Book 13. Chapter 143
The Mahabharata In Sanskrit
Book 13
Chapter 143
1
[य]
बराह्मणान अर्चसे राजन सततं संशितव्रतान
कं तु कर्मॊदयं दृष्ट्वा तान अर्चसि नराधिप
2
कां वा बराह्मण पूजायां वयुष्टिं दृष्ट्वा महाव्रत
तान अर्चसि महाबाहॊ सर्वम एतद वदस्व मे
3
[भ]
एष ते केशचः सर्वम आख्यास्यति महामतिः
वयुष्टं बराह्मण पूजायां दृष्टव्युष्टिर महाव्रताः
4
बलं शरॊत्रे वान मनश चक्षुषी च; जञानं तथा न विशुद्धं ममाद्य
देहन्यासॊ नातिचिरान मतॊ मे; न चातितूर्णं सविताद्य याति
5
उक्ता धर्मा ये पुराणे महान्तॊ; बराह्मणानां कषत्रियाणां विशां च
पौराणं ये दण्ड्दम उपासते च; शेषं कृष्णाद उपशिक्षस्व पार्थ
6
अहं हय एन वेद्मि तत्त्वेन कृष्णं; यॊ ऽयं हि यच चास्य बलं पुराणम
अमेयात्मा केशवः कौरवेन्द्र; सॊ ऽयं धर्मं वक्ष्यति संशयेषु
7
कृष्णः पृथ्वीम असृजत खं दिवं च; वराहॊ ऽयं भीमबलः पुराणः
अस्य चाधॊ ऽथान्तरिक्षं दिवं च; दिशश चतस्रः परदिशश चतस्रः
सृष्टिस तथैवेयम अनुप्रसूता; स निर्ममे विश्वम इदं पुराणम
8
अस्य नाभ्यां पुष्करं संप्रसूतं; यत्रॊत्पन्नः सवयम एवामितौजाः
येनाच्छिन्नं तत तमः पार्थ घॊरं; यत तत तिष्ठत्य अर्णवं तर्जयानम
9
कृते यॊगे धर्म आसीत समग्रस; तरेताकाले जञानम अनुप्रपन्नः
बलं तव आसीद दवापरे पार्थ कृष्णः; कलाव अधर्मः कषितिम आजगाम
10
स पूर्वदेवॊ निजघान दैत्यान; स पूर्वदेवश च बभूव सम्राट
स भूतानां भावनॊ भूतभव्यः; स विश्वस्यास्य जगतश चापि गॊप्ता
11
यदा धर्मॊ गलायति वै सुराणां; तदा कृष्णॊ जायते मानुषेषु
धर्मे सथित्वा स तु वै भावितात्मा; परांश च लॊकान अपरांश च याति
12
तयाज्यांस तयक्त्वाथासुराणां वधाय; कार्याकार्ये कारणं चैव पार्थ
कृतं करिष्यत करियते च देवॊ; मुहुः सॊमं विद्धि च शक्रम एतम
13
स विश्वकर्मा स च विश्वरूपः; स विश्वभृद विश्वकृग विश्वजिच च
स शूलभृच छॊणित भृत करालस; तं कर्म भिर विदितं वै सतुवन्ति
14
तं गन्धर्वाप्सरसश च नित्यम; उपतिष्ठन्ते विबुधानां शतानि
तं राक्षसाश च परिसंवहन्ते; रायः पॊषः स विजिगीषुर एकः
15
तम अध्वरे शंसितारः सतुवन्ति; रथंतरे सामगाश च सतुवन्ति
तं बराह्मणा बरह्म मन्त्रैः सतुवन्ति; तस्मै हविर अध्वर्यवः कल्पयन्ति
16
स पौराणीं बरह्म गुहां परविष्टॊ; मही सत्रं भारताग्रे ददर्श
स चैव गाम उद्दधाराग्र्य कर्मा; विक्षॊभ्य दैत्यान उरगान दानवांश च
17
तस्य भक्षान विविधान वेदयन्ति; तम एवाजौ वाहनं वेदयन्ति
तस्यान्तरिक्षं पृथिवी दिवं च; सर्वं वशे तिष्ठति शाश्वतस्य
18
स कुम्भरेताः ससृजे पुराणं; यत्रॊत्पन्नम ऋषिम आहुर वसिष्ठम
