Book 12. Chapter 315
The Mahabharata In Sanskrit
Book 12
Chapter 315
1
[भी]
एतच छरुत्वा गुरॊर वाक्यं वयास शिष्या महौजसः
अन्यॊन्यं हृष्टमनसः परिषस्वजिरे तदा
2
उक्ताः समॊ यद भगवता तदात्वायति संहितम
तन नॊ मनसि संरूढं करिष्यामस तथा च तत
3
अन्यॊन्यं च सभाज्यैवं सुप्रीतमनसः पुनः
विज्ञापयन्ति सम गुरुं पुनर वाक्यविशारदाः
4
शैलाद अस्मान महीं गन्तुं काङ्क्षितं नॊ महामुनौ
वेदान अनेकधा कर्तुं यदि ते रुचितं विभॊ
5
शिष्याणां वचनं शरुत्वा पराशर सुतः परभुः
परत्युवाच ततॊ वाक्यं धर्मार्थसहितं हितम
6
कषितिं वा देवलॊकं वा गम्यतां यदि रॊचते
अप्रमादश च वः कार्यॊ बरह्म हि परचुरछलम
7
ते ऽनुज्ञातास ततः सर्वे गुरुणा सत्यवादिना
जग्मुः परदक्षिणं कृत्वा वयासं मूर्ध्नाभिवाद्य च
8
अवतीर्य महीं ते ऽथ चातुर्हॊत्रम अकल्पयन
संयाजयन्तॊ विप्रांश च राजन्यांश च विशस तथा
9
पूज्यमाना दविजैर नित्यं मॊदमाना गृहे रताः
याजनाध्यापन रताः शरीमन्तॊ लॊकविश्रुताः
10
अवतीर्णेषु शिष्येषु वयासः पुत्रसहायवान
तूस्नीं धयानपरॊ धीमान एकान्ते समुपाविशत
11
तं ददर्शाश्रमपदे नारदः सुमहातपः
अथैनम अब्रवीत काले मधुराक्षरया गिरा
12
भॊ भॊ महर्षे वासिष्ठ बरह्मघॊषॊ न वर्तते
एकॊ धयानपरस तूस्नीं किम आस्से चिन्तयन्न इव
13
बरह्मघॊषैर विरहितः पर्वतॊ ऽयं न शॊभते
रजसा तमसा चैव सॊमः सॊपप्लवॊ यथा
14
न भराजते यथा पूर्वं निषादानाम इवालयः
देवर्षिगणजुष्टॊ ऽपि वेदध्वनिनिराकृतः
15
ऋषयश च हि देवाश च गन्धर्वाश च महौजसः
विमुक्ता बरह्मघॊषेण न भराजन्ते यथा पुरा
16
नारदस्य वचः शरुत्वा कृष्णद्वैपायनॊ ऽबरवीत
महर्षे यत तवया परॊक्तं वेदवादविचक्षण
17
एतन मनॊ ऽनुकूलं मे भवान अर्हति भासितुम
सर्वज्ञः सर्वदर्शी च सर्वत्र च कुतूहली
18
तरिषु लॊकेषु यद्वृत्तं सर्वं तव मते सथितम
तद आज्ञापय विप्रर्षे बरूहि किं करवाणि ते
19
यन मया समनुष्ठेयं बरह्मर्षे तद उदाहर
वियुक्तस्येह शिष्यैर मे नातिहृष्टम इदं मनः
20
[नारद]
अनाम्नाय मला वेदा बराह्मणस्याव्रतं मलम
मलं पृथिव्या वाहीकाः सत्रीणां कौतूहलं मलम
21
अधीयतां भवान वेदान सार्धं पुत्रेण धीमता
विधुन्वन बरह्मघॊषेण रक्षॊभयकृतं तमः
22
[भी]
नारदस्य वचः शरुत्वा वयासः परमधर्मवित
तथेत्य उवाच संहृष्टॊ वेदाभ्यासे दृध वरतः
23
शुकेन सह पुत्रेण वेदाभ्यासम अथाकरॊत
सवरेणॊच्चैः स शैक्षेण लॊकान आपूरयन्न इव
24
तयॊर अभ्यसतॊर एवं नानाधर्मप्रवादिनॊः
वातॊ ऽतिमात्रं परववौ समुद्रानिल वेजितः
25
ततॊ ऽनध्याय इति तं वयासः पुत्रम अवारयत
शुकॊ वारित मात्रस तु कौतूहलसमन्वितः
26
अपृच्छत पितरं बरह्मन कुतॊ वायुर अभूद अयम
आख्यातुम अर्हति भवान वायॊः सर्वं विचेष्टितम
27
शुकस्यैतद वचः शरुत्वा वयासः परमविस्मितः
अनध्याय निमित्ते ऽसमिन्न इदं वचनम अब्रवीत
28
दिव्यं ते चक्षुर उत्पन्नं सवस्थं ते निर्मलं मनः
तमसा रजसा चापि तयक्तः सत्त्वे वयवस्थितः
29
आदर्शे सवाम इव छायां पश्यस्य आत्मानम आत्मना
नयस्यात्मनि सवयं वेदान बुद्ध्या समनुचिन्तय
30
देव यानचरॊ विष्णॊः पितृयानश च तामसः
