Book 13. Chapter 129

The Mahabharata In Sanskrit


Book 13

Chapter 129

1

[उमा]

उक�तास तवया पृथग धर�माश चात�र�वर�ण�यहिताः श�भाः

सर�वव�यापी त� यॊ धर�मॊ भगवंस तं बरवीहि मे

2

[म]

बराह�मणा लॊकसारेण सृष�टा धात�रा ग�णार�थिना

लॊकांस तारयित�ं कृत�स�नान मर�त�येष� कषितिदेवताः

3

तेषाम इमं परवक�ष�यामि धर�मकर�मफलॊदयम

बराह�मणेष� हि यॊ धर�मः स धर�मः परमॊ मतः

4

इमे त� लॊकधर�मार�थं तरयः सृष�टाः सवयम�भ�वा

पृथिव�याः सर�जने नित�यं सृष�टास तान अपि मे शृण�

5

वेदॊक�तः परमॊ धर�मः समृतिशास�त�रगतॊ ऽपरः

शिष�टाचीर�णः परः परॊक�तस तरयॊ धर�माः सनातनाः

6

तरैविद�यॊ बराह�मणॊ विद�वान न चाध�ययन जीवनः

तरिकर�मा तरिपरिक�रान�तॊ मैत�र �ष समृतॊ दविजः

7

षड इमानि त� कर�माणि परॊवाच भ�वनेश�वरः

वृत�त�यर�थं बराह�मणानां वै शृण� तानि समाहिता

8

यजनं याजनं चैव तथा दानप�रतिग�रहौ

अध�यापनम अधीतं च षट कर�मा धर�मभाग दविजः

9

नित�यस�वाध�यायता धर�मॊ धर�मॊ यज�ञः सनातनः

दानं परशस�यते चास�य यथाशक�ति यथाविधि

10

अयं त� परमॊ धर�मः परवृत�तः सत�स� नित�यशः

गृहस�थता विश�द�धानां धर�मस�य निचयॊ महान

11

पञ�च यज�ञविश�द�धात�मा सत�यवाग अनसूयकः

दाता बराह�मण सत�कर�ता स�संमृष�टनिवेशनः

12

अमानी च सदा जिह�मः सनिग�धवाणी परदस तथा

अतिथ�यभ�यागत रतिः शेषान�न कृतभॊजनः

13

पाद�यम अर�घ�यं यथान�यायम आसनं शयनं तथा

दीपं परतिश�रयं चापि यॊ ददाति स धार�मिकः

14

परातर उत�थाय चाचम�य भॊजनेनॊपमन�त�र�य च

सत�कृत�यान�व�रजेद यश च तस�य धर�मः सनातनः

15

सर�वातिथ�यं तरिवर�गस�य यथाशक�ति दिवानिशम

शूद�र धर�मः समाख�यातस तरिवर�णपरिचारणम

16

परवृत�ति लक�षणॊ धर�मॊ गृहस�थेष� विधीयते

तम अहं कीर�तयिष�यामि सर�वभूतहितं श�भम

17

दातव�यम असकृच छक�या यष�टव�यम असकृत तथा