स मातरिश्वा विभुर अश्ववाजी; स रश्मिमान सविता चादि देवः
19
तेनासुरा विजिताः सर्व एव; तस्य विक्रान्तैर विजितानीह तरीणि
स देवानां मानुषाणां पितॄणां; तम एवाहुर यज्ञविदां वितानम
20
स एव कालं विभजन्न उदेति; तस्यॊत्तरं दक्षिणं चायने दवे
तस्य एवॊर्ध्वं तिर्यग अधश चरन्ति; गभस्तयॊ मेदिनीं तापयन्तः
21
तं बराह्मणा वेद विदॊ जुषन्ति; तस्यादित्यॊ भाम उपयुज्य भाति
स मासि मास्य अध्वर कृद विधत्ते; तम अध्वरे वेद विदः पठन्ति
22
स एकयुक चक्रम इदं तरिनाभि; सप्ताश्वयुक्तं वहते वै तरिधामा
महातेजाः सर्वगः सर्वसिंहः; कृष्णॊ लॊकान धारयते तथैकः
अश्नन्न अनश्नंश च तथैव धीरः; कृष्णं सदा पार्थ कर्तारम एहि
23
स एकदा कक्षगतॊ महात्मा; तृप्तॊ विभुः खाण्डवे धूमकेतुः
स राक्षसान उरगांश चावजित्य; सर्वत्र गः सर्वम अग्नौ जुहॊति
24
स एवाश्वः शवेतम अश्वं परयच्छत; स एवाश्वान अथ सर्वांश चकार
तरिवन्धुरस तस्य रथस तरिचक्रस; तरिवृच छिराश चतुरस्रश च तस्य
25
स विहायॊ वयदधात पञ्च नाभिः; स निर्ममे गां दिवम अन्तरिक्षम
एवं रम्यान असृजत पर्वतांश च; हृषीकेशॊ ऽमितदीप्ताग्नितेजाः
26
स लङ्घयन वै सरितॊ जिघांसन; स तं वज्रं परहरन्तं निरास
स महेन्द्रः सतूयते वै महाध्वरे; विप्रैर एकॊ ऋक सहस्रैः पुराणैः
27
दुर्वासा वै तेन नान्येन शक्यॊ; गृहे राजन वासयितुं महौजाः
तम एवाहुर ऋषिम एकं पुराणं; स विश्वकृद विदधात्य आत्मभावान
28
वेदांश च यॊ वेदयते ऽधिदेवॊ; विधींश च यश चाश्रयते पुराणान
कामे वेदे लौकिके यत फलं च; विष्वक्सेनेन सर्वम एतत परतीहि
29
जयॊतींषि शुक्लानि च सर्वलॊके; तरयॊ लॊका लॊकपात्रास तरयश च
तरयॊ ऽगनयॊ वयाहृतयश च तिस्रः; सर्वे देवा देवकीपुत्र एव
30
संवत्सरः स ऋतुः सॊ ऽरधमासः; सॊ ऽहॊरात्रः सकला वै स काष्ठाः
मात्रा मुहूर्ताश च लवाः कषणाश च; विष्वक्सेने सर्वम एतत परतीहि
31
चन्द्रादित्यौ गरहनक्षत्रताराः; सर्वाणि दर्शान्य अथ पौर्णमास्यः
नक्षत्रयॊगा ऋतवश च पार्थ; विष्वक्सेनात सर्वम एतत परसूतम
32
रुद्रादित्या वसवॊ ऽथाश्विनौ च; साध्या विश्वे मरुतां षड गणाश च
परजापतिर देव मातादितिश च; सर्वे कृष्णाद ऋषयश चैव सप्त
33
वायुर भूत्वा विक्षिपते च विश्वम; अग्निर भूत्वा दहते विश्वरूपः
आपॊ भूत्वा मज्जयते च सर्वं; बरह्मा भूत्वा सृजते विश्वसंघान
34
वेद्यं च यद वेदयते च वेदान; विधिश च यश चाश्रयते विधेयान
धर्मे च वेदे व बले च सर्वं; चराचरं केशवं तवं परतीहि
35
जयॊतिर भूतः परमॊ ऽसौ पुरस्तात; परकाशयन परभया विश्वरूपः
अपः सृष्ट्वा हय आत्मभूर आत्मयॊनिः; पुराकरॊत सर्वम एवाथ विश्वम