दवाव एतौ परेत्य पन्थानौ दिवं चाधश च गच्छतः
31
पृथिव्याम अन्तरिक्षे च यत्र संवान्ति वायवः
सप्तैते वायुमार्गा वै तान निबॊधानुपूर्वशः
32
तत्र देवगणाः साध्याः समभूवन महाबलाः
तेषाम अप्य अभवत पुत्रः समानॊ नाम दुर्जयः
33
उदानस तस्य पुत्रॊ ऽभूद वयानस तस्याभवत सुतः
अपानश च ततॊ जञेयः पराणश चापि ततः परम
34
अनपत्यॊ ऽभवत परानॊ दुर्धर्षः शत्रुतापनः
पृथक कर्माणि तेषां तु परवक्ष्यामि यथातथम
35
परानिनां सर्वतॊ वायुश चेष्टा वर्तयते पृथक
पराणनाच चैव भूतानां पराण इत्य अभिधीयते
36
परेरयत्य अभ्रसंघातान धूमजांश चॊस्मजांश च यः
परथमः परथमे मार्गे परवहॊ नाम सॊ ऽनिलः
37
अम्बरे सनेहम अभ्रेभ्यस तदिद भयश चॊत्तमद्युतिः
आवहॊ नाम संवाति दवितीयः शवसनॊ नदन
38
उदयं जयॊतिषां शश्वत सॊमादीनां करॊति यः
अन्तर्देहेषु चॊदानं यं वदन्ति महर्षयः
39
यश चतुर्भ्यः समुद्रेभ्यॊ वायुर धारयते जलम
उद्धृत्याददते चापॊ जीमूतेभ्यॊ ऽमबरे ऽनिलः
40
यॊ ऽदभिः संयॊज्य जीमूतान पर्जन्याय परयच्छति
उद्वहॊ नाम वर्षिष्ठस तरितीयः स सदागतिः
41
समुह्यमाना बहुधा येन नीलाः पृथग घनाः
वर्षमॊक्षकृतारम्भास ते भवन्ति घनाघनाः
42
संहता येन चाविद्धा भवन्ति नदतां नदाः
रक्षणार्थाय संभूता मेघत्वम उपयान्ति च
43
यॊ ऽसौ वहति देवानां विमानानि विहायसा
चतुर्थः संवहॊ नाम वायुः स गिरिमर्दनः
44
येन वेगवता रुग्णा रूक्षेणारुजता रसान
वायुना विहिता मेघा न भवन्ति बलाहकाः
45
दारुणॊत्पात संचारॊ नभसः सतनयित्नुमान
पञ्चमः स महावेगॊ विवहॊ नाम मारुतः
46
यस्मिन पारिप्लवे दिव्या वहन्त्य आपॊ विहायसा
पुण्यं चाकाशगङ्गायास तॊयं विष्टभ्य तिष्ठति
47
दूरात परतिहतॊ यस्मिन्न एकरश्मिर दिवाकरम
यॊनिर अंशुसहस्रस्य येन भाति वसुंधरा
48
यस्माद आप्यायते सॊमॊ निधिर दिव्यॊ ऽमृतस्य च
सस्थः परिवहॊ नाम स वायुर जवतां वरः
49
सर्वप्राण भृतां पराणान यॊ ऽनतकाले निरस्यति
यस्य वर्त्मानुवर्तेते मृत्युवैवस्वताव उभौ
50
सम्यग अन्वीक्षतां बुद्ध्या शान्तयाध्यात्म नित्यया
धयानाभ्यासाभिरामाणां यॊ ऽमृतत्वाय कल्पते
51
यं समासाद्य वेगेन दिशाम अन्तं परपेदिरे
दक्षस्य दश पुत्राणां सहस्राणि परजापतेः
52
येन सृष्टः पराभूतॊ यात्य एव न निवर्तते
परावहॊ नाम परॊ वायुः स दुरतिक्रमः
53
एवम एते ऽदितेः पुत्रा मारुताः परमाद्भुताः
अनारमन्तः संवान्ति सर्वगाः सर्वधारिणः
54
एतत तु महद आश्वर्यं यद अयं पर्वतॊत्तमः
कम्पितः सहसा तेन वायुनाभिप्रवायता
55
विष्णॊर निःश्वासवातॊ ऽयं यदा वेगसमीरितः
सहसॊदीर्यते तात जगत परव्यथते तदा
56
तस्माद बरह्मविदॊ बरह्म नाधीयन्ते ऽतिवायति
वायॊर वायुभयं हय उक्तं बरह्म तत पीडितं भवेत
57
एतावद उक्त्वा वचनं पराशर सुतः परभुः
उक्त्वा पुत्रम अधीस्वेति वयॊम गङ्गाम अयात तदा
1
[bhī]
etac chrutvā guror vākyaṃ vyāsa śiṣyā mahaujasaḥ
anyonyaṃ hṛṣṭamanasaḥ pariṣasvajire tadā
2
uktāḥ smo yad bhagavatā tadātvāyati saṃhitam
tan no manasi saṃrūḍhaṃ kariṣyāmas tathā ca tat
3
anyonyaṃ ca sabhājyaivaṃ suprītamanasaḥ punaḥ
vijñāpayanti sma guruṃ punar vākyaviśāradāḥ
