Book 12. Chapter 60

The Mahabharata In Sanskrit


Book 12

Chapter 60

1

[वैषम�पायन]

ततः प�नः स गाङ�गेयम अभिवाद�य पिता महम

पराञ�जलिर नियतॊ भूत�वा पर�यपृच�छद य�धिष�ठिर

2

के धर�माः सर�ववर�णानां चात�र�वर�ण�यस�य के पृथक

चत�र�णाम आश�रमाणां च राज धर�माश च के मताः

3

केन सविद वर�धते राष�ट�रं राजा केन विवर�धते

केन पौराश च भृत�याश च वर�धने भरतर�षभ

4

कॊशं दण�डं च द�र�गं च सहायान मन�त�रिणस तथा

ऋत�विक प�रॊहिताचार�यान कीदृशान वर�जयेन नृपः

5

केष� विश�वसितव�यं सयाद राज�ञां कस�यां चिद आपदि

क�तॊ वात�मा दृढॊ रक�ष�यस तन मे बरूहि पिता मह

6

नमॊ धर�माय महते नमः कृष�णाय वेधसे

बराह�मणेभ�यॊ नमस�कृत�वा धर�मान वक�ष�यामि शाश�वतान

7

अक�रॊधः सत�यवचनं संविभागः कषमा तथा

परजनः सवेष� दारेष� शौचम अद�रॊह �व च

8

आर�जवं भृत�यभरणं नवैते सार�ववर�णिकाः

बराह�मणस�य त� यॊ धर�मस तं ते वक�ष�यामि केवलम

9

दमम �व महाराज धर�मम आह�ः प�रातनम

सवाध�यायॊ ऽधयापनं चैव तत�र कर�म समाप�यते

10

तं चेद वित�तम उपागच�छेद वर�तमानं सवकर�मणि

अक�र�वाणं विकर�माणि शान�तं परज�ञान तर�पितम

11

क�र�वीतापत�य संतानम अथॊ दद�याद यजेत च

संविभज�य हि भॊक�तव�यं धनं सद�भिर इतीष�यते

12

परिनिष�ठित कार�यस त� सवाध�यायेनैव बराह�मणः

क�र�याद अन�यन न वा क�र�यान मैत�रॊ बराह�मण उच�यते

13

कषत�रियस�यापि यॊ धर�मस तं ते वक�ष�यामि भारत

दद�याद राजा न याचेत यजेत न त� याजयेत

14

नाध�यापयेद अधीयीत परजाश च परिपालयेत

नित�यॊद�य�क�तॊ दस�य� वधे रणे क�र�यात पराक�रमम

15

ये च करत�भिर ईजानाः शर�तवन�तश च भूमिपाः

य �वाहव जेतारस त �षां लॊकजित तमाः

16

अविक�षतेन देहेन समराद यॊ निवर�तते

कषत�रियॊ नास�य तत कर�म परशंसन�ति प�रा विदः

17

वधं हि कषत�रबन�धूनां धर�मम आह�ः परधानतः

नास�य कृत�यतमं किं चिद अन�यद दस�य� निबर�हणात

18

दानम अध�ययनं यज�ञॊ यॊगः कषेमॊ विधीयते

तस�माद राज�ञा विशेषेण यॊद�धव�यं धर�मम ईप�षता

19

सवेष� धर�मेष�व अवस�थाप�य परजाः सर�वा महीपतिः

धर�मेण सर�वकृत�यानि समनिष�ठानि कारयेत

20

परिनिष�ठित कार�यः सयान नृपतिः परिपालनात

क�र�याद अन�यन न वा क�र�याद �न�द�रॊ राजन�य उच�यते

21

वैश�यस�यापीह यॊ धर�मस तं ते वक�ष�यामि भारत

दानम अध�ययनं यज�ञः शौचेन धनसंचयः

22

पितृवत पालयेद वैश�यॊ य�क�तः सर�वपशून इह

विकर�म तद भवेद अन�यत कर�म यद यत समाचरेत

रक�षया स हि तेषां वै महत स�खम अवाप�न�यात

23

परजापतिर हि वैश�याय सृष�ट�वा परिददे पशून

बराह�मणाय च राज�ञे च सर�वाः परिददे परजाः

24

तस�य वृत�तिं परवक�ष�यामि यच च तस�यॊपजीवनम

षण�णाम �कां पिबेद धेन�ं शताच च मिथ�नं हरेत

25

लये च सप�तमॊ भागस तथा शृङ�गे कला ख�रे

सस�यस�य सर�वबीजानाम �षा सांवत�सरी भृतिः

26

न च वैश�यस�य कामः सयान न रक�षेयं पशून इति

वैश�ये चेच�छति नान�येन रक�षितव�याः कथं चन

27

शूद�रस�यापि हि यॊ धर�मस तं ते वक�ष�यामि भारत

परजापतिर हि वर�णानां दासं शूद�रम अकल�पयत