प�ष�टि कर�म विधानं च कर�तव�यं भूतिम इच�छता

18

धर�मेणार�थः समाहार�यॊ धर�मलब�धं तरिधा धनम

कर�तव�यं धर�मपरमं मानवेन परयत�नतः

19

�केनांशेन धर�मार�थश चर�तव�यॊ भूतिम इच�छता

�केनांशेन कामार�थ �कम अंशं विवर�धयेत

20

निवृत�ति लक�षणस तव अन�यॊ धर�मॊ मॊक�ष इति समृतः

तस�य वृत�तिं परवक�ष�यामि शृण� मे देवि तत�त�वतः

21

सर�वभूतदया धर�मॊ न चैकग�रामवासिता

आशापाशविमॊक�षश च शस�यते मॊक�षकाङ�क�षिणाम

22

न क�ण�ड�यां नॊदके सङ�गॊ न वाससि न चासने

न तरिदण�डे न शयने नाग�नौ न शरणालये

23

अध�यात�मगतचित�तॊ यस तन मनास तत�परायणः

य�क�तॊ यॊगं परति सदा परतिसंख�यानम �व च

24

वृक�षमूलशयॊ नित�यं शून�यागार निवेशनः

नदीप�लिनशायी च नदीतीररतिश च यः

25

विम�क�तः सर�वसङ�गेष� सनेहबन�ध�ष� च दविजः

आत�मन�य �वात�मनॊ भावं समासज�याटति दविजः

26

सथाण�भूतॊ निराहारॊ मॊक�षदृष�टेन कर�मणा

परिव�रजति यॊ य�क�तस तस�य धर�मः सनातनः

27

न चैकत�र चिरासक�तॊ न चैकग�राम गॊचरः

य�क�तॊ हय अटति निर�म�क�तॊ न चैकप�लिने शयः

28

�ष मॊक�षविदां धर�मॊ वेदॊक�तः सत�पथः सताम

यॊ मार�गम अन�यातीमं पदं तस�य न विद�यते

29

चत�र�विधा भिक�षवस ते क�टी चर कृतॊदकः

हंसः परमहंसश च यॊ यः पश�चात स उत�तमः

30

अतः परतरं नास�ति नाधरं न तिरॊ ऽगरतः

अद�ःखम अस�खं सौम�यम अजरा मरम अव�ययम

31

[उमा]

गार�हस�थ�यॊ मॊक�षधर�मश च सज�जनाचरितस तवया

भाषितॊ मर�त�यलॊकस�य मार�गः शरेयः करॊ महान

32

ऋषिधर�मं त� धर�मज�ञ शरॊत�म इच�छाम�य अन�त�तमम

सपृहा भवति मे नित�यं तपॊवननिवासिष�

33

आज�यधूमॊद�भभॊ गन�धॊ र�णद�धीव तपॊवनम

तं दृष�ट�वा मे मनः परीतं महेश�वर सदा भवेत

34

�तं मे संशयं देव म�निधर�मकृतं विभॊ

सर�वधर�मार�थतत�त�वज�ञ देवदेव वदस�व मे

निखिलेन मया पृष�टं महादेव यथातथम

35

[म]

हन�त ते ऽहं परवक�ष�यामि म�निधर�मम अन�त�तमम

यं कृत�वा म�नयॊ यान�ति सिद�धिं सवतपसा श�भे

36

फेनपानाम ऋषीणां यॊ धर�मॊ धर�मविदां सदा

तं मे शृण� महाभागे धर�मज�ञे धर�मम आदितः

37

उञ�छन�ति सततं तस�मिन बराह�मं फेनॊत�करं श�भम

अमृतं बरह�मणा पीतं मध�रं परसृतं दिवि

38

�ष तेषां विश�द�धानां फेनपानां तपॊधने

धर�मचर�या कृतॊ मार�गॊ वालखिल�य गणे शृण�

39

वालखिल�यास तपः सिद�दा म�नयः सूर�यमण�डले

उञ�छम उञ�छन�ति धर�मज�ञाः शाक�नीं वृत�तिम आस�थिताः

40

मृगनिर�मॊक वसनाश चीरवल�कल वाससः

निर�द�वंद�वाः सत�पथं पराप�ता वालखिल�यास तपॊधनाः

41

अङ�ग�ष�ठ पर�व मात�रास ते सवेष�व अङ�गेष� वयवस�थिताः

तपश�चरणम ईहन�ते तेषां धर�मफलं महत

42

ते स�रैः समतां यान�ति स�रकार�यार�थ सिद�धये

दयॊतयन�तॊ दिशः सर�वास तपसा दग�धकिल�बिषाः

43

ये तव अन�ये श�द�धमनसॊ दया धर�मपरायणाः

सन�तश चक�रचराः प�ण�याः सॊमलॊकचराश च ये

44

पितृलॊकसमीपस�थास त उञ�छन�ति यथाविधि

संप�रक�षालाश�म क�ट�टाश चदन�तॊलूखलिनस तथा

45

सॊमपानां च देवानाम ऊष�मपाणां तथैव च

उञ�छन�ति ये समीपस�थाः सवभावनियतेन�द�रियाः

46

तेषाम अग�निपरिष�यन�दः पितृदेवार�चनं तथा

यज�ञानां चापि पञ�चानां यजनं धर�म उच�यते

47

�ष चक�रचरैर देवि देवलॊकचरैर दविजैः

ऋषिधर�मः सदा चीर�णॊ यॊ ऽनयस तम अपि मे शृण�

48

सर�वेष�व �वर�षिधर�मेष� जेय आत�मा जितेन�द�रियः

कामक�रॊधौ ततः पश�चाज जेतव�याव इति मे मतिः

49

अग�निहॊत�रपरिस�पन�दॊ धर�मरात�रि समासनम

सॊमयज�ञाभ�यन�ज�ञानं पञ�चमी यज�ञदक�षिणा

50

नित�यं यज�ञक�रिया धर�मः पितृदेवार�चने रतिः

सर�वातिथ�यं च कर�तव�यम अन�नेनॊञ�छार�जितेन वै

51

निवृत�तिर उपभॊगस�य गॊरसानां च वै रतिः

सथण�डिले शयनं यॊगः शाकपर�णनिषेवणम

52

फलमूलाशनं वाय�र आपः शैवलभक�षणम

ऋषीणां नियमा हय �ते यैर जयन�त�य अजितां गतिम

53

विधूमे नयस�तम�सले वयङ�गारे भ�क�तवज जने

अतीतपात�र संचारे काले विगतभैक�षके

54

अतिथिं काङ�क�षमाणॊ वै शेषान�न कृतभॊजनः

सत�यधर�मरतिः कषान�तॊ म�निधर�मेण य�ज�यते

55

न सतम�भी न च मानी यॊ न परमत�तॊ न विस�मितः

मित�रामित�र समॊ मैत�रॊ यः स धर�मविद उत�तमः

1

[um�]

ukt�s tvay� pṛthag dharm�ś c�turvarṇyahit�ḥ śubh�ḥ

sarvavy�pī tu yo dharmo bhagavaṃs taṃ bravīhi me

2

[m]