4
ailād asmān mahīṃ gantuṃ kāṅkṣitaṃ no mahāmunau
vedān anekadhā kartuṃ yadi te rucitaṃ vibho
5
iṣyāṇāṃ vacanaṃ śrutvā parāśara sutaḥ prabhuḥ
pratyuvāca tato vākyaṃ dharmārthasahitaṃ hitam
6
kṣitiṃ vā devalokaṃ vā gamyatāṃ yadi rocate
apramādaś ca vaḥ kāryo brahma hi pracurachalam
7
te 'nujñātās tataḥ sarve guruṇā satyavādinā
jagmuḥ pradakṣiṇaṃ kṛtvā vyāsaṃ mūrdhnābhivādya ca
8
avatīrya mahīṃ te 'tha cāturhotram akalpayan
saṃyājayanto viprāṃś ca rājanyāṃś ca viśas tathā
9
pūjyamānā dvijair nityaṃ modamānā gṛhe ratāḥ
yājanādhyāpana ratāḥ śrīmanto lokaviśrutāḥ
10
avatīrṇeṣu śiṣyeṣu vyāsaḥ putrasahāyavān
tūsnīṃ dhyānaparo dhīmān ekānte samupāviśat
11
taṃ dadarśāśramapade nāradaḥ sumahātapaḥ
athainam abravīt kāle madhurākṣarayā girā
12
bho bho maharṣe vāsiṣṭha brahmaghoṣo na vartate
eko dhyānaparas tūsnīṃ kim āsse cintayann iva
13
brahmaghoṣair virahitaḥ parvato 'yaṃ na śobhate
rajasā tamasā caiva somaḥ sopaplavo yathā
14
na bhrājate yathā pūrvaṃ niṣādānām ivālayaḥ
devarṣigaṇajuṣṭo 'pi vedadhvaninirākṛtaḥ
15
ṛayaś ca hi devāś ca gandharvāś ca mahaujasaḥ
vimuktā brahmaghoṣeṇa na bhrājante yathā purā
16
nāradasya vacaḥ śrutvā kṛṣṇadvaipāyano 'bravīt
maharṣe yat tvayā proktaṃ vedavādavicakṣaṇa
17
etan mano 'nukūlaṃ me bhavān arhati bhāsitum
sarvajñaḥ sarvadarśī ca sarvatra ca kutūhalī
18
triṣu lokeṣu yadvṛttaṃ sarvaṃ tava mate sthitam
tad ājñāpaya viprarṣe brūhi kiṃ karavāṇi te
19
yan mayā samanuṣṭheyaṃ brahmarṣe tad udāhara
viyuktasyeha śiṣyair me nātihṛṣṭam idaṃ manaḥ
20
[nārada]
anāmnāya malā vedā brāhmaṇasyāvrataṃ malam
malaṃ pṛthivyā vāhīkāḥ strīṇāṃ kautūhalaṃ malam
21
adhīyatāṃ bhavān vedān sārdhaṃ putreṇa dhīmatā
vidhunvan brahmaghoṣeṇa rakṣobhayakṛtaṃ tamaḥ
22
[bhī]
nāradasya vacaḥ śrutvā vyāsaḥ paramadharmavit
tathety uvāca saṃhṛṣṭo vedābhyāse dṛdha vrataḥ
23
ukena saha putreṇa vedābhyāsam athākarot
svareṇoccaiḥ sa śaikṣeṇa lokān āpūrayann iva
24
tayor abhyasator evaṃ nānādharmapravādinoḥ
vāto 'timātraṃ pravavau samudrānila vejitaḥ
25
tato 'nadhyāya iti taṃ vyāsaḥ putram avārayat
śuko vārita mātras tu kautūhalasamanvitaḥ
26
apṛcchat pitaraṃ brahman kuto vāyur abhūd ayam
ākhyātum arhati bhavān vāyoḥ sarvaṃ viceṣṭitam
27
ukasyaitad vacaḥ śrutvā vyāsaḥ paramavismitaḥ
anadhyāya nimitte 'sminn idaṃ vacanam abravīt
28
divyaṃ te cakṣur utpannaṃ svasthaṃ te nirmalaṃ manaḥ
tamasā rajasā cāpi tyaktaḥ sattve vyavasthitaḥ
29
darśe svām iva chāyāṃ paśyasy ātmānam ātmanā
nyasyātmani svayaṃ vedān buddhyā samanucintaya
30
deva yānacaro viṣṇoḥ pitṛyānaś ca tāmasaḥ