28

तस�माच छूद�रस�य वर�णानां परिचर�या विधीयते

तेषां श�श�रूषणाच चैव महत स�खम अवाप�न�यात

29

शूद�र �तान परिचरेत तरीन वर�णान अनसूयकः

संचयांश च न क�र�वीत जात� शूद�रः कथं चन

30

पापीयान हि धनं लब�ध�वा वशे क�र�याद गरीयसः

राज�ञा वा समन�ज�ञातः कामं क�र�वीत धार�मिकः

31

तस�य वृत�तिं परवक�ष�यामि यच च तस�यॊपजीवनम

अवश�य भरणीयॊ हि वर�णानां शूद�र उच�यते

32

छत�रं वेष�टनम औशीरम उपानद वयजनानि च

यातयामानि देयानि शूद�राय परिचारिणे

33

अधार�याणि विशीर�णानि वसनानि दविजातिभिः

शूद�रायैव विधेयानि तस�य धर�मधनं हि तत

34

यश च कश चिद दविजातीनां शूद�रः श�श�रूष�र आव�रजेत

कल�प�यां तस�य त� तेनाह�र वृत�तिं धर�मविदॊ जनाः

देयः पिण�डॊ ऽनपेताय भर�तव�यौ वृद�धद�र�बलौ

35

शूद�रेण च न हातव�यॊ भर�ता कस�यां चिद आपदि

अतिरेकेण भर�तव�यॊ भर�ता दरव�यपरिक�षये

न हि सवम अस�ति शूद�रस�य भर�तृहार�य धनॊ हय असौ

36

उक�तस तरयाणां वर�णानां यज�ञस तरय�य �व भारत

सवाहाकारनमः कारौ मन�त�रः शूद�रे विधीयते

37

ताभ�यां शूद�रः पाकयज�ञैर यजेत वरतवान सवयम

पूर�णपात�र मयीम आह�ः पाकयज�ञस�य दक�षिणाम

38

शूद�रः पैजवनॊ नाम सहस�राणां शतं ददौ

�न�द�राग�नेन विधानेन दक�षिणाम इति नः शर�तम

39

अतॊ हि सर�ववर�णानां शरद�धा यज�ञॊ विधीयते

दैवतं हि महच छरद�धा पवित�रं यजतां च यत

40

दैवतं परमं विप�राः सवेन सवेन परस�परम

अयजन�न इह सत�रैस ते तैस तैः कामैः सनातनैः

41

संसृष�टा बराह�मणैर �व तरिष� वर�णेष� सृष�टयः

देवानाम अपि ये देवा यद बरूय�स ते परं हि तत

तस�माद वर�णैः सर�वयज�ञाः संसृज�यन�ते न काम�यया

42

ऋग यज�ः साम वित पूज�यॊ नित�यं सयाद देव वद दविजः

अनृग यज�र असामा त� पराजापत�य उपद�रवः

43

यज�ञॊ मनीषया तात सर�ववर�णेष� भारत

नास�य यज�ञहनॊ देवा ईहन�ते नेतरे जनाः

तस�मात सर�वेष� वर�णेष� शरद�धा यज�ञॊ विधीयते

44

सवं दैवतं बराह�मणाः सवेन नित�यं; परान वर�णान अयजन�न �वम आसीत

आरॊचिता नः स�महान स धर�मः; सृष�टॊ बरह�मणा तरिष� वर�णेष� दृष�टः

45

तस�माद वर�णा ऋजवॊ जातिधर�माः; संसृज�यन�ते तस�य विपाक �षः

�कं साम यज�र �कम ऋग �का; विप�रश चैकॊ ऽनिश�चयस तेष� दृष�टः

46

अत�र गाथा यज�ञगीताः कीर�तयन�ति प�रा विदः

वैखानसानां राजेन�द�र म�नीनां यष�ट�म इच�छताम

47

उदिते ऽन�दिते वापि शरद�दधानॊ जितेन�द�रियः

वह�निं ज�हॊति धर�मेण शरद�धा वै कारणं महत

48

यत सकन�नम अस�य तत पूर�वं यद अस�कन�न�नं तद उत�तरम

बहूनि यज�ञरूपाणि नाना कर�मफलानि च

49

तानि यः संविजानाति जञाननिश�चय निश�चितः

दविजातिः शरद�धयॊपेतः स यष�ट�ं प�र�षॊ ऽरहति

50

सतेनॊ वा यदि वा पापॊ यदि वा पापकृत तमः

यष�ट�म इच�छति यज�ञं यः साध�म �व वदन�ति तम

51

ऋषयस तं परशंसन�ति साध� चैतद असंशयम

सर�वथा सर�ववर�णैर हि यष�टव�यम इति निश�चयः

न हि यज�ञसमं किं चित तरिष� लॊकेष� विद�यते

52

तस�माद यष�टव�यम इत�य आह�ः प�र�षेणानसूयता

शरद�धा पवित�रम आश�रित�य यथाशक�ति परयच�छता

1

[vaiṣamp�yana]