36
ऋतून उत्पातान विविधान्य अद्भुतानि; मेघान विद्युत सर्वम ऐरावतं च
सर्वं कृष्णात सथावरं जङ्गमं च; विश्वाख्याताद विष्णुम एनं परतीहि
37
विश्वावासं निर्गुणं वासुदेवं; संकर्षणं जीवभूतं वदन्ति
ततः परद्युम्नम अनिरुद्धं चतुर्थम; आज्ञापयत्य आत्मयॊनिर महात्मा
38
स पञ्चधा पञ्चजनॊपपन्नं; संचॊदयन विश्वम इदं सिसृक्षुः
ततश चकारावनि मारुतौ च; खं जयॊतिर आपश च तथैव पार्थ
39
स सथावरं जङ्गमं चैवम एतच; चतुर्विधं लॊकम इमं च कृत्वा
ततॊ भूमिं वयदधात पञ्च बीजां; दयौः पृथिव्यां धास्यति भूरि वारि
तेन विश्वं कृतम एतद धि राजन; स जीवयत्य आत्मनैवात्म यॊनिः
40
ततॊ देवान असुरान मानुषांश च; लॊकान ऋषींश चाथ पितॄन परजाश च
समासेन विविधान पराणिलॊकान; सर्वान सदा भूतपतिः सिसृक्षुः
41
शुभाशुभं सथावरं जङ्गमं च; विष्वक्सेनात सर्वम एतत परतीहि
यद वर्तते यच च भविष्यतीह; सर्वम एतत केशवं तवं परतीहि
42
मृत्युश चैव पराणिनाम अन्तकाले; साक्षात कृष्णः शाश्वतॊ धर्मवाहः
भूतं च यच चेह न विद्म किं चिद; विष्वक्सेनात सर्वम एतत परतीहि
43
यत परशस्तं च लॊकेषु पुण्यं यच च शुभाशुभम
तत सर्वं केशवॊ ऽचिन्त्यॊ विपरीतम अतॊ भवेत
44
एतादृशः केशवॊ ऽयं सवयं भूर; नारायणः परमश चाव्ययश च
मध्यं चास्य जगतस तस्थुषश च; सर्वेषां भूतानां परभवश चाप्ययश च
1
[y]
brāhmaṇān arcase rājan satataṃ saṃśitavratān
kaṃ tu karmodayaṃ dṛṣṭvā tān arcasi narādhipa
2
kāṃ vā brāhmaṇa pūjāyāṃ vyuṣṭiṃ dṛṣṭvā mahāvrata
tān arcasi mahābāho sarvam etad vadasva me
3
[bh]
eṣa te keśacaḥ sarvam ākhyāsyati mahāmatiḥ
vyuṣṭaṃ brāhmaṇa pūjāyāṃ dṛṣṭavyuṣṭir mahāvratāḥ
4
balaṃ śrotre vān manaś cakṣuṣī ca; jñānaṃ tathā na viśuddhaṃ mamādya
dehanyāso nāticirān mato me; na cātitūrṇaṃ savitādya yāti
5
uktā dharmā ye purāṇe mahānto; brāhmaṇānāṃ kṣatriyāṇāṃ viśāṃ ca
paurāṇaṃ ye daṇḍdam upāsate ca; śeṣaṃ kṛṣṇd upaśikṣasva pārtha
6
ahaṃ hy ena vedmi tattvena kṛṣṇaṃ; yo 'yaṃ hi yac cāsya balaṃ purāṇam
ameyātmā keśavaḥ kauravendra; so 'yaṃ dharmaṃ vakṣyati saṃśayeṣu
7
kṛṣṇaḥ pṛthvīm asṛjat khaṃ divaṃ ca; varāho 'yaṃ bhīmabalaḥ purāṇaḥ
asya cādho 'thāntarikṣaṃ divaṃ ca; diśaś catasraḥ pradiśaś catasraḥ
sṛṣṭis tathaiveyam anuprasūtā; sa nirmame viśvam idaṃ purāṇam
8
asya nābhyāṃ puṣkaraṃ saṃprasūtaṃ; yatrotpannaḥ svayam evāmitaujāḥ
yenācchinnaṃ tat tamaḥ pārtha ghoraṃ; yat tat tiṣṭhaty arṇavaṃ tarjayānam