dvāv etau pretya panthānau divaṃ cādhaś ca gacchataḥ
31
pṛthivyām antarikṣe ca yatra saṃvānti vāyavaḥ
saptaite vāyumārgā vai tān nibodhānupūrvaśaḥ
32
tatra devagaṇāḥ sādhyāḥ samabhūvan mahābalāḥ
teṣām apy abhavat putraḥ samāno nāma durjayaḥ
33
udānas tasya putro 'bhūd vyānas tasyābhavat sutaḥ
apānaś ca tato jñeyaḥ prāṇaś cāpi tataḥ param
34
anapatyo 'bhavat prāno durdharṣaḥ śatrutāpanaḥ
pṛthak karmāṇi teṣāṃ tu pravakṣyāmi yathātatham
35
prānināṃ sarvato vāyuś ceṣṭā vartayate pṛthak
prāṇanāc caiva bhūtānāṃ prāṇa ity abhidhīyate
36
prerayaty abhrasaṃghātān dhūmajāṃś cosmajāṃś ca yaḥ
prathamaḥ prathame mārge pravaho nāma so 'nilaḥ
37
ambare sneham abhrebhyas tadid bhyaś cottamadyutiḥ
āvaho nāma saṃvāti dvitīyaḥ śvasano nadan
38
udayaṃ jyotiṣāṃ aśvat somādīnāṃ karoti yaḥ
antardeheṣu codānaṃ yaṃ vadanti maharṣayaḥ
39
yaś caturbhyaḥ samudrebhyo vāyur dhārayate jalam
uddhṛtyādadate cāpo jīmūtebhyo 'mbare 'nilaḥ
40
yo 'dbhiḥ saṃyojya jīmūtān parjanyāya prayacchati
udvaho nāma varṣiṣṭhas tritīyaḥ sa sadāgatiḥ
41
samuhyamānā bahudhā yena nīlāḥ pṛthag ghanāḥ
varṣamokṣakṛtārambhās te bhavanti ghanāghanāḥ
42
saṃhatā yena cāviddhā bhavanti nadatāṃ nadāḥ
rakṣaṇārthāya saṃbhūtā meghatvam upayānti ca
43
yo 'sau vahati devānāṃ vimānāni vihāyasā
caturthaḥ saṃvaho nāma vāyuḥ sa girimardanaḥ
44
yena vegavatā rugṇā rūkṣeṇārujatā rasān
vāyunā vihitā meghā na bhavanti balāhakāḥ
45
dāruṇotpāta saṃcāro nabhasaḥ stanayitnumān
pañcamaḥ sa mahāvego vivaho nāma mārutaḥ
46
yasmin pāriplave divyā vahanty āpo vihāyasā
puṇyaṃ cākāśagaṅgāyās toyaṃ viṣṭabhya tiṣṭhati
47
dūrāt pratihato yasminn ekaraśmir divākaram
yonir aṃśusahasrasya yena bhāti vasuṃdharā
48
yasmād āpyāyate somo nidhir divyo 'mṛtasya ca
sasthaḥ parivaho nāma sa vāyur javatāṃ varaḥ
49
sarvaprāṇa bhṛtāṃ prāṇān yo 'ntakāle nirasyati
yasya vartmānuvartete mṛtyuvaivasvatāv ubhau
50
samyag anvīkṣatāṃ buddhyā śāntayādhyātma nityayā
dhyānābhyāsābhirāmāṇāṃ yo 'mṛtatvāya kalpate
51
yaṃ samāsādya vegena diśām antaṃ prapedire
dakṣasya daśa putrāṇāṃ sahasrāṇi prajāpateḥ
52
yena sṛṣṭaḥ parābhūto yāty eva na nivartate
parāvaho nāma paro vāyuḥ sa duratikramaḥ
53
evam ete 'diteḥ putrā mārutāḥ paramādbhutāḥ
anāramantaḥ saṃvānti sarvagāḥ sarvadhāriṇaḥ
54
etat tu mahad āśvaryaṃ yad ayaṃ parvatottamaḥ
kampitaḥ sahasā tena vāyunābhipravāyatā
55
viṣṇor niḥśvāsavāto 'yaṃ yadā vegasamīritaḥ
sahasodīryate tāta jagat pravyathate tadā
56
tasmād brahmavido brahma nādhīyante 'tivāyati
vāyor vāyubhayaṃ hy uktaṃ brahma tat pīḍitaṃ bhavet
57
etāvad uktvā vacanaṃ parāśara sutaḥ prabhuḥ