tataḥ punaḥ sa g�ṅgeyam abhiv�dya pit� maham

pr�ñjalir niyato bhūtv� paryapṛcchad yudhiṣṭhira

2

ke dharm�ḥ sarvavarṇ�n�ṃ c�turvarṇyasya ke pṛthak

caturṇ�m �śram�ṇ�ṃ ca r�ja dharm�ś ca ke mat�ḥ

3

kena svid vardhate r�ṣṭraṃ r�j� kena vivardhate

kena paur�ś ca bhṛty�ś ca vardhane bharatarṣabha

4

kośaṃ daṇ�aṃ ca durgaṃ ca sah�y�n mantriṇas tath�

ṛtvik purohit�c�ry�n kīdṛś�n varjayen nṛpaḥ

5

keṣu viśvasitavyaṃ sy�d r�jñ�ṃ kasy�ṃ cid �padi

kuto v�tm� dṛ�ho rakṣyas tan me brūhi pit� maha

6

namo dharm�ya mahate namaḥ kṛṣṇ�ya vedhase

br�hmaṇebhyo namaskṛtv� dharm�n vakṣy�mi ś�śvat�n

7

akrodhaḥ satyavacanaṃ saṃvibh�gaḥ kṣam� tath�

prajanaḥ sveṣu d�reṣu śaucam adroha eva ca

8

�rjavaṃ bhṛtyabharaṇaṃ navaite s�rvavarṇik�ḥ

br�hmaṇasya tu yo dharmas taṃ te vakṣy�mi kevalam

9

damam eva mah�r�ja dharmam �huḥ pur�tanam

sv�dhy�yo 'dhy�panaṃ caiva tatra karma sam�pyate

10

taṃ ced vittam up�gacched vartam�naṃ svakarmaṇi

akurv�ṇaṃ vikarm�ṇi ś�ntaṃ prajñ�na tarpitam

11

kurvīt�patya saṃt�nam atho dady�d yajeta ca

saṃvibhajya hi bhoktavyaṃ dhanaṃ sadbhir itīṣyate

12

pariniṣṭhita k�ryas tu sv�dhy�yenaiva br�hmaṇaḥ

kury�d anyan na v� kury�n maitro br�hmaṇa ucyate

13

kṣatriyasy�pi yo dharmas taṃ te vakṣy�mi bh�rata

dady�d r�j� na y�ceta yajeta na tu y�jayet

14

n�dhy�payed adhīyīta praj�ś ca parip�layet

nityodyukto dasyu vadhe raṇe kury�t par�kramam

15

ye ca kratubhir īj�n�ḥ śrutavantaś ca bhūmip�ḥ

ya ev�hava jet�ras ta eṣ�ṃ lokajit tam�ḥ

16

avikṣatena dehena samar�d yo nivartate

kṣatriyo n�sya tat karma praśaṃsanti pur� vidaḥ

17

vadhaṃ hi kṣatrabandhūn�ṃ dharmam �huḥ pradh�nataḥ

n�sya kṛtyatamaṃ kiṃ cid anyad dasyu nibarhaṇ�t

18

d�nam adhyayanaṃ yajño yogaḥ kṣemo vidhīyate

tasm�d r�jñ� viśeṣeṇa yoddhavyaṃ dharmam īpṣat�

19

sveṣu dharmeṣv avasth�pya praj�ḥ sarv� mahīpatiḥ