br�hmaṇ� lokas�reṇa sṛṣṭ� dh�tr� guṇ�rthin�

lok�ṃs t�rayituṃ kṛtsn�n martyeṣu kṣitidevat�ḥ

3

teṣ�m imaṃ pravakṣy�mi dharmakarmaphalodayam

br�hmaṇeṣu hi yo dharmaḥ sa dharmaḥ paramo mataḥ

4

ime tu lokadharm�rthaṃ trayaḥ sṛṣṭ�ḥ svayambhuv�

pṛthivy�ḥ sarjane nityaṃ sṛṣṭ�s t�n api me śṛṇu

5

vedoktaḥ paramo dharmaḥ smṛtiś�stragato 'paraḥ

śiṣṭ�cīrṇaḥ paraḥ proktas trayo dharm�ḥ san�tan�ḥ

6

traividyo br�hmaṇo vidv�n na c�dhyayana jīvanaḥ

trikarm� triparikr�nto maitra eṣa smṛto dvijaḥ

7

ṣa� im�ni tu karm�ṇi prov�ca bhuvaneśvaraḥ

vṛttyarthaṃ br�hmaṇ�n�ṃ vai śṛṇu t�ni sam�hit�

8

yajanaṃ y�janaṃ caiva tath� d�napratigrahau

adhy�panam adhītaṃ ca ṣaṭ karm� dharmabh�g dvijaḥ

9

nityasv�dhy�yat� dharmo dharmo yajñaḥ san�tanaḥ

d�naṃ praśasyate c�sya yath�śakti yath�vidhi

10

ayaṃ tu paramo dharmaḥ pravṛttaḥ satsu nityaśaḥ

gṛhasthat� viśuddh�n�ṃ dharmasya nicayo mah�n

11

pañca yajñaviśuddh�tm� satyav�g anasūyakaḥ

d�t� br�hmaṇa satkart� susaṃmṛṣṭaniveśanaḥ

12

am�nī ca sad� jihmaḥ snigdhav�ṇī pradas tath�

atithyabhy�gata ratiḥ śeṣ�nna kṛtabhojanaḥ

13

p�dyam arghyaṃ yath�ny�yam �sanaṃ śayanaṃ tath�

dīpaṃ pratiśrayaṃ c�pi yo dad�ti sa dh�rmikaḥ

14

pr�tar utth�ya c�camya bhojanenopamantrya ca

satkṛty�nuvrajed yaś ca tasya dharmaḥ san�tanaḥ

15

sarv�tithyaṃ trivargasya yath�śakti div�niśam

śūdra dharmaḥ sam�khy�tas trivarṇaparic�raṇam

16

pravṛtti lakṣaṇo dharmo gṛhastheṣu vidhīyate

tam ahaṃ kīrtayiṣy�mi sarvabhūtahitaṃ śubham

17

d�tavyam asakṛc chaky� yaṣṭavyam asakṛt tath�

puṣṭi karma vidh�naṃ ca kartavyaṃ bhūtim icchat�

18

dharmeṇ�rthaḥ sam�h�ryo dharmalabdhaṃ tridh� dhanam

kartavyaṃ dharmaparamaṃ m�navena prayatnataḥ

19

eken�ṃśena dharm�rthaś cartavyo bhūtim icchat�

eken�ṃśena k�m�rtha ekam aṃśaṃ vivardhayet

20

nivṛtti lakṣaṇas tv anyo dharmo mokṣa iti smṛtaḥ

tasya vṛttiṃ pravakṣy�mi śṛṇu me devi tattvataḥ

21

sarvabhūtaday� dharmo na caikagr�mav�sit�

�ś�p�śavimokṣaś ca śasyate mokṣak�ṅkṣiṇ�m

22

na kuṇ�y�ṃ nodake saṅgo na v�sasi na c�sane

na tridaṇ�e na śayane n�gnau na śaraṇ�laye

23

adhy�tmagatacitto yas tan man�s tatpar�yaṇaḥ

yukto yogaṃ prati sad� pratisaṃkhy�nam eva ca

24

vṛkṣamūlaśayo nityaṃ śūny�g�ra niveśanaḥ

nadīpulinaś�yī ca nadītīraratiś ca yaḥ

25

vimuktaḥ sarvasaṅgeṣu snehabandhuṣu ca dvijaḥ

�tmany ev�tmano bh�vaṃ sam�sajy�ṭati dvijaḥ

26

sth�ṇubhūto nir�h�ro mokṣadṛṣṭena karmaṇ�

parivrajati yo yuktas tasya dharmaḥ san�tanaḥ

27

na caikatra cir�sakto na caikagr�ma gocaraḥ

yukto hy aṭati nirmukto na caikapuline śayaḥ

28

eṣa mokṣavid�ṃ dharmo vedoktaḥ satpathaḥ sat�m

yo m�rgam anuy�tīmaṃ padaṃ tasya na vidyate

29

caturvidh� bhikṣavas te kuṭī cara kṛtodakaḥ

haṃsaḥ paramahaṃsaś ca yo yaḥ paśc�t sa uttamaḥ

30

ataḥ parataraṃ n�sti n�dharaṃ na tiro 'grataḥ

aduḥkham asukhaṃ saumyam ajar� maram avyayam

31

[um�]

g�rhasthyo mokṣadharmaś ca sajjan�caritas tvay�

bh�ṣito martyalokasya m�rgaḥ śreyaḥ karo mah�n

32

ṛṣidharmaṃ tu dharmajña śrotum icch�my anuttamam

spṛh� bhavati me nityaṃ tapovananiv�siṣu

33

�jyadhūmodbhabho gandho ruṇaddhīva tapovanam

taṃ dṛṣṭv� me manaḥ prītaṃ maheśvara sad� bhavet

34

etaṃ me saṃśayaṃ deva munidharmakṛtaṃ vibho

sarvadharm�rthatattvajña devadeva vadasva me

nikhilena may� pṛṣṭaṃ mah�deva yath�tatham

35

[m]

hanta te 'haṃ pravakṣy�mi munidharmam anuttamam

yaṃ kṛtv� munayo y�nti siddhiṃ svatapas� śubhe

36

phenap�n�m ṛṣīṇ�ṃ yo dharmo dharmavid�ṃ sad�

taṃ me śṛṇu mah�bh�ge dharmajñe dharmam �ditaḥ

37

uñchanti satataṃ tasmin br�hmaṃ phenotkaraṃ śubham

amṛtaṃ brahmaṇ� pītaṃ madhuraṃ prasṛtaṃ divi

38

eṣa teṣ�ṃ viśuddh�n�ṃ phenap�n�ṃ tapodhane

dharmacary� kṛto m�rgo v�lakhilya gaṇe śṛṇu

39

v�lakhily�s tapaḥ sidd� munayaḥ sūryamaṇ�ale

uñcham uñchanti dharmajñ�ḥ ś�kunīṃ vṛttim �sthit�ḥ

40

mṛganirmoka vasan�ś cīravalkala v�sasaḥ

nirdvaṃdv�ḥ satpathaṃ pr�pt� v�lakhily�s tapodhan�ḥ

41

aṅguṣṭha parva m�tr�s te sveṣv aṅgeṣu vyavasthit�ḥ

tapaścaraṇam īhante teṣ�ṃ dharmaphalaṃ mahat

42

te suraiḥ samat�ṃ y�nti surak�ry�rtha siddhaye

dyotayanto diśaḥ sarv�s tapas� dagdhakilbiṣ�ḥ

43

ye tv anye śuddhamanaso day� dharmapar�yaṇ�ḥ

santaś cakracar�ḥ puṇy�ḥ somalokacar�ś ca ye

44

pitṛlokasamīpasth�s ta uñchanti yath�vidhi

saṃprakṣ�l�śma kuṭṭ�ś cadantolūkhalinas tath�

45

somap�n�ṃ ca dev�n�m ūṣmap�ṇ�ṃ tathaiva ca

uñchanti ye samīpasth�ḥ svabh�vaniyatendriy�ḥ

46

teṣ�m agnipariṣyandaḥ pitṛdev�rcanaṃ tath�

yajñ�n�ṃ c�pi pañc�n�ṃ yajanaṃ dharma ucyate

47

eṣa cakracarair devi devalokacarair dvijaiḥ

ṛṣidharmaḥ sad� cīrṇo yo 'nyas tam api me śṛṇu

48

sarveṣv evarṣidharmeṣu jeya �tm� jitendriyaḥ

k�makrodhau tataḥ paśc�j jetavy�v iti me matiḥ

49

agnihotraparispando dharmar�tri sam�sanam

somayajñ�bhyanujñ�naṃ pañcamī yajñadakṣiṇ�

50

nityaṃ yajñakriy� dharmaḥ pitṛdev�rcane ratiḥ

sarv�tithyaṃ ca kartavyam annenoñch�rjitena vai

51

nivṛttir upabhogasya goras�n�ṃ ca vai ratiḥ

sthaṇ�ile śayanaṃ yogaḥ ś�kaparṇaniṣevaṇam

52

phalamūl�śanaṃ v�yur �paḥ śaivalabhakṣaṇam

ṛṣīṇ�ṃ niyam� hy ete yair jayanty ajit�ṃ gatim

53

vidhūme nyastamusale vyaṅg�re bhuktavaj jane

atītap�tra saṃc�re k�le vigatabhaikṣake

54

atithiṃ k�ṅkṣam�ṇo vai śeṣ�nna kṛtabhojanaḥ

satyadharmaratiḥ kṣ�nto munidharmeṇa yujyate

55

na stambhī na ca m�nī yo na pramatto na vismitaḥ

mitr�mitra samo maitro yaḥ sa dharmavid uttamaḥ