Book 13. Chapter 131
The Mahabharata In Sanskrit
Book 13
Chapter 131
1
[उ]
भगवन भग नेत्रघ्न पूष्णॊ दशनपातन
दक्षक्रतुहर तर्यक्ष संशयॊ मे महान अयम
2
चातुर्वर्ण्यं भगवता पूर्वं सृष्टं सवयम्भुवा
केन कर्म विपाकेन वैश्यॊ गच्छति शूद्रताम
3
वैश्यॊ वा कषत्रियः केन दविजॊ वा कषत्रियॊ भवेत
परतिलॊमः कथं देव शक्यॊ धर्मॊ निषेवितुम
4
केन वा कर्मणा विप्रः शूद्रयॊनौ परजायते
कषत्रियः शूद्र ताम एति केन वा कर्मणा विभॊ
5
एतं मे संशयं देव वद भूतपते ऽनघ
तरयॊ वर्णाः परकृत्येह कथं बराह्मण्यम आप्नुयुः
6
[म]
बराह्मण्यं देवि दुष्प्रापं निसर्गाद बराह्मणः शुभे
कषत्रियॊ वैश्यशूद्रौ वा निसर्गाद इति मे मतिः
7
कर्मणा दुष्कृतेनेह सथानाद भरश्यति वै दविजः
जयेष्ठं वर्णम अनुप्राप्य तस्माद रक्षेत वै दविजः
8
सथितॊ बराह्मण धर्मेण बराह्मण्यम उपजीवति
कषत्रियॊ वाथ वैश्यॊ वा बरह्मभूयाय गच्छति
9
यस तु विप्रत्वम उत्सृज्य कषात्रं धर्मं निषेवते
बराह्मण्यात स परिभ्रष्टः कषत्रयॊनौ परजायते
10
वैश्यकर्म च यॊ विप्रॊ लॊभमॊहव्यपाश्रयः
बराह्मण्यं दुर्लभं पराप्य करॊत्य अल्पमतिः सदा
11
स दविजॊ वैश्यताम एति वैश्यॊ वा शूद्रताम इयात
सवधर्मात परच्युतॊ विप्रस ततः शूद्रत्वम आप्नुते
12
तत्रासौ निरयं पराप्तॊ वर्णभ्रष्टॊ बहिष्कृतः
बरह्मलॊकपरिभ्रष्टः शूद्रः समुपजायते
13
कषत्रियॊ वा महाभागे वैश्यॊ वा धर्मचारिणि
सवानि कर्माण्य अपाहाय शूद्र कर्माणि सेवते
14
सथस्थानात स परिभ्रष्टॊ वर्णसंकरतां गतः
बराह्मणः कषत्रियॊ वैश्यः शूद्रत्वं याति तादृशः
15
यस तु शुद्धस्वधर्मेण जञानविज्ञानवाञ शुचिः
धर्मज्ञॊ धर्मनिरतः स धर्मफलम अश्नुते
16
इदं चैवापरं देवि बरह्मणा समुदीरितम
अध्यात्मं नैष्ठिकं सद्भिर धर्मकामैर निषेव्यते
17
उग्रान्नं गर्हितं देवि गणान्नं शराद्धसूतकम
घुष्टान्नं गर्हितं देवि देवदेवैर महात्मभिः
18
शूद्रान्नं गर्हितं देवि देवदेवैर महात्मभिः
पितामह मुखॊत्सृष्टं परमाणम इति मे मतिः
19
शूद्रान्नेनावशेषेण जठरे यॊ मरियेत वै
आहिताग्निस तथा यज्वा स शूद्र गतिभाग भवेत
20
तेन शूद्रान्न शेषेण बरह्म सथानाद अपाकृतः
बराह्मणः शूद्रताम एति नास्ति तत्र विचारणा
21
यस्यान्नेनावशेषेण जठरे यॊ मरियेत वै
तां तां यॊनिं वरजेद विप्रॊ यस्यान्नम उपजीवति
22
बराह्मणत्वं शुभं पराप्य दुर्लभं यॊ ऽवमन्यते
अभॊज्यान्नानि चाश्नाति स दविजत्वात पतेत वै
23
सुरापॊ बरह्महा कषुद्रश चौरॊ भग्नव्रतॊ ऽशुचिः
सवाख्याय वर्जितः पापॊ लुभॊ नैकृतिकः शठः
24
अव्रती वृषली भर्ता कुण्डाशी सॊमविक्रयी
निहीन सेवी विप्रॊ हि पतति बरह्मयॊनितः
25
गुरु तल्पी गुरु दवेषी गुरु कुत्सा रतिश च यः
बरह्म दविट चापि पतति बराह्मणॊ बरह्मयॊनितः
26
एभिस तु कर्म भिर देवि शुभैर आचरितैस तथा
शूद्रॊ बराह्मणतां गच्छेद वैश्यः कषत्रियतां वरजेत
27
शूद्र कर्माणि सर्वाणि यथान्यायं यथाविधि
शुश्रूषां परिचर्यां च जयेष्ठे वर्णे परयत्नतः
कुर्याद अविमनाः शूद्रः सततं सत्पथे सथितः
28
दैवतद्विज सत्कर्ता सर्वातिथ्य कृतव्रतः
ऋतुकालाभिगामी च नियतॊ नियताशनः
29
चौक्षश चौक्ष जनान्वेषी शेषान्न कृतभॊजनः
वृथा मांसान्य अभुञ्जानः शूद्रॊ वैश्यत्वम ऋच्छति
30
ऋतवाग अनहंवादी निर्द्वंद्वः शम कॊविदः
यजते नित्ययज्ञैश च सवाध्यायपरमः शुचिः