dharmeṇa sarvakṛty�ni samaniṣṭh�ni k�rayet

20

pariniṣṭhita k�ryaḥ sy�n nṛpatiḥ parip�lan�t

kury�d anyan na v� kury�d aindro r�janya ucyate

21

vaiśyasy�pīha yo dharmas taṃ te vakṣy�mi bh�rata

d�nam adhyayanaṃ yajñaḥ śaucena dhanasaṃcayaḥ

22

pitṛvat p�layed vaiśyo yuktaḥ sarvapaśūn iha

vikarma tad bhaved anyat karma yad yat sam�caret

rakṣay� sa hi teṣ�ṃ vai mahat sukham av�pnuy�t

23

praj�patir hi vaiśy�ya sṛṣṭv� paridade paśūn

br�hmaṇ�ya ca r�jñe ca sarv�ḥ paridade praj�ḥ

24

tasya vṛttiṃ pravakṣy�mi yac ca tasyopajīvanam

ṣaṇṇ�m ek�ṃ pibed dhenuṃ śat�c ca mithunaṃ haret

25

laye ca saptamo bh�gas tath� śṛṅge kal� khure

sasyasya sarvabīj�n�m eṣ� s�ṃvatsarī bhṛtiḥ

26

na ca vaiśyasya k�maḥ sy�n na rakṣeyaṃ paśūn iti

vaiśye cecchati n�nyena rakṣitavy�ḥ kathaṃ cana

27

śūdrasy�pi hi yo dharmas taṃ te vakṣy�mi bh�rata

praj�patir hi varṇ�n�ṃ d�saṃ śūdram akalpayat

28

tasm�c chūdrasya varṇ�n�ṃ paricary� vidhīyate

teṣ�ṃ śuśrūṣaṇ�c caiva mahat sukham av�pnuy�t

29

śūdra et�n paricaret trīn varṇ�n anasūyakaḥ

saṃcay�ṃś ca na kurvīta j�tu śūdraḥ kathaṃ cana

30

p�pīy�n hi dhanaṃ labdhv� vaśe kury�d garīyasaḥ

r�jñ� v� samanujñ�taḥ k�maṃ kurvīta dh�rmikaḥ

31

tasya vṛttiṃ pravakṣy�mi yac ca tasyopajīvanam

avaśya bharaṇīyo hi varṇ�n�ṃ śūdra ucyate

32

chatraṃ veṣṭanam auśīram up�nad vyajan�ni ca

y�tay�m�ni dey�ni śūdr�ya paric�riṇe

33

adh�ry�ṇi viśīrṇ�ni vasan�ni dvij�tibhiḥ

śūdr�yaiva vidhey�ni tasya dharmadhanaṃ hi tat

34

yaś ca kaś cid dvij�tīn�ṃ śūdraḥ śuśrūṣur �vrajet

kalpy�ṃ tasya tu ten�hur vṛttiṃ dharmavido jan�ḥ

deyaḥ piṇ�o 'napet�ya bhartavyau vṛddhadurbalau

35

śūdreṇa ca na h�tavyo bhart� kasy�ṃ cid �padi

atirekeṇa bhartavyo bhart� dravyaparikṣaye

na hi svam asti śūdrasya bhartṛh�rya dhano hy asau

36

uktas tray�ṇ�ṃ varṇ�n�ṃ yajñas trayy eva bh�rata

sv�h�k�ranamaḥ k�rau mantraḥ śūdre vidhīyate

37

t�bhy�ṃ śūdraḥ p�kayajñair yajeta vratav�n svayam

pūrṇap�tra mayīm �huḥ p�kayajñasya dakṣiṇ�m

38

śūdraḥ paijavano n�ma sahasr�ṇ�ṃ śataṃ dadau

aindr�gnena vidh�nena dakṣiṇ�m iti naḥ śrutam

39

ato hi sarvavarṇ�n�ṃ śraddh� yajño vidhīyate

daivataṃ hi mahac chraddh� pavitraṃ yajat�ṃ ca yat

40

daivataṃ paramaṃ vipr�ḥ svena svena parasparam

ayajann iha satrais te tais taiḥ k�maiḥ san�tanaiḥ

41

saṃsṛṣṭ� br�hmaṇair eva triṣu varṇeṣu sṛṣṭayaḥ

dev�n�m api ye dev� yad brūyus te paraṃ hi tat

tasm�d varṇaiḥ sarvayajñ�ḥ saṃsṛjyante na k�myay�

42

ṛg yajuḥ s�ma vit pūjyo nityaṃ sy�d deva vad dvijaḥ

anṛg yajur as�m� tu pr�j�patya upadravaḥ

43

yajño manīṣay� t�ta sarvavarṇeṣu bh�rata

n�sya yajñahano dev� īhante netare jan�ḥ

tasm�t sarveṣu varṇeṣu śraddh� yajño vidhīyate

44

svaṃ daivataṃ br�hmaṇ�ḥ svena nityaṃ; par�n varṇ�n ayajann evam �sīt

�rocit� naḥ sumah�n sa dharmaḥ; sṛṣṭo brahmaṇ� triṣu varṇeṣu dṛṣṭaḥ

45

tasm�d varṇ� ṛjavo j�tidharm�ḥ; saṃsṛjyante tasya vip�ka eṣaḥ

ekaṃ s�ma yajur ekam ṛg ek�; vipraś caiko 'niścayas teṣu dṛṣṭaḥ

46

atra g�th� yajñagīt�ḥ kīrtayanti pur� vidaḥ

vaikh�nas�n�ṃ r�jendra munīn�ṃ yaṣṭum icchat�m

47

udite 'nudite v�pi śraddadh�no jitendriyaḥ

vahniṃ juhoti dharmeṇa śraddh� vai k�raṇaṃ mahat

48

yat skannam asya tat pūrvaṃ yad askannnaṃ tad uttaram

bahūni yajñarūp�ṇi n�n� karmaphal�ni ca

49

t�ni yaḥ saṃvij�n�ti jñ�naniścaya niścitaḥ

dvij�tiḥ śraddhayopetaḥ sa yaṣṭuṃ puruṣo 'rhati

50

steno v� yadi v� p�po yadi v� p�pakṛt tamaḥ

yaṣṭum icchati yajñaṃ yaḥ s�dhum eva vadanti tam

51

ṛṣayas taṃ praśaṃsanti s�dhu caitad asaṃśayam

sarvath� sarvavarṇair hi yaṣṭavyam iti niścayaḥ

na hi yajñasamaṃ kiṃ cit triṣu lokeṣu vidyate

52

tasm�d yaṣṭavyam ity �huḥ puruṣeṇ�nasūyat�

śraddh� pavitram �śritya yath�śakti prayacchat