uktvā putram adhīsveti vyoma gaṅgām ayāt tadā
Book 12
Chapter 315
1
[भी]
एतच छरुत्वा गुरॊर वाक्यं वयास शिष्या महौजसः
अन्यॊन्यं हृष्टमनसः परिषस्वजिरे तदा
2
उक्ताः समॊ यद भगवता तदात्वायति संहितम
तन नॊ मनसि संरूढं करिष्यामस तथा च तत
3
अन्यॊन्यं च सभाज्यैवं सुप्रीतमनसः पुनः
विज्ञापयन्ति सम गुरुं पुनर वाक्यविशारदाः
4
शैलाद अस्मान महीं गन्तुं काङ्क्षितं नॊ महामुनौ
वेदान अनेकधा कर्तुं यदि ते रुचितं विभॊ
5
शिष्याणां वचनं शरुत्वा पराशर सुतः परभुः
परत्युवाच ततॊ वाक्यं धर्मार्थसहितं हितम
6
कषितिं वा देवलॊकं वा गम्यतां यदि रॊचते
अप्रमादश च वः कार्यॊ बरह्म हि परचुरछलम
7
ते ऽनुज्ञातास ततः सर्वे गुरुणा सत्यवादिना
जग्मुः परदक्षिणं कृत्वा वयासं मूर्ध्नाभिवाद्य च
8
अवतीर्य महीं ते ऽथ चातुर्हॊत्रम अकल्पयन
संयाजयन्तॊ विप्रांश च राजन्यांश च विशस तथा
9
पूज्यमाना दविजैर नित्यं मॊदमाना गृहे रताः
याजनाध्यापन रताः शरीमन्तॊ लॊकविश्रुताः
10
अवतीर्णेषु शिष्येषु वयासः पुत्रसहायवान
तूस्नीं धयानपरॊ धीमान एकान्ते समुपाविशत
11
तं ददर्शाश्रमपदे नारदः सुमहातपः
अथैनम अब्रवीत काले मधुराक्षरया गिरा
12
भॊ भॊ महर्षे वासिष्ठ बरह्मघॊषॊ न वर्तते
एकॊ धयानपरस तूस्नीं किम आस्से चिन्तयन्न इव
13
बरह्मघॊषैर विरहितः पर्वतॊ ऽयं न शॊभते
रजसा तमसा चैव सॊमः सॊपप्लवॊ यथा
14
न भराजते यथा पूर्वं निषादानाम इवालयः
देवर्षिगणजुष्टॊ ऽपि वेदध्वनिनिराकृतः
15
ऋषयश च हि देवाश च गन्धर्वाश च महौजसः
विमुक्ता बरह्मघॊषेण न भराजन्ते यथा पुरा
16
नारदस्य वचः शरुत्वा कृष्णद्वैपायनॊ ऽबरवीत
महर्षे यत तवया परॊक्तं वेदवादविचक्षण
17
एतन मनॊ ऽनुकूलं मे भवान अर्हति भासितुम
सर्वज्ञः सर्वदर्शी च सर्वत्र च कुतूहली
18
तरिषु लॊकेषु यद्वृत्तं सर्वं तव मते सथितम
तद आज्ञापय विप्रर्षे बरूहि किं करवाणि ते
19
यन मया समनुष्ठेयं बरह्मर्षे तद उदाहर
वियुक्तस्येह शिष्यैर मे नातिहृष्टम इदं मनः
20
[नारद]
अनाम्नाय मला वेदा बराह्मणस्याव्रतं मलम
मलं पृथिव्या वाहीकाः सत्रीणां कौतूहलं मलम
21
अधीयतां भवान वेदान सार्धं पुत्रेण धीमता
विधुन्वन बरह्मघॊषेण रक्षॊभयकृतं तमः
22
[भी]
नारदस्य वचः शरुत्वा वयासः परमधर्मवित
तथेत्य उवाच संहृष्टॊ वेदाभ्यासे दृध वरतः
23
शुकेन सह पुत्रेण वेदाभ्यासम अथाकरॊत
सवरेणॊच्चैः स शैक्षेण लॊकान आपूरयन्न इव
24
तयॊर अभ्यसतॊर एवं नानाधर्मप्रवादिनॊः
वातॊ ऽतिमात्रं परववौ समुद्रानिल वेजितः
25
ततॊ ऽनध्याय इति तं वयासः पुत्रम अवारयत
शुकॊ वारित मात्रस तु कौतूहलसमन्वितः
26
अपृच्छत पितरं बरह्मन कुतॊ वायुर अभूद अयम
आख्यातुम अर्हति भवान वायॊः सर्वं विचेष्टितम
27
शुकस्यैतद वचः शरुत्वा वयासः परमविस्मितः
अनध्याय निमित्ते ऽसमिन्न इदं वचनम अब्रवीत
28
दिव्यं ते चक्षुर उत्पन्नं सवस्थं ते निर्मलं मनः
तमसा रजसा चापि तयक्तः सत्त्वे वयवस्थितः
29
आदर्शे सवाम इव छायां पश्यस्य आत्मानम आत्मना
नयस्यात्मनि सवयं वेदान बुद्ध्या समनुचिन्तय
30
देव यानचरॊ विष्णॊः पितृयानश च तामसः
दवाव एतौ परेत्य पन्थानौ दिवं चाधश च गच्छतः
31
पृथिव्याम अन्तरिक्षे च यत्र संवान्ति वायवः
सप्तैते वायुमार्गा वै तान निबॊधानुपूर्वशः
32
तत्र देवगणाः साध्याः समभूवन महाबलाः
तेषाम अप्य अभवत पुत्रः समानॊ नाम दुर्जयः
33
उदानस तस्य पुत्रॊ ऽभूद वयानस तस्याभवत सुतः
अपानश च ततॊ जञेयः पराणश चापि ततः परम
34
अनपत्यॊ ऽभवत परानॊ दुर्धर्षः शत्रुतापनः
पृथक कर्माणि तेषां तु परवक्ष्यामि यथातथम
35
परानिनां सर्वतॊ वायुश चेष्टा वर्तयते पृथक
पराणनाच चैव भूतानां पराण इत्य अभिधीयते
36
परेरयत्य अभ्रसंघातान धूमजांश चॊस्मजांश च यः
परथमः परथमे मार्गे परवहॊ नाम सॊ ऽनिलः
37
अम्बरे सनेहम अभ्रेभ्यस तदिद भयश चॊत्तमद्युतिः
आवहॊ नाम संवाति दवितीयः शवसनॊ नदन
38
उदयं जयॊतिषां शश्वत सॊमादीनां करॊति यः
अन्तर्देहेषु चॊदानं यं वदन्ति महर्षयः
39
यश चतुर्भ्यः समुद्रेभ्यॊ वायुर धारयते जलम
उद्धृत्याददते चापॊ जीमूतेभ्यॊ ऽमबरे ऽनिलः
40
यॊ ऽदभिः संयॊज्य जीमूतान पर्जन्याय परयच्छति
उद्वहॊ नाम वर्षिष्ठस तरितीयः स सदागतिः
41
समुह्यमाना बहुधा येन नीलाः पृथग घनाः
वर्षमॊक्षकृतारम्भास ते भवन्ति घनाघनाः
42
संहता येन चाविद्धा भवन्ति नदतां नदाः
रक्षणार्थाय संभूता मेघत्वम उपयान्ति च
43
यॊ ऽसौ वहति देवानां विमानानि विहायसा
चतुर्थः संवहॊ नाम वायुः स गिरिमर्दनः
44
येन वेगवता रुग्णा रूक्षेणारुजता रसान
वायुना विहिता मेघा न भवन्ति बलाहकाः
45
दारुणॊत्पात संचारॊ नभसः सतनयित्नुमान
पञ्चमः स महावेगॊ विवहॊ नाम मारुतः
46
यस्मिन पारिप्लवे दिव्या वहन्त्य आपॊ विहायसा
पुण्यं चाकाशगङ्गायास तॊयं विष्टभ्य तिष्ठति
47
दूरात परतिहतॊ यस्मिन्न एकरश्मिर दिवाकरम
यॊनिर अंशुसहस्रस्य येन भाति वसुंधरा
48
यस्माद आप्यायते सॊमॊ निधिर दिव्यॊ ऽमृतस्य च
सस्थः परिवहॊ नाम स वायुर जवतां वरः
49
सर्वप्राण भृतां पराणान यॊ ऽनतकाले निरस्यति
यस्य वर्त्मानुवर्तेते मृत्युवैवस्वताव उभौ
50
सम्यग अन्वीक्षतां बुद्ध्या शान्तयाध्यात्म नित्यया
धयानाभ्यासाभिरामाणां यॊ ऽमृतत्वाय कल्पते
51
यं समासाद्य वेगेन दिशाम अन्तं परपेदिरे
दक्षस्य दश पुत्राणां सहस्राणि परजापतेः
52
येन सृष्टः पराभूतॊ यात्य एव न निवर्तते
परावहॊ नाम परॊ वायुः स दुरतिक्रमः
53
एवम एते ऽदितेः पुत्रा मारुताः परमाद्भुताः
अनारमन्तः संवान्ति सर्वगाः सर्वधारिणः
54
एतत तु महद आश्वर्यं यद अयं पर्वतॊत्तमः
कम्पितः सहसा तेन वायुनाभिप्रवायता
55
विष्णॊर निःश्वासवातॊ ऽयं यदा वेगसमीरितः
सहसॊदीर्यते तात जगत परव्यथते तदा
56
तस्माद बरह्मविदॊ बरह्म नाधीयन्ते ऽतिवायति
वायॊर वायुभयं हय उक्तं बरह्म तत पीडितं भवेत
57
एतावद उक्त्वा वचनं पराशर सुतः परभुः
उक्त्वा पुत्रम अधीस्वेति वयॊम गङ्गाम अयात तदा
1
[bhī]
etac chrutvā guror vākyaṃ vyāsa śiṣyā mahaujasaḥ
anyonyaṃ hṛṣṭamanasaḥ pariṣasvajire tadā
2
uktāḥ smo yad bhagavatā tadātvāyati saṃhitam
tan no manasi saṃrūḍhaṃ kariṣyāmas tathā ca tat
3
anyonyaṃ ca sabhājyaivaṃ suprītamanasaḥ punaḥ
vijñāpayanti sma guruṃ punar vākyaviśāradāḥ
4
ailād asmān mahīṃ gantuṃ kāṅkṣitaṃ no mahāmunau
vedān anekadhā kartuṃ yadi te rucitaṃ vibho
5
iṣyāṇāṃ vacanaṃ śrutvā parāśara sutaḥ prabhuḥ
pratyuvāca tato vākyaṃ dharmārthasahitaṃ hitam
6
kṣitiṃ vā devalokaṃ vā gamyatāṃ yadi rocate
apramādaś ca vaḥ kāryo brahma hi pracurachalam
7
te 'nujñātās tataḥ sarve guruṇā satyavādinā
jagmuḥ pradakṣiṇaṃ kṛtvā vyāsaṃ mūrdhnābhivādya ca
8
avatīrya mahīṃ te 'tha cāturhotram akalpayan
saṃyājayanto viprāṃś ca rājanyāṃś ca viśas tathā
9
pūjyamānā dvijair nityaṃ modamānā gṛhe ratāḥ
yājanādhyāpana ratāḥ śrīmanto lokaviśrutāḥ
10
avatīrṇeṣu śiṣyeṣu vyāsaḥ putrasahāyavān
tūsnīṃ dhyānaparo dhīmān ekānte samupāviśat
11
taṃ dadarśāśramapade nāradaḥ sumahātapaḥ
athainam abravīt kāle madhurākṣarayā girā
12
bho bho maharṣe vāsiṣṭha brahmaghoṣo na vartate
eko dhyānaparas tūsnīṃ kim āsse cintayann iva
13
brahmaghoṣair virahitaḥ parvato 'yaṃ na śobhate
rajasā tamasā caiva somaḥ sopaplavo yathā
14
na bhrājate yathā pūrvaṃ niṣādānām ivālayaḥ
devarṣigaṇajuṣṭo 'pi vedadhvaninirākṛtaḥ
15
ṛayaś ca hi devāś ca gandharvāś ca mahaujasaḥ
vimuktā brahmaghoṣeṇa na bhrājante yathā purā
16
nāradasya vacaḥ śrutvā kṛṣṇadvaipāyano 'bravīt
maharṣe yat tvayā proktaṃ vedavādavicakṣaṇa
17
etan mano 'nukūlaṃ me bhavān arhati bhāsitum
sarvajñaḥ sarvadarśī ca sarvatra ca kutūhalī
18
triṣu lokeṣu yadvṛttaṃ sarvaṃ tava mate sthitam
tad ājñāpaya viprarṣe brūhi kiṃ karavāṇi te
19
yan mayā samanuṣṭheyaṃ brahmarṣe tad udāhara
viyuktasyeha śiṣyair me nātihṛṣṭam idaṃ manaḥ
20
[nārada]
anāmnāya malā vedā brāhmaṇasyāvrataṃ malam
malaṃ pṛthivyā vāhīkāḥ strīṇāṃ kautūhalaṃ malam
21
adhīyatāṃ bhavān vedān sārdhaṃ putreṇa dhīmatā
vidhunvan brahmaghoṣeṇa rakṣobhayakṛtaṃ tamaḥ
22
[bhī]
nāradasya vacaḥ śrutvā vyāsaḥ paramadharmavit
tathety uvāca saṃhṛṣṭo vedābhyāse dṛdha vrataḥ
23
ukena saha putreṇa vedābhyāsam athākarot
svareṇoccaiḥ sa śaikṣeṇa lokān āpūrayann iva
24
tayor abhyasator evaṃ nānādharmapravādinoḥ
vāto 'timātraṃ pravavau samudrānila vejitaḥ
25
tato 'nadhyāya iti taṃ vyāsaḥ putram avārayat
śuko vārita mātras tu kautūhalasamanvitaḥ
26
apṛcchat pitaraṃ brahman kuto vāyur abhūd ayam
ākhyātum arhati bhavān vāyoḥ sarvaṃ viceṣṭitam
27
ukasyaitad vacaḥ śrutvā vyāsaḥ paramavismitaḥ
anadhyāya nimitte 'sminn idaṃ vacanam abravīt
28
divyaṃ te cakṣur utpannaṃ svasthaṃ te nirmalaṃ manaḥ
tamasā rajasā cāpi tyaktaḥ sattve vyavasthitaḥ
29
darśe svām iva chāyāṃ paśyasy ātmānam ātmanā
nyasyātmani svayaṃ vedān buddhyā samanucintaya
30
deva yānacaro viṣṇoḥ pitṛyānaś ca tāmasaḥ
dvāv etau pretya panthānau divaṃ cādhaś ca gacchataḥ
31
pṛthivyām antarikṣe ca yatra saṃvānti vāyavaḥ
saptaite vāyumārgā vai tān nibodhānupūrvaśaḥ
32
tatra devagaṇāḥ sādhyāḥ samabhūvan mahābalāḥ
teṣām apy abhavat putraḥ samāno nāma durjayaḥ
33
udānas tasya putro 'bhūd vyānas tasyābhavat sutaḥ
apānaś ca tato jñeyaḥ prāṇaś cāpi tataḥ param
34
anapatyo 'bhavat prāno durdharṣaḥ śatrutāpanaḥ
pṛthak karmāṇi teṣāṃ tu pravakṣyāmi yathātatham
35
prānināṃ sarvato vāyuś ceṣṭā vartayate pṛthak
prāṇanāc caiva bhūtānāṃ prāṇa ity abhidhīyate
36
prerayaty abhrasaṃghātān dhūmajāṃś cosmajāṃś ca yaḥ
prathamaḥ prathame mārge pravaho nāma so 'nilaḥ
37
ambare sneham abhrebhyas tadid bhyaś cottamadyutiḥ
āvaho nāma saṃvāti dvitīyaḥ śvasano nadan
38
udayaṃ jyotiṣāṃ aśvat somādīnāṃ karoti yaḥ
antardeheṣu codānaṃ yaṃ vadanti maharṣayaḥ
39
yaś caturbhyaḥ samudrebhyo vāyur dhārayate jalam
uddhṛtyādadate cāpo jīmūtebhyo 'mbare 'nilaḥ
40
yo 'dbhiḥ saṃyojya jīmūtān parjanyāya prayacchati
udvaho nāma varṣiṣṭhas tritīyaḥ sa sadāgatiḥ
41
samuhyamānā bahudhā yena nīlāḥ pṛthag ghanāḥ
varṣamokṣakṛtārambhās te bhavanti ghanāghanāḥ
42
saṃhatā yena cāviddhā bhavanti nadatāṃ nadāḥ
rakṣaṇārthāya saṃbhūtā meghatvam upayānti ca
43
yo 'sau vahati devānāṃ vimānāni vihāyasā
caturthaḥ saṃvaho nāma vāyuḥ sa girimardanaḥ
44
yena vegavatā rugṇā rūkṣeṇārujatā rasān
vāyunā vihitā meghā na bhavanti balāhakāḥ
45
dāruṇotpāta saṃcāro nabhasaḥ stanayitnumān
pañcamaḥ sa mahāvego vivaho nāma mārutaḥ
46
yasmin pāriplave divyā vahanty āpo vihāyasā
puṇyaṃ cākāśagaṅgāyās toyaṃ viṣṭabhya tiṣṭhati
47
dūrāt pratihato yasminn ekaraśmir divākaram
yonir aṃśusahasrasya yena bhāti vasuṃdharā
48
yasmād āpyāyate somo nidhir divyo 'mṛtasya ca
sasthaḥ parivaho nāma sa vāyur javatāṃ varaḥ
49
sarvaprāṇa bhṛtāṃ prāṇān yo 'ntakāle nirasyati
yasya vartmānuvartete mṛtyuvaivasvatāv ubhau
50
samyag anvīkṣatāṃ buddhyā śāntayādhyātma nityayā
dhyānābhyāsābhirāmāṇāṃ yo 'mṛtatvāya kalpate
51
yaṃ samāsādya vegena diśām antaṃ prapedire
dakṣasya daśa putrāṇāṃ sahasrāṇi prajāpateḥ
52
yena sṛṣṭaḥ parābhūto yāty eva na nivartate
parāvaho nāma paro vāyuḥ sa duratikramaḥ
53
evam ete 'diteḥ putrā mārutāḥ paramādbhutāḥ
anāramantaḥ saṃvānti sarvagāḥ sarvadhāriṇaḥ
54
etat tu mahad āśvaryaṃ yad ayaṃ parvatottamaḥ
kampitaḥ sahasā tena vāyunābhipravāyatā
55
viṣṇor niḥśvāsavāto 'yaṃ yadā vegasamīritaḥ
sahasodīryate tāta jagat pravyathate tadā
56
tasmād brahmavido brahma nādhīyante 'tivāyati
vāyor vāyubhayaṃ hy uktaṃ brahma tat pīḍitaṃ bhavet
57
etāvad uktvā vacanaṃ parāśara sutaḥ prabhuḥ
uktvā putram adhīsveti vyoma gaṅgām ayāt tadā
