Book 12. Chapter 298

The Mahabharata In Sanskrit


Book 12

Chapter 298

1

[य]

धर�माधर�मविम�क�तं यद विम�क�तं सर�वसंश�रयात

जन�ममृत�य�विम�क�तं च विम�क�तं प�ण�यपापयॊः

2

यच छिवं नित�यम अभयं नित�यं चाक�षरम अव�ययम

श�चि नित�यम अनायासं तद भवान वक�त�म अर�हति

3

[भी]

अत�र ते वर�तयिष�ये ऽहम इतिहासं प�रातनम

याज�ञवल�क�यस�य संवादं जनकस�य च भारत

4

याज�ञवल�क�यम ऋषिश�रेष�ठं दैवरातिर मया यशः

पप�रच�छ जनकॊ राजा परश�नं परश�नविदां वरः

5

कतीन�द�रियाणि विप�रर�षे कति परकृतयः समृताः

किम अव�यक�तं परं बरह�म तस�माच च परतस त� किम

6

परभवं चाप�ययं चैव कालसंख�यां तथैव च

वक�त�म अर�हसि विप�रेन�द�र तवद अन�ग�रह काङ�क�षिणः

7

अज�ञानात परिपृच�छामि तवं हि जञानमयॊ निधिः

तद अहं शरॊत�म इच�छामि सर�वम �तद असंशयम

8

[या]

शरूयताम अवनी पाल यद �तद अन�पृच�छसि

यॊगानां परमं जञानं सांख�यानां च विशेषतः

9

न तवाविदितं किं चिन मां त� जिज�ञासते भवान

पृष�टेन चापि वक�तव�यम �ष धर�मः सनातनः

10

अस�तौ परकृतयः परॊक�ता विकाराश चापि सॊदश

अथ सप�त त� वयक�तानि पराह�र अध�यात�मचिन�तकाः

11

अव�यक�तं च महांश चैव तथाहंकार �व च

पृथिवी वाय�र आकाशम आपॊ जयॊतिश च पञ�चमम

12

�ताः परकृतयस तव अस�तौ विकारान अपि मे शृण�

शरॊत�रं तवक चैव चक�ष�श च जिह�वा घराणं च पञ�चमम

13

शब�दस�पर�शौ च रूपं च रसॊ गन�धस तथैव च

वाक च हस�तौ च पादौ च पाय�र मेध�रं तथैव च

14

�ते विशेषा राजेन�द�र महाभूतेष� पञ�चस�

ब�द�धीन�द�रियाण�य अथैतानि सविशेषाणि मैथिल

15

मनः सॊदशकं पराह�र अध�यात�मगतिचिन�तकाः

तवं चैवान�ये च विद�वांसस तत�त�वब�द�धिविशारदाः

16

अव�यक�ताच च महान आत�मा सम�त�पद�यति पार�तिव

परथमं सर�गम इत�य �तद आह�ः पराधानिकं ब�धाः

17

महतश चाप�य अहंकार उत�पद�यति नराधिप

दवितीयं सर�गम इत�य आह�र �तद ब�द�ध�यात�मकं समृतम

18

अहंकाराच च संभूतं मनॊ भूतग�णात�मकम

तृतीयः सर�ग इत�य �ष आहंकारिक उच�यते

19

मनसस त� सम�द�भूता महाभूता नराधिप

चत�र�थं सर�गम इत�य �तन मानसं परिचक�षते

20

शब�दः सपर�शश च रूपं च रसॊ गन�धस तथैव च

पञ�चमं सर�गम इत�य आह�र भौतिकं भूतचिन�तकाः

21

शरॊत�रं तवक चैव चक�ष�श च जिह�वा घराणं च पञ�चमम

सर�गं त� सस�थम इत�य आह�र बह� चिन�तात�मकं समृतम

22

अधः शरॊत�रेन�द�रिय गराम उत�पद�यति नराधिप

सप�तमं सर�गम इत�य आह�र �तद �न�द�रियकं समृतम

23

ऊर�ध�वस�रॊतस तथा तिर�यग उत�पद�यति नराधिप

अस�तमं सर�गम इत�य आह�र �तद आर�जवकं ब�धाः

24

तिर�यक सरॊतस तव अधः सरॊत उत�पद�यति नराधिप

नवमं सर�गम इत�य आह�र �तद आर�जवकं ब�धाः

25

�तानि नव सर�गाणि तत�त�वानि च नराधिप

चत�र�विंशतिर उक�तानि यथा शर�तिनिदर�शनात

26

अत ऊर�ध�वं महाराज ग�णस�यैतस�य तत�त�वतः

महात�मभिर अन�प�रॊक�तां कालसंख�यां निबॊध मे

1

[y]

dharm�dharmavimuktaṃ yad vimuktaṃ sarvasaṃśray�t

janmamṛtyuvimuktaṃ ca vimuktaṃ puṇyap�payoḥ

2

yac chivaṃ nityam abhayaṃ nityaṃ c�kṣaram avyayam

śuci nityam an�y�saṃ tad bhav�n vaktum arhati

3

[bhī]

atra te vartayiṣye 'ham itih�saṃ pur�tanam

y�jñavalkyasya saṃv�daṃ janakasya ca bh�rata

4

y�jñavalkyam ṛṣiśreṣṭhaṃ daivar�tir may� yaśaḥ

papraccha janako r�j� praśnaṃ praśnavid�ṃ varaḥ

5

katīndriy�ṇi viprarṣe kati prakṛtayaḥ smṛt�ḥ

kim avyaktaṃ paraṃ brahma tasm�c ca paratas tu kim

6

prabhavaṃ c�pyayaṃ caiva k�lasaṃkhy�ṃ tathaiva ca

vaktum arhasi viprendra tvad anugraha k�ṅkṣiṇaḥ

7

ajñ�n�t paripṛcch�mi tvaṃ hi jñ�namayo nidhiḥ

tad ahaṃ śrotum icch�mi sarvam etad asaṃśayam

8

[y�]

śrūyat�m avanī p�la yad etad anupṛcchasi

yog�n�ṃ paramaṃ jñ�naṃ s�ṃkhy�n�ṃ ca viśeṣataḥ

9

na tav�viditaṃ kiṃ cin m�ṃ tu jijñ�sate bhav�n

pṛṣṭena c�pi vaktavyam eṣa dharmaḥ san�tanaḥ

10

astau prakṛtayaḥ prokt� vik�r�ś c�pi sodaśa

atha sapta tu vyakt�ni pr�hur adhy�tmacintak�ḥ

11

avyaktaṃ ca mah�ṃś caiva tath�haṃk�ra eva ca

pṛthivī v�yur �k�śam �po jyotiś ca pañcamam

12

et�ḥ prakṛtayas tv astau vik�r�n api me śṛṇu

śrotraṃ tvak caiva cakṣuś ca jihv� ghr�ṇaṃ ca pañcamam

13

śabdasparśau ca rūpaṃ ca raso gandhas tathaiva ca

v�k ca hastau ca p�dau ca p�yur medhraṃ tathaiva ca

14

ete viśeṣ� r�jendra mah�bhūteṣu pañcasu

buddhīndriy�ṇy athait�ni saviśeṣ�ṇi maithila

15

manaḥ sodaśakaṃ pr�hur adhy�tmagaticintak�ḥ

tvaṃ caiv�nye ca vidv�ṃsas tattvabuddhiviś�rad�ḥ

16

avyakt�c ca mah�n �tm� samutpadyati p�rtiva

prathamaṃ sargam ity etad �huḥ pr�dh�nikaṃ budh�ḥ

17

mahataś c�py ahaṃk�ra utpadyati nar�dhipa

dvitīyaṃ sargam ity �hur etad buddhy�tmakaṃ smṛtam

18

ahaṃk�r�c ca saṃbhūtaṃ mano bhūtaguṇ�tmakam

tṛtīyaḥ sarga ity eṣa �haṃk�rika ucyate

19

manasas tu samudbhūt� mah�bhūt� nar�dhipa

caturthaṃ sargam ity etan m�nasaṃ paricakṣate

20

śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca raso gandhas tathaiva ca

pañcamaṃ sargam ity �hur bhautikaṃ bhūtacintak�ḥ

21

śrotraṃ tvak caiva cakṣuś ca jihv� ghr�ṇaṃ ca pañcamam

sargaṃ tu sastham ity �hur bahu cint�tmakaṃ smṛtam

22

adhaḥ śrotrendriya gr�ma utpadyati nar�dhipa

saptamaṃ sargam ity �hur etad aindriyakaṃ smṛtam

23

ūrdhvasrotas tath� tiryag utpadyati nar�dhipa

astamaṃ sargam ity �hur etad �rjavakaṃ budh�ḥ

24

tiryak srotas tv adhaḥ srota utpadyati nar�dhipa

navamaṃ sargam ity �hur etad �rjavakaṃ budh�ḥ

25

et�ni nava sarg�ṇi tattv�ni ca nar�dhipa

caturviṃśatir ukt�ni yath� śrutinidarśan�t

26

ata ūrdhvaṃ mah�r�ja guṇasyaitasya tattvataḥ

mah�tmabhir anuprokt�ṃ k�lasaṃkhy�ṃ nibodha me