃ trayāṇāṃ varṇānāṃ śūdraḥ śuśrūsur ucyate
kṣatradharmā vaiśya dharmā nāvṛttiḥ patati dvijaḥ
śdra karmā yadā tu syāt tadā patati vai dvijaḥ
3
vānijyaṃ pāśupālyaṃ ca tathā śilpopajīvanam
śūdrasyāpi vidhīyante yadā vṛttir na jāyate
4
raṅgāvataraṇaṃ caiva tathārūpopajīvanam
madya māṃsopajīvyaṃ ca vikrayo lohacarmaṇoḥ
5
apūrviṇā na kartavyaṃ karma loke vigarhitam
kṛtapūrviṇas tu tyajato mahān dharma iti śrutiḥ
6
saṃsiddhiḥ puruṣo loke yad ācarati pāpakam
madenābhipluta manās tac ca na grāhyam ucyate
7
rūyante hi purāṇe vai prajā dhig danda śāsanāḥ
dāntā dharmapradhānāś ca nyāyadharmānuvartakāḥ
8
dharma eva sadā nṝṇām iha rājan praśasyate
dharmavṛddhā guṇān eva sevante hi narā bhuvi
9
taṃ dharmam asurās tāta nāmṛṣyanta janādhipa
vivardhamānāḥ kramaśas tatra te 'nvāviśan prajāḥ
10
teṣāṃ darpaḥ samabhavat prajānāṃ dharmanāśanaḥ
darpātmanāṃ tataḥ krodhaḥ punas teṣām ajāyata
11
tataḥ krodhābhibhūtānāṃ vṛttaṃ lajjā samanvitam
hrīś caivāpy anaśad rājaṃs tato moho vyajāyata
12
tato mohaparītās te nāpaśyanta yathā purā
parasparāv amardena vartayanti yathāsukham
13
tān prāpya tu sa dhig daṇḍo na kāraṇam ato 'bhavat
tato 'bhyagacchan devāṃś ca brāhmaṇāṃś cāvamanya ha
14
etasminn eva kāle tu devā devavaraṃ śivam
agacchañ śaraṇaṃ vīraṃ bahurūpaṃ gaṇādhipam
15
tena sma te gaganagāḥ sapurāḥ pātitāḥ kṣitau
tisro 'py ekena bānena devāpyāyita tejasā
16
teṣām adhipatis tv āsīd bhīmo bhīmaparākramaḥ
devatānāṃ bhayakaraḥ sa hataḥ śūlapāṇinā
17
tasmin hate 'tha svaṃ bhāvaṃ pratyapadyanta mānavāḥ
prāvartanta ca vedā vai śāstrāṇi ca yathā purā
18
tato 'bhyasiñcan rājyena devānāṃ divi vāsavam
saptarṣayaś cānvayuñjan narāṇāṃ danda dhāraṇe
19
saptarṣīṇām athordhvaṃ ca vipṛthur nāma pārthivaḥ
rājānaḥ kṣatriyāś caiva mandaleṣu pṛthak pṛthak
20
mahākuleṣu ye jātā vṛttāḥ pūrvatarāś ca ye
teṣām athāsuro bhāvo hṛdayān nāpasarpati
21
tasmāt tenaiva bhāvena sānuṣaṅgena pārthivāḥ
surāṇy eva karmāṇi nyasevan bhīmavikramāḥ
22
pratyatiṣṭhaṃś ca teṣv eva tāny eva sthāpayanti ca
bhajante tāni cādyāpi ye bāliśatamā narāḥ
23
tasmād ahaṃ bravīmi tvāṃ rājan saṃcintya śāstrataḥ
saṃsiddhādhigamaṃ kuryāt karma hiṃsātmakaṃ tyajet
24
na saṃkareṇa draviṇaṃ vicinvīta vicakṣaṇaḥ
dharmārthaṃ nyāyam utsṛjya na tat kalyānam ucyate
25
sa tvam evaṃvidho dāntaḥ kṣatriyaḥ priyabāndhavaḥ
prajā bhṛtyāṃś ca putrāṃś ca svadharmeṇānupālaya
26
iṣṭāniṣṭa samāyogo vairaṃ sauhārdam eva ca
atha jātisahasrāṇi bahūni parivartate
27
tasmād guṇeṣu rajyethā mā doṣeṣu kadā cana
nirguṇo yo hi durbuddhir ātmanaḥ so 'rir ucyate
28
mānuṣeṣu mahārāja dharmādharmau pravartataḥ
na tathānyeṣu bhūteṣu manuṣyarahiteṣv iha
29
dharmaśīlo naro vidvān īhako 'nīhako 'pi vā
ātmabhūtaḥ sadā loke cared bhūtāny ahiṃsayan
30
yadā vyapetad dhṛl lekhaṃ mano bhavati tasya vai
nānṛtaṃ caiva bhavati tadā kalyānam ṛcchati