31
दान्तॊ बराह्मण सत्कर्ता सर्ववर्णबुभूषकः
गृहस्थ वरतम आतिष्ठन दविकालकृतभॊजनः
32
शेषाशी विजिताहारॊ निष्कामॊ निरहं वदः
अग्निहॊत्रम उपासंश च जुह्वानश च यथाविधि
33
सर्वातिथ्यम उपातिष्ठञ शेषान्न कृतभॊजनः
तरेताग्निमन्त्रविहितॊ वैश्यॊ बह्वति वै यदि
स वैश्यः कषत्रियकुले शुचौ महति जायते
34
स वैश्यः कषत्रियॊ जातॊ जन्मप्रभृति संस्कृतः
उपनीतॊ वरतपरॊ दविजॊ भवति सत्कृतः
35
ददाति यजते यज्ञैः संस्कृतैर आप्तदक्षिणैः
अधीते सवर्गम अन्विच्छंस तरेताग्निशरणः सदा
36
आर्तहस्तप्रदॊ नित्यं परजा धर्मेण पालयन
सत्यः सत्यानि कुरुते नित्यं यः सुखदर्शनः
37
धर्मदण्डॊ न निर्दण्डॊ धर्मकार्यानुशासकः
यन्त्रितः कार्यकरणे षड्भागकृतलक्षणः
38
गराम्यधर्मान न सेवेन सवच्छन्देनार्थ कॊविदः
ऋतुकाले तु धर्मात्मा पत्नीं सेवेत नित्यदा
39
सर्वॊपवासी नियतः सवाध्यायपरमः शुचिः
बहिष्कान्तरिते नित्यं शयानॊ ऽगनिगृहे सदा
40
सर्वातिथ्यं तरिवर्गस्य कुर्वाणः सुमनाः सदा
शूद्राणां चान्न कामानां नित्यं सिद्धम इति बरुवन
41
सवार्थाद वा यदि वा कामान न किं चिद उपलक्षयेत
पितृदेवातिथि कृते साधनं कुरुते च यः
42
सववेश्मनि यथान्यायम उपास्ते भैक्षम एव च
तरिकालम अग्निहॊत्रं च जुह्वानॊ वै यथाविधि
43
गॊब्राह्मण हितार्थाय रणे चाभिमुखॊ हतः
तरेताग्निमन्त्रपूतं वा समाविश्य दविजॊ भवेत
44
जञानविज्ञानसंपन्नः संस्कृतॊ वेदपारगः
विप्रॊ भवति धर्मात्मा कषत्रियः सवेन कर्मणा
45
एतैः कर्मफलैर देवि नयून जातिकुलॊद्भवः
शूद्रॊ ऽपय आगमसंपन्नॊ दविजॊ भवति संस्कृतः
46
बराह्मणॊ वाप्य असद्वृत्तः सर्वसंकरभॊजनः
बराह्मण्यं पुण्यम उत्सृज्य शूद्रॊ भवति तादृशः
47
कर्म भिः शुचिभिर देवि शुद्धात्मा विजितेन्द्रियः
शूद्रॊ ऽपि दविजवत सेव्य इति बरह्माब्रवीत सवयम
48
सवभावकर्म च शुभं यत्र शूद्रे ऽपि तिष्ठति
विशुद्धः स दविजातिर वै विज्ञेय इति मे मतिः
49
न यॊनिर नापि संस्कारॊ न शरुतं न च संनतिः
कारणानि दविजत्वस्य वृत्तम एव तु कारणम
50
सर्वॊ ऽयं बराह्मणॊ लॊके वृत्तेन तु विधीयते
वृत्ते सथितश च सुश्रॊणिब्राह्मणत्वं निगच्छति
51
बराह्मः सवभावः कल्याणि समः सर्वत्र मे मतिः
निर्गुणं निर्मलं बरह्म यत्र तिष्ठति स दविजः
52
एते यॊनिफला देवि सथानभागनिदर्शकाः
सवयं च वरदेनॊक्ता बरह्मणा सृजता परजाः
53
बराह्मणॊ हि महत कषेत्रं लॊके चरति पादवत
यत तत्र बीजं वपति सा कृषिः पारलौकिकी
54
मिताशिना सदा भाव्यं सत्पथालम्बिना सदा
बराह्म मारम अतिक्रम्य वर्तितव्यं बुभूषता
55
संहिताध्यायिना भाव्यं गृहे वै गृहमेधिना
नित्यं सवाध्याययुक्तेन दानाध्ययनजीविना
56
एवं भूतॊ हि यॊ विप्रः सततं सत्पथे सथितः
आहिताग्निर अधीयानॊ बरह्मभूयाय कल्पते
57
बराह्मण्यम एव संप्राप्य रक्षितव्यं यतात्मभिः
यॊनिप्रतिग्रहादानैः कर्मभिश च शुचिस्मिते
58
एतत ते सर्वम आख्यातं यथा शूद्रॊ भवेद दविजः
बराह्मणॊ वा चयुतॊ धर्माद यथा शूद्रत्वम आप्नुते
1
[u]
bhagavan bhaga netraghna pūṣṇo daśanapātana
dakṣakratuhara tryakṣa saṃśayo me mahān ayam
2
cāturvarṇyaṃ bhagavatā pūrvaṃ sṛṣṭaṃ svayambhuvā
kena karma vipākena vaiśyo gacchati śūdratām
3
vaiśyo vā kṣatriyaḥ kena dvijo vā kṣatriyo bhavet
pratilomaḥ kathaṃ deva śakyo dharmo niṣevitum
4
kena vā karmaṇā vipraḥ śūdrayonau prajāyate
kṣatriyaḥ śūdra tām eti kena vā karmaṇā vibho
5
etaṃ me saṃśayaṃ deva vada bhūtapate 'nagha
trayo varṇāḥ prakṛtyeha kathaṃ brāhmaṇyam āpnuyuḥ
6
[m]
brāhmaṇyaṃ devi duṣprāpaṃ nisargād brāhmaṇaḥ śubhe
kṣatriyo vaiśyaśūdrau vā nisargād iti me matiḥ
7
karmaṇā duṣkṛteneha sthānād bhraśyati vai dvijaḥ
jyeṣṭhaṃ varṇam anuprāpya tasmād rakṣeta vai dvijaḥ
8
sthito brāhmaṇa dharmeṇa brāhmaṇyam upajīvati
kṣatriyo vātha vaiśyo vā brahmabhūyāya gacchati
9
yas tu vipratvam utsṛjya kṣātraṃ dharmaṃ niṣevate
brāhmaṇyāt sa paribhraṣṭaḥ kṣatrayonau prajāyate
10
vaiśyakarma ca yo vipro lobhamohavyapāśrayaḥ
brāhmaṇyaṃ durlabhaṃ prāpya karoty alpamatiḥ sadā
11
sa dvijo vaiśyatām eti vaiśyo vā śūdratām iyāt
svadharmāt pracyuto vipras tataḥ śūdratvam āpnute
12
tatrāsau nirayaṃ prāpto varṇabhraṣṭo bahiṣkṛtaḥ
brahmalokaparibhraṣṭaḥ śūdraḥ samupajāyate
13
kṣatriyo vā mahābhāge vaiśyo vā dharmacāriṇi
svāni karmāṇy apāhāya śūdra karmāṇi sevate
14
sthasthānāt sa paribhraṣṭo varṇasaṃkaratāṃ gataḥ
brāhmaṇaḥ kṣatriyo vaiśyaḥ śūdratvaṃ yāti tādṛśaḥ
15
yas tu śuddhasvadharmeṇa jñānavijñānavāñ śuciḥ
dharmajño dharmanirataḥ sa dharmaphalam aśnute
16
idaṃ caivāparaṃ devi brahmaṇā samudīritam
adhyātmaṃ naiṣṭhikaṃ sadbhir dharmakāmair niṣevyate
17
ugrānnaṃ garhitaṃ devi gaṇānnaṃ śrāddhasūtakam
ghuṣṭānnaṃ garhitaṃ devi devadevair mahātmabhiḥ
18
śdrānnaṃ garhitaṃ devi devadevair mahātmabhiḥ
pitāmaha mukhotsṛṣṭaṃ pramāṇam iti me matiḥ
19
śdrānnenāvaśeṣeṇa jaṭhare yo mriyeta vai
āhitāgnis tathā yajvā sa śūdra gatibhāg bhavet
20
tena śūdrānna śeṣeṇa brahma sthānād apākṛtaḥ
brāhmaṇaḥ śūdratām eti nāsti tatra vicāraṇā
21
yasyānnenāvaśeṣeṇa jaṭhare yo mriyeta vai
tāṃ tāṃ yoniṃ vrajed vipro yasyānnam upajīvati
22
brāhmaṇatvaṃ śubhaṃ prāpya durlabhaṃ yo 'vamanyate
abhojyānnāni cāśnāti sa dvijatvāt pateta vai
23
surāpo brahmahā kṣudraś cauro bhagnavrato 'śuciḥ
svākhyāya varjitaḥ pāpo lubho naikṛtikaḥ śaṭhaḥ
24
avratī vṛṣalī bhartā kuṇḍāśī somavikrayī
nihīna sevī vipro hi patati brahmayonitaḥ
25
guru talpī guru dveṣī guru kutsā ratiś ca yaḥ
brahma dviṭ cāpi patati brāhmaṇo brahmayonitaḥ
26
ebhis tu karma bhir devi śubhair ācaritais tathā
śdro brāhmaṇatāṃ gacched vaiśyaḥ kṣatriyatāṃ vrajet
27
śdra karmāṇi sarvāṇi yathānyāyaṃ yathāvidhi
śuśrūṣāṃ paricaryāṃ ca jyeṣṭhe varṇe prayatnataḥ
kuryād avimanāḥ śūdraḥ satataṃ satpathe sthitaḥ
28
daivatadvija satkartā sarvātithya kṛtavrataḥ
tukālābhigāmī ca niyato niyatāśanaḥ
29
caukṣaś caukṣa janānveṣī śeṣānna kṛtabhojanaḥ
vṛthā māṃsāny abhuñjānaḥ śūdro vaiśyatvam ṛcchati
30
tavāg anahaṃvādī nirdvaṃdvaḥ śama kovidaḥ
yajate nityayajñaiś ca svādhyāyaparamaḥ śuciḥ
31
dānto brāhmaṇa satkartā sarvavarṇabubhūṣakaḥ
gṛhastha vratam ātiṣṭhan dvikālakṛtabhojanaḥ
32
eṣāśī vijitāhāro niṣkāmo nirahaṃ vadaḥ
agnihotram upāsaṃś ca juhvānaś ca yathāvidhi
33
sarvātithyam upātiṣṭhañ śeṣānna kṛtabhojanaḥ
tretāgnimantravihito vaiśyo bahvati vai yadi
sa vaiśyaḥ kṣatriyakule śucau mahati jāyate
34
sa vaiśyaḥ kṣatriyo jāto janmaprabhṛti saṃskṛtaḥ
upanīto vrataparo dvijo bhavati satkṛtaḥ
35
dadāti yajate yajñaiḥ saṃskṛtair āptadakṣiṇaiḥ
adhīte svargam anvicchaṃs tretāgniśaraṇaḥ sadā
36
rtahastaprado nityaṃ prajā dharmeṇa pālayan
satyaḥ satyāni kurute nityaṃ yaḥ sukhadarśanaḥ
37
dharmadaṇḍo na nirdaṇḍo dharmakāryānuśāsakaḥ
yantritaḥ kāryakaraṇe ṣaḍbhāgakṛtalakṣaṇaḥ
38
grāmyadharmān na sevena svacchandenārtha kovidaḥ
tukāle tu dharmātmā patnīṃ seveta nityadā
39
sarvopavāsī niyataḥ svādhyāyaparamaḥ śuciḥ
bahiṣkāntarite nityaṃ śayāno 'gnigṛhe sadā
40
sarvātithyaṃ trivargasya kurvāṇaḥ sumanāḥ sadā
śdrāṇāṃ cānna kāmānāṃ nityaṃ siddham iti bruvan
41
svārthād vā yadi vā kāmān na kiṃ cid upalakṣayet
pitṛdevātithi kṛte sādhanaṃ kurute ca yaḥ
42
svaveśmani yathānyāyam upāste bhaikṣam eva ca
trikālam agnihotraṃ ca juhvāno vai yathāvidhi
43
gobrāhmaṇa hitārthāya raṇe cābhimukho hataḥ
tretāgnimantrapūtaṃ vā samāviśya dvijo bhavet
44
jñānavijñānasaṃpannaḥ saṃskṛto vedapāragaḥ
vipro bhavati dharmātmā kṣatriyaḥ svena karmaṇā
45
etaiḥ karmaphalair devi nyūna jātikulodbhavaḥ
śdro 'py āgamasaṃpanno dvijo bhavati saṃskṛtaḥ
46
brāhmaṇo vāpy asadvṛttaḥ sarvasaṃkarabhojanaḥ
brāhmaṇyaṃ puṇyam utsṛjya śūdro bhavati tādṛśaḥ
47
karma bhiḥ śucibhir devi śuddhātmā vijitendriyaḥ
śdro 'pi dvijavat sevya iti brahmābravīt svayam
48
svabhāvakarma ca śubhaṃ yatra śūdre 'pi tiṣṭhati
viśuddhaḥ sa dvijātir vai vijñeya iti me matiḥ
49
na yonir nāpi saṃskāro na śrutaṃ na ca saṃnatiḥ
kāraṇāni dvijatvasya vṛttam eva tu kāraṇam
50
sarvo 'yaṃ brāhmaṇo loke vṛttena tu vidhīyate
vṛtte sthitaś ca suśroṇibrāhmaṇatvaṃ nigacchati
51
brāhmaḥ svabhāvaḥ kalyāṇi samaḥ sarvatra me matiḥ
nirguṇaṃ nirmalaṃ brahma yatra tiṣṭhati sa dvijaḥ
52
ete yoniphalā devi sthānabhāganidarśakāḥ
svayaṃ ca varadenoktā brahmaṇā sṛjatā prajāḥ
53
brāhmaṇo hi mahat kṣetraṃ loke carati pādavat
yat tatra bījaṃ vapati sā kṛṣiḥ pāralaukikī
54
mitāśinā sadā bhāvyaṃ satpathālambinā sadā
brāhma māram atikramya vartitavyaṃ bubhūṣatā
55
saṃhitādhyāyinā bhāvyaṃ gṛhe vai gṛhamedhinā
nityaṃ svādhyāyayuktena dānādhyayanajīvinā
56
evaṃ bhūto hi yo vipraḥ satataṃ satpathe sthitaḥ
āhitāgnir adhīyāno brahmabhūyāya kalpate
57
brāhmaṇyam eva saṃprāpya rakṣitavyaṃ yatātmabhiḥ
yonipratigrahādānaiḥ karmabhiś ca śucismite
58
etat te sarvam ākhyātaṃ yathā śūdro bhaved dvijaḥ
brāhmaṇo vā cyuto dharmād yathā śūdratvam āpnute
Book 13
Chapter 131
1
[उ]
भगवन भग नेत्रघ्न पूष्णॊ दशनपातन
दक्षक्रतुहर तर्यक्ष संशयॊ मे महान अयम
2
चातुर्वर्ण्यं भगवता पूर्वं सृष्टं सवयम्भुवा
केन कर्म विपाकेन वैश्यॊ गच्छति शूद्रताम
3
वैश्यॊ वा कषत्रियः केन दविजॊ वा कषत्रियॊ भवेत
परतिलॊमः कथं देव शक्यॊ धर्मॊ निषेवितुम
4
केन वा कर्मणा विप्रः शूद्रयॊनौ परजायते
कषत्रियः शूद्र ताम एति केन वा कर्मणा विभॊ
5
एतं मे संशयं देव वद भूतपते ऽनघ
तरयॊ वर्णाः परकृत्येह कथं बराह्मण्यम आप्नुयुः
6
[म]
बराह्मण्यं देवि दुष्प्रापं निसर्गाद बराह्मणः शुभे
कषत्रियॊ वैश्यशूद्रौ वा निसर्गाद इति मे मतिः
7
कर्मणा दुष्कृतेनेह सथानाद भरश्यति वै दविजः
जयेष्ठं वर्णम अनुप्राप्य तस्माद रक्षेत वै दविजः
8
सथितॊ बराह्मण धर्मेण बराह्मण्यम उपजीवति
कषत्रियॊ वाथ वैश्यॊ वा बरह्मभूयाय गच्छति
9
यस तु विप्रत्वम उत्सृज्य कषात्रं धर्मं निषेवते
बराह्मण्यात स परिभ्रष्टः कषत्रयॊनौ परजायते
10
वैश्यकर्म च यॊ विप्रॊ लॊभमॊहव्यपाश्रयः
बराह्मण्यं दुर्लभं पराप्य करॊत्य अल्पमतिः सदा
11
स दविजॊ वैश्यताम एति वैश्यॊ वा शूद्रताम इयात
सवधर्मात परच्युतॊ विप्रस ततः शूद्रत्वम आप्नुते
12
तत्रासौ निरयं पराप्तॊ वर्णभ्रष्टॊ बहिष्कृतः
बरह्मलॊकपरिभ्रष्टः शूद्रः समुपजायते
13
कषत्रियॊ वा महाभागे वैश्यॊ वा धर्मचारिणि
सवानि कर्माण्य अपाहाय शूद्र कर्माणि सेवते
14
सथस्थानात स परिभ्रष्टॊ वर्णसंकरतां गतः
बराह्मणः कषत्रियॊ वैश्यः शूद्रत्वं याति तादृशः
15
यस तु शुद्धस्वधर्मेण जञानविज्ञानवाञ शुचिः
धर्मज्ञॊ धर्मनिरतः स धर्मफलम अश्नुते
16
इदं चैवापरं देवि बरह्मणा समुदीरितम
अध्यात्मं नैष्ठिकं सद्भिर धर्मकामैर निषेव्यते
17
उग्रान्नं गर्हितं देवि गणान्नं शराद्धसूतकम
घुष्टान्नं गर्हितं देवि देवदेवैर महात्मभिः
18
शूद्रान्नं गर्हितं देवि देवदेवैर महात्मभिः
पितामह मुखॊत्सृष्टं परमाणम इति मे मतिः
19
शूद्रान्नेनावशेषेण जठरे यॊ मरियेत वै
आहिताग्निस तथा यज्वा स शूद्र गतिभाग भवेत
20
तेन शूद्रान्न शेषेण बरह्म सथानाद अपाकृतः
बराह्मणः शूद्रताम एति नास्ति तत्र विचारणा
21
यस्यान्नेनावशेषेण जठरे यॊ मरियेत वै
तां तां यॊनिं वरजेद विप्रॊ यस्यान्नम उपजीवति
22
बराह्मणत्वं शुभं पराप्य दुर्लभं यॊ ऽवमन्यते
अभॊज्यान्नानि चाश्नाति स दविजत्वात पतेत वै
23
सुरापॊ बरह्महा कषुद्रश चौरॊ भग्नव्रतॊ ऽशुचिः
सवाख्याय वर्जितः पापॊ लुभॊ नैकृतिकः शठः
24
अव्रती वृषली भर्ता कुण्डाशी सॊमविक्रयी
निहीन सेवी विप्रॊ हि पतति बरह्मयॊनितः
25
गुरु तल्पी गुरु दवेषी गुरु कुत्सा रतिश च यः
बरह्म दविट चापि पतति बराह्मणॊ बरह्मयॊनितः
26
एभिस तु कर्म भिर देवि शुभैर आचरितैस तथा
शूद्रॊ बराह्मणतां गच्छेद वैश्यः कषत्रियतां वरजेत
27
शूद्र कर्माणि सर्वाणि यथान्यायं यथाविधि
शुश्रूषां परिचर्यां च जयेष्ठे वर्णे परयत्नतः
कुर्याद अविमनाः शूद्रः सततं सत्पथे सथितः
28
दैवतद्विज सत्कर्ता सर्वातिथ्य कृतव्रतः
ऋतुकालाभिगामी च नियतॊ नियताशनः
29
चौक्षश चौक्ष जनान्वेषी शेषान्न कृतभॊजनः
वृथा मांसान्य अभुञ्जानः शूद्रॊ वैश्यत्वम ऋच्छति
30
ऋतवाग अनहंवादी निर्द्वंद्वः शम कॊविदः
यजते नित्ययज्ञैश च सवाध्यायपरमः शुचिः
31
दान्तॊ बराह्मण सत्कर्ता सर्ववर्णबुभूषकः
गृहस्थ वरतम आतिष्ठन दविकालकृतभॊजनः
32
शेषाशी विजिताहारॊ निष्कामॊ निरहं वदः
अग्निहॊत्रम उपासंश च जुह्वानश च यथाविधि
33
सर्वातिथ्यम उपातिष्ठञ शेषान्न कृतभॊजनः
तरेताग्निमन्त्रविहितॊ वैश्यॊ बह्वति वै यदि
स वैश्यः कषत्रियकुले शुचौ महति जायते
34
स वैश्यः कषत्रियॊ जातॊ जन्मप्रभृति संस्कृतः
उपनीतॊ वरतपरॊ दविजॊ भवति सत्कृतः
35
ददाति यजते यज्ञैः संस्कृतैर आप्तदक्षिणैः
अधीते सवर्गम अन्विच्छंस तरेताग्निशरणः सदा
36
आर्तहस्तप्रदॊ नित्यं परजा धर्मेण पालयन
सत्यः सत्यानि कुरुते नित्यं यः सुखदर्शनः
37
धर्मदण्डॊ न निर्दण्डॊ धर्मकार्यानुशासकः
यन्त्रितः कार्यकरणे षड्भागकृतलक्षणः
38
गराम्यधर्मान न सेवेन सवच्छन्देनार्थ कॊविदः
ऋतुकाले तु धर्मात्मा पत्नीं सेवेत नित्यदा
39
सर्वॊपवासी नियतः सवाध्यायपरमः शुचिः
बहिष्कान्तरिते नित्यं शयानॊ ऽगनिगृहे सदा
40
सर्वातिथ्यं तरिवर्गस्य कुर्वाणः सुमनाः सदा
शूद्राणां चान्न कामानां नित्यं सिद्धम इति बरुवन
41
सवार्थाद वा यदि वा कामान न किं चिद उपलक्षयेत
पितृदेवातिथि कृते साधनं कुरुते च यः
42
सववेश्मनि यथान्यायम उपास्ते भैक्षम एव च
तरिकालम अग्निहॊत्रं च जुह्वानॊ वै यथाविधि
43
गॊब्राह्मण हितार्थाय रणे चाभिमुखॊ हतः
तरेताग्निमन्त्रपूतं वा समाविश्य दविजॊ भवेत
44
जञानविज्ञानसंपन्नः संस्कृतॊ वेदपारगः
विप्रॊ भवति धर्मात्मा कषत्रियः सवेन कर्मणा
45
एतैः कर्मफलैर देवि नयून जातिकुलॊद्भवः
शूद्रॊ ऽपय आगमसंपन्नॊ दविजॊ भवति संस्कृतः
46
बराह्मणॊ वाप्य असद्वृत्तः सर्वसंकरभॊजनः
बराह्मण्यं पुण्यम उत्सृज्य शूद्रॊ भवति तादृशः
47
कर्म भिः शुचिभिर देवि शुद्धात्मा विजितेन्द्रियः
शूद्रॊ ऽपि दविजवत सेव्य इति बरह्माब्रवीत सवयम
48
सवभावकर्म च शुभं यत्र शूद्रे ऽपि तिष्ठति
विशुद्धः स दविजातिर वै विज्ञेय इति मे मतिः
49
न यॊनिर नापि संस्कारॊ न शरुतं न च संनतिः
कारणानि दविजत्वस्य वृत्तम एव तु कारणम
50
सर्वॊ ऽयं बराह्मणॊ लॊके वृत्तेन तु विधीयते
वृत्ते सथितश च सुश्रॊणिब्राह्मणत्वं निगच्छति
51
बराह्मः सवभावः कल्याणि समः सर्वत्र मे मतिः
निर्गुणं निर्मलं बरह्म यत्र तिष्ठति स दविजः
52
एते यॊनिफला देवि सथानभागनिदर्शकाः
सवयं च वरदेनॊक्ता बरह्मणा सृजता परजाः
53
बराह्मणॊ हि महत कषेत्रं लॊके चरति पादवत
यत तत्र बीजं वपति सा कृषिः पारलौकिकी
54
मिताशिना सदा भाव्यं सत्पथालम्बिना सदा
बराह्म मारम अतिक्रम्य वर्तितव्यं बुभूषता
55
संहिताध्यायिना भाव्यं गृहे वै गृहमेधिना
नित्यं सवाध्याययुक्तेन दानाध्ययनजीविना
56
एवं भूतॊ हि यॊ विप्रः सततं सत्पथे सथितः
आहिताग्निर अधीयानॊ बरह्मभूयाय कल्पते
57
बराह्मण्यम एव संप्राप्य रक्षितव्यं यतात्मभिः
यॊनिप्रतिग्रहादानैः कर्मभिश च शुचिस्मिते
58
एतत ते सर्वम आख्यातं यथा शूद्रॊ भवेद दविजः
बराह्मणॊ वा चयुतॊ धर्माद यथा शूद्रत्वम आप्नुते
1
[u]
bhagavan bhaga netraghna pūṣṇo daśanapātana
dakṣakratuhara tryakṣa saṃśayo me mahān ayam
2
cāturvarṇyaṃ bhagavatā pūrvaṃ sṛṣṭaṃ svayambhuvā
kena karma vipākena vaiśyo gacchati śūdratām
3
vaiśyo vā kṣatriyaḥ kena dvijo vā kṣatriyo bhavet
pratilomaḥ kathaṃ deva śakyo dharmo niṣevitum
4
kena vā karmaṇā vipraḥ śūdrayonau prajāyate
kṣatriyaḥ śūdra tām eti kena vā karmaṇā vibho
5
etaṃ me saṃśayaṃ deva vada bhūtapate 'nagha
trayo varṇāḥ prakṛtyeha kathaṃ brāhmaṇyam āpnuyuḥ
6
[m]
brāhmaṇyaṃ devi duṣprāpaṃ nisargād brāhmaṇaḥ śubhe
kṣatriyo vaiśyaśūdrau vā nisargād iti me matiḥ
7
karmaṇā duṣkṛteneha sthānād bhraśyati vai dvijaḥ
jyeṣṭhaṃ varṇam anuprāpya tasmād rakṣeta vai dvijaḥ
8
sthito brāhmaṇa dharmeṇa brāhmaṇyam upajīvati
kṣatriyo vātha vaiśyo vā brahmabhūyāya gacchati
9
yas tu vipratvam utsṛjya kṣātraṃ dharmaṃ niṣevate
brāhmaṇyāt sa paribhraṣṭaḥ kṣatrayonau prajāyate
10
vaiśyakarma ca yo vipro lobhamohavyapāśrayaḥ
brāhmaṇyaṃ durlabhaṃ prāpya karoty alpamatiḥ sadā
11
sa dvijo vaiśyatām eti vaiśyo vā śūdratām iyāt
svadharmāt pracyuto vipras tataḥ śūdratvam āpnute
12
tatrāsau nirayaṃ prāpto varṇabhraṣṭo bahiṣkṛtaḥ
brahmalokaparibhraṣṭaḥ śūdraḥ samupajāyate
13
kṣatriyo vā mahābhāge vaiśyo vā dharmacāriṇi
svāni karmāṇy apāhāya śūdra karmāṇi sevate
14
sthasthānāt sa paribhraṣṭo varṇasaṃkaratāṃ gataḥ
brāhmaṇaḥ kṣatriyo vaiśyaḥ śūdratvaṃ yāti tādṛśaḥ
15
yas tu śuddhasvadharmeṇa jñānavijñānavāñ śuciḥ
dharmajño dharmanirataḥ sa dharmaphalam aśnute
16
idaṃ caivāparaṃ devi brahmaṇā samudīritam
adhyātmaṃ naiṣṭhikaṃ sadbhir dharmakāmair niṣevyate
17
ugrānnaṃ garhitaṃ devi gaṇānnaṃ śrāddhasūtakam
ghuṣṭānnaṃ garhitaṃ devi devadevair mahātmabhiḥ
18
śdrānnaṃ garhitaṃ devi devadevair mahātmabhiḥ
pitāmaha mukhotsṛṣṭaṃ pramāṇam iti me matiḥ
19
śdrānnenāvaśeṣeṇa jaṭhare yo mriyeta vai
āhitāgnis tathā yajvā sa śūdra gatibhāg bhavet
20
tena śūdrānna śeṣeṇa brahma sthānād apākṛtaḥ
brāhmaṇaḥ śūdratām eti nāsti tatra vicāraṇā
21
yasyānnenāvaśeṣeṇa jaṭhare yo mriyeta vai
tāṃ tāṃ yoniṃ vrajed vipro yasyānnam upajīvati
22
brāhmaṇatvaṃ śubhaṃ prāpya durlabhaṃ yo 'vamanyate
abhojyānnāni cāśnāti sa dvijatvāt pateta vai
23
surāpo brahmahā kṣudraś cauro bhagnavrato 'śuciḥ
svākhyāya varjitaḥ pāpo lubho naikṛtikaḥ śaṭhaḥ
24
avratī vṛṣalī bhartā kuṇḍāśī somavikrayī
nihīna sevī vipro hi patati brahmayonitaḥ
25
guru talpī guru dveṣī guru kutsā ratiś ca yaḥ
brahma dviṭ cāpi patati brāhmaṇo brahmayonitaḥ
26
ebhis tu karma bhir devi śubhair ācaritais tathā
śdro brāhmaṇatāṃ gacched vaiśyaḥ kṣatriyatāṃ vrajet
27
śdra karmāṇi sarvāṇi yathānyāyaṃ yathāvidhi
śuśrūṣāṃ paricaryāṃ ca jyeṣṭhe varṇe prayatnataḥ
kuryād avimanāḥ śūdraḥ satataṃ satpathe sthitaḥ
28
daivatadvija satkartā sarvātithya kṛtavrataḥ
tukālābhigāmī ca niyato niyatāśanaḥ
29
caukṣaś caukṣa janānveṣī śeṣānna kṛtabhojanaḥ
vṛthā māṃsāny abhuñjānaḥ śūdro vaiśyatvam ṛcchati
30
tavāg anahaṃvādī nirdvaṃdvaḥ śama kovidaḥ
yajate nityayajñaiś ca svādhyāyaparamaḥ śuciḥ
31
dānto brāhmaṇa satkartā sarvavarṇabubhūṣakaḥ
gṛhastha vratam ātiṣṭhan dvikālakṛtabhojanaḥ
32
eṣāśī vijitāhāro niṣkāmo nirahaṃ vadaḥ
agnihotram upāsaṃś ca juhvānaś ca yathāvidhi
33
sarvātithyam upātiṣṭhañ śeṣānna kṛtabhojanaḥ
tretāgnimantravihito vaiśyo bahvati vai yadi
sa vaiśyaḥ kṣatriyakule śucau mahati jāyate
34
sa vaiśyaḥ kṣatriyo jāto janmaprabhṛti saṃskṛtaḥ
upanīto vrataparo dvijo bhavati satkṛtaḥ
35
dadāti yajate yajñaiḥ saṃskṛtair āptadakṣiṇaiḥ
adhīte svargam anvicchaṃs tretāgniśaraṇaḥ sadā
36
rtahastaprado nityaṃ prajā dharmeṇa pālayan
satyaḥ satyāni kurute nityaṃ yaḥ sukhadarśanaḥ
37
dharmadaṇḍo na nirdaṇḍo dharmakāryānuśāsakaḥ
yantritaḥ kāryakaraṇe ṣaḍbhāgakṛtalakṣaṇaḥ
38
grāmyadharmān na sevena svacchandenārtha kovidaḥ
tukāle tu dharmātmā patnīṃ seveta nityadā
39
sarvopavāsī niyataḥ svādhyāyaparamaḥ śuciḥ
bahiṣkāntarite nityaṃ śayāno 'gnigṛhe sadā
40
sarvātithyaṃ trivargasya kurvāṇaḥ sumanāḥ sadā
śdrāṇāṃ cānna kāmānāṃ nityaṃ siddham iti bruvan
41
svārthād vā yadi vā kāmān na kiṃ cid upalakṣayet
pitṛdevātithi kṛte sādhanaṃ kurute ca yaḥ
42
svaveśmani yathānyāyam upāste bhaikṣam eva ca
trikālam agnihotraṃ ca juhvāno vai yathāvidhi
43
gobrāhmaṇa hitārthāya raṇe cābhimukho hataḥ
tretāgnimantrapūtaṃ vā samāviśya dvijo bhavet
44
jñānavijñānasaṃpannaḥ saṃskṛto vedapāragaḥ
vipro bhavati dharmātmā kṣatriyaḥ svena karmaṇā
45
etaiḥ karmaphalair devi nyūna jātikulodbhavaḥ
śdro 'py āgamasaṃpanno dvijo bhavati saṃskṛtaḥ
46
brāhmaṇo vāpy asadvṛttaḥ sarvasaṃkarabhojanaḥ
brāhmaṇyaṃ puṇyam utsṛjya śūdro bhavati tādṛśaḥ
47
karma bhiḥ śucibhir devi śuddhātmā vijitendriyaḥ
śdro 'pi dvijavat sevya iti brahmābravīt svayam
48
svabhāvakarma ca śubhaṃ yatra śūdre 'pi tiṣṭhati
viśuddhaḥ sa dvijātir vai vijñeya iti me matiḥ
49
na yonir nāpi saṃskāro na śrutaṃ na ca saṃnatiḥ
kāraṇāni dvijatvasya vṛttam eva tu kāraṇam
50
sarvo 'yaṃ brāhmaṇo loke vṛttena tu vidhīyate
vṛtte sthitaś ca suśroṇibrāhmaṇatvaṃ nigacchati
51
brāhmaḥ svabhāvaḥ kalyāṇi samaḥ sarvatra me matiḥ
nirguṇaṃ nirmalaṃ brahma yatra tiṣṭhati sa dvijaḥ
52
ete yoniphalā devi sthānabhāganidarśakāḥ
svayaṃ ca varadenoktā brahmaṇā sṛjatā prajāḥ
53
brāhmaṇo hi mahat kṣetraṃ loke carati pādavat
yat tatra bījaṃ vapati sā kṛṣiḥ pāralaukikī
54
mitāśinā sadā bhāvyaṃ satpathālambinā sadā
brāhma māram atikramya vartitavyaṃ bubhūṣatā
55
saṃhitādhyāyinā bhāvyaṃ gṛhe vai gṛhamedhinā
nityaṃ svādhyāyayuktena dānādhyayanajīvinā
56
evaṃ bhūto hi yo vipraḥ satataṃ satpathe sthitaḥ
āhitāgnir adhīyāno brahmabhūyāya kalpate
57
brāhmaṇyam eva saṃprāpya rakṣitavyaṃ yatātmabhiḥ
yonipratigrahādānaiḥ karmabhiś ca śucismite
58
etat te sarvam ākhyātaṃ yathā śūdro bhaved dvijaḥ
brāhmaṇo vā cyuto dharmād yathā śūdratvam āpnute