9
kṛte yoge dharma āsīt samagras; tretākāle jñānam anuprapannaḥ
balaṃ tv āsīd dvāpare pārtha kṛṣṇaḥ; kalāv adharmaḥ kṣitim ājagāma
10
sa pūrvadevo nijaghāna daityān; sa pūrvadevaś ca babhūva samrāṭ
sa bhūtānāṃ bhāvano bhūtabhavyaḥ; sa viśvasyāsya jagataś cāpi goptā
11
yadā dharmo glāyati vai surāṇāṃ; tadā kṛṣṇo jāyate mānuṣeṣu
dharme sthitvā sa tu vai bhāvitātmā; parāṃś ca lokān aparāṃś ca yāti
12
tyājyāṃs tyaktvāthāsurāṇāṃ vadhāya; kāryākārye kāraṇaṃ caiva pārtha
kṛtaṃ kariṣyat kriyate ca devo; muhuḥ somaṃ viddhi ca śakram etam
13
sa viśvakarmā sa ca viśvarūpaḥ; sa viśvabhṛd viśvakṛg viśvajic ca
sa śūlabhṛc choṇita bhṛt karālas; taṃ karma bhir viditaṃ vai stuvanti
14
taṃ gandharvāpsarasaś ca nityam; upatiṣṭhante vibudhānāṃ śatāni
taṃ rākṣasāś ca parisaṃvahante; rāyaḥ poṣaḥ sa vijigīṣur ekaḥ
15
tam adhvare śaṃsitāraḥ stuvanti; rathaṃtare sāmagāś ca stuvanti
taṃ brāhmaṇā brahma mantraiḥ stuvanti; tasmai havir adhvaryavaḥ kalpayanti
16
sa paurāṇīṃ brahma guhāṃ praviṣṭo; mahī satraṃ bhāratāgre dadarśa
sa caiva gām uddadhārāgrya karmā; vikṣobhya daityān uragān dānavāṃś ca
17
tasya bhakṣān vividhān vedayanti; tam evājau vāhanaṃ vedayanti
tasyāntarikṣaṃ pṛthivī divaṃ ca; sarvaṃ vaśe tiṣṭhati śāśvatasya
18
sa kumbharetāḥ sasṛje purāṇaṃ; yatrotpannam ṛṣim āhur vasiṣṭham
sa mātariśvā vibhur aśvavājī; sa raśmimān savitā cādi devaḥ
19
tenāsurā vijitāḥ sarva eva; tasya vikrāntair vijitānīha trīṇi
sa devānāṃ mānuṣāṇāṃ pitṝṇāṃ; tam evāhur yajñavidāṃ vitānam
20
sa eva kālaṃ vibhajann udeti; tasyottaraṃ dakṣiṇaṃ cāyane dve
tasya evordhvaṃ tiryag adhaś caranti; gabhastayo medinīṃ tāpayantaḥ
21
taṃ brāhmaṇā veda vido juṣanti; tasyādityo bhām upayujya bhāti
sa māsi māsy adhvara kṛd vidhatte; tam adhvare veda vidaḥ paṭhanti
22
sa ekayuk cakram idaṃ trinābhi; saptāśvayuktaṃ vahate vai tridhāmā
mahātejāḥ sarvagaḥ sarvasiṃhaḥ; kṛṣṇo lokān dhārayate tathaikaḥ
aśnann anaśnaṃś ca tathaiva dhīraḥ; kṛṣṇaṃ sadā pārtha kartāram ehi
23
sa ekadā kakṣagato mahātmā; tṛpto vibhuḥ khāṇḍave dhūmaketuḥ
sa rākṣasān uragāṃś cāvajitya; sarvatra gaḥ sarvam agnau juhoti
24
sa evāśvaḥ śvetam aśvaṃ prayacchat; sa evāśvān atha sarvāṃś cakāra
trivandhuras tasya rathas tricakras; trivṛc chirāś caturasraś ca tasya
25
sa vihāyo vyadadhāt pañca nābhiḥ; sa nirmame gāṃ divam antarikṣam
evaṃ ramyān asṛjat parvatāṃś ca; hṛṣīkeśo 'mitadīptāgnitejāḥ
26
sa laṅghayan vai sarito jighāṃsan; sa taṃ vajraṃ praharantaṃ nirāsa
sa mahendraḥ stūyate vai mahādhvare; viprair eko ṛk sahasraiḥ purāṇaiḥ
27
durvāsā vai tena nānyena śakyo; gṛhe rājan vāsayituṃ mahaujāḥ
tam evāhur ṛṣim ekaṃ purāṇaṃ; sa viśvakṛd vidadhāty ātmabhāvān
28
vedāṃś ca yo vedayate 'dhidevo; vidhīṃś ca yaś cāśrayate purāṇān
kāme vede laukike yat phalaṃ ca; viṣvaksenen sarvam etat pratīhi
29
jyotīṃṣi śuklāni ca sarvaloke; trayo lokā lokapātrās trayaś ca
trayo 'gnayo vyāhṛtayaś ca tisraḥ; sarve devā devakīputra eva
30
saṃvatsaraḥ sa ṛtuḥ so 'rdhamāsaḥ; so 'horātraḥ sakalā vai sa kāṣṭhāḥ
mātrā muhūrtāś ca lavāḥ kṣaṇāś ca; viṣvaksene sarvam etat pratīhi
31
candrādityau grahanakṣatratārāḥ; sarvāṇi darśāny atha paurṇamāsyaḥ
nakṣatrayogā ṛtavaś ca pārtha; viṣvaksenāt sarvam etat prasūtam
32
rudrādityā vasavo 'thāśvinau ca; sādhyā viśve marutāṃ ṣaḍ gaṇāś ca
prajāpatir deva mātāditiś ca; sarve kṛṣṇd ṛṣayaś caiva sapta
33
vāyur bhūtvā vikṣipate ca viśvam; agnir bhūtvā dahate viśvarūpaḥ
āpo bhūtvā majjayate ca sarvaṃ; brahmā bhūtvā sṛjate viśvasaṃghān
34
vedyaṃ ca yad vedayate ca vedān; vidhiś ca yaś cāśrayate vidheyān
dharme ca vede va bale ca sarvaṃ; carācaraṃ keśavaṃ tvaṃ pratīhi
35
jyotir bhūtaḥ paramo 'sau purastāt; prakāśayan prabhayā viśvarūpaḥ
apaḥ sṛṣṭvā hy ātmabhūr ātmayoniḥ; purākarot sarvam evātha viśvam
36
tūn utpātān vividhāny adbhutāni; meghān vidyut sarvam airāvataṃ ca
sarvaṃ kṛṣṇt sthāvaraṃ jaṅgamaṃ ca; viśvākhyātād viṣṇum enaṃ pratīhi
37
viśvāvāsaṃ nirguṇaṃ vāsudevaṃ; saṃkarṣaṇaṃ jīvabhūtaṃ vadanti
tataḥ pradyumnam aniruddhaṃ caturtham; ājñāpayaty ātmayonir mahātmā
38
sa pañcadhā pañcajanopapannaṃ; saṃcodayan viśvam idaṃ sisṛkṣuḥ
tataś cakārāvani mārutau ca; khaṃ jyotir āpaś ca tathaiva pārtha
39
sa sthāvaraṃ jaṅgamaṃ caivam etac; caturvidhaṃ lokam imaṃ ca kṛtvā
tato bhūmiṃ vyadadhāt pañca bījāṃ; dyauḥ pṛthivyāṃ dhāsyati bhūri vāri
tena viśvaṃ kṛtam etad dhi rājan; sa jīvayaty ātmanaivātma yoniḥ
40
tato devān asurān mānuṣāṃś ca; lokān ṛṣīṃś cātha pitṝn prajāś ca
samāsena vividhān prāṇilokān; sarvān sadā bhūtapatiḥ sisṛkṣuḥ
41
ubhāśubhaṃ sthāvaraṃ jaṅgamaṃ ca; viṣvaksenāt sarvam etat pratīhi
yad vartate yac ca bhaviṣyatīha; sarvam etat keśavaṃ tvaṃ pratīhi
42
mṛtyuś caiva prāṇinām antakāle; sākṣāt kṛṣṇaḥ śāśvato dharmavāhaḥ
bhūtaṃ ca yac ceha na vidma kiṃ cid; viṣvaksenāt sarvam etat pratīhi
43
yat praśastaṃ ca lokeṣu puṇyaṃ yac ca śubhāśubham
tat sarvaṃ keśavo 'cintyo viparītam ato bhavet
44
etādṛśaḥ keśavo 'yaṃ svayaṃ bhūr; nārāyaṇaḥ paramaś cāvyayaś ca
madhyaṃ cāsya jagatas tasthuṣaś ca; sarveṣāṃ bhūtānāṃ prabhavaś cāpyayaś ca
Book 13
Chapter 143
1
[य]
बराह्मणान अर्चसे राजन सततं संशितव्रतान
कं तु कर्मॊदयं दृष्ट्वा तान अर्चसि नराधिप
2
कां वा बराह्मण पूजायां वयुष्टिं दृष्ट्वा महाव्रत
तान अर्चसि महाबाहॊ सर्वम एतद वदस्व मे
3
[भ]
एष ते केशचः सर्वम आख्यास्यति महामतिः
वयुष्टं बराह्मण पूजायां दृष्टव्युष्टिर महाव्रताः
4
बलं शरॊत्रे वान मनश चक्षुषी च; जञानं तथा न विशुद्धं ममाद्य
देहन्यासॊ नातिचिरान मतॊ मे; न चातितूर्णं सविताद्य याति
5
उक्ता धर्मा ये पुराणे महान्तॊ; बराह्मणानां कषत्रियाणां विशां च
पौराणं ये दण्ड्दम उपासते च; शेषं कृष्णाद उपशिक्षस्व पार्थ
6
अहं हय एन वेद्मि तत्त्वेन कृष्णं; यॊ ऽयं हि यच चास्य बलं पुराणम
अमेयात्मा केशवः कौरवेन्द्र; सॊ ऽयं धर्मं वक्ष्यति संशयेषु
7
कृष्णः पृथ्वीम असृजत खं दिवं च; वराहॊ ऽयं भीमबलः पुराणः
अस्य चाधॊ ऽथान्तरिक्षं दिवं च; दिशश चतस्रः परदिशश चतस्रः
सृष्टिस तथैवेयम अनुप्रसूता; स निर्ममे विश्वम इदं पुराणम
8
अस्य नाभ्यां पुष्करं संप्रसूतं; यत्रॊत्पन्नः सवयम एवामितौजाः
येनाच्छिन्नं तत तमः पार्थ घॊरं; यत तत तिष्ठत्य अर्णवं तर्जयानम
9
कृते यॊगे धर्म आसीत समग्रस; तरेताकाले जञानम अनुप्रपन्नः
बलं तव आसीद दवापरे पार्थ कृष्णः; कलाव अधर्मः कषितिम आजगाम
10
स पूर्वदेवॊ निजघान दैत्यान; स पूर्वदेवश च बभूव सम्राट
स भूतानां भावनॊ भूतभव्यः; स विश्वस्यास्य जगतश चापि गॊप्ता
11
यदा धर्मॊ गलायति वै सुराणां; तदा कृष्णॊ जायते मानुषेषु
धर्मे सथित्वा स तु वै भावितात्मा; परांश च लॊकान अपरांश च याति
12
तयाज्यांस तयक्त्वाथासुराणां वधाय; कार्याकार्ये कारणं चैव पार्थ
कृतं करिष्यत करियते च देवॊ; मुहुः सॊमं विद्धि च शक्रम एतम
13
स विश्वकर्मा स च विश्वरूपः; स विश्वभृद विश्वकृग विश्वजिच च
स शूलभृच छॊणित भृत करालस; तं कर्म भिर विदितं वै सतुवन्ति
14
तं गन्धर्वाप्सरसश च नित्यम; उपतिष्ठन्ते विबुधानां शतानि
तं राक्षसाश च परिसंवहन्ते; रायः पॊषः स विजिगीषुर एकः
15
तम अध्वरे शंसितारः सतुवन्ति; रथंतरे सामगाश च सतुवन्ति
तं बराह्मणा बरह्म मन्त्रैः सतुवन्ति; तस्मै हविर अध्वर्यवः कल्पयन्ति
16
स पौराणीं बरह्म गुहां परविष्टॊ; मही सत्रं भारताग्रे ददर्श
स चैव गाम उद्दधाराग्र्य कर्मा; विक्षॊभ्य दैत्यान उरगान दानवांश च
17
तस्य भक्षान विविधान वेदयन्ति; तम एवाजौ वाहनं वेदयन्ति
तस्यान्तरिक्षं पृथिवी दिवं च; सर्वं वशे तिष्ठति शाश्वतस्य
18
स कुम्भरेताः ससृजे पुराणं; यत्रॊत्पन्नम ऋषिम आहुर वसिष्ठम
स मातरिश्वा विभुर अश्ववाजी; स रश्मिमान सविता चादि देवः
19
तेनासुरा विजिताः सर्व एव; तस्य विक्रान्तैर विजितानीह तरीणि
स देवानां मानुषाणां पितॄणां; तम एवाहुर यज्ञविदां वितानम
20
स एव कालं विभजन्न उदेति; तस्यॊत्तरं दक्षिणं चायने दवे
तस्य एवॊर्ध्वं तिर्यग अधश चरन्ति; गभस्तयॊ मेदिनीं तापयन्तः
21
तं बराह्मणा वेद विदॊ जुषन्ति; तस्यादित्यॊ भाम उपयुज्य भाति
स मासि मास्य अध्वर कृद विधत्ते; तम अध्वरे वेद विदः पठन्ति
22
स एकयुक चक्रम इदं तरिनाभि; सप्ताश्वयुक्तं वहते वै तरिधामा
महातेजाः सर्वगः सर्वसिंहः; कृष्णॊ लॊकान धारयते तथैकः
अश्नन्न अनश्नंश च तथैव धीरः; कृष्णं सदा पार्थ कर्तारम एहि
23
स एकदा कक्षगतॊ महात्मा; तृप्तॊ विभुः खाण्डवे धूमकेतुः
स राक्षसान उरगांश चावजित्य; सर्वत्र गः सर्वम अग्नौ जुहॊति
24
स एवाश्वः शवेतम अश्वं परयच्छत; स एवाश्वान अथ सर्वांश चकार
तरिवन्धुरस तस्य रथस तरिचक्रस; तरिवृच छिराश चतुरस्रश च तस्य
25
स विहायॊ वयदधात पञ्च नाभिः; स निर्ममे गां दिवम अन्तरिक्षम
एवं रम्यान असृजत पर्वतांश च; हृषीकेशॊ ऽमितदीप्ताग्नितेजाः
26
स लङ्घयन वै सरितॊ जिघांसन; स तं वज्रं परहरन्तं निरास
स महेन्द्रः सतूयते वै महाध्वरे; विप्रैर एकॊ ऋक सहस्रैः पुराणैः
27
दुर्वासा वै तेन नान्येन शक्यॊ; गृहे राजन वासयितुं महौजाः
तम एवाहुर ऋषिम एकं पुराणं; स विश्वकृद विदधात्य आत्मभावान
28
वेदांश च यॊ वेदयते ऽधिदेवॊ; विधींश च यश चाश्रयते पुराणान
कामे वेदे लौकिके यत फलं च; विष्वक्सेनेन सर्वम एतत परतीहि
29
जयॊतींषि शुक्लानि च सर्वलॊके; तरयॊ लॊका लॊकपात्रास तरयश च
तरयॊ ऽगनयॊ वयाहृतयश च तिस्रः; सर्वे देवा देवकीपुत्र एव
30
संवत्सरः स ऋतुः सॊ ऽरधमासः; सॊ ऽहॊरात्रः सकला वै स काष्ठाः
मात्रा मुहूर्ताश च लवाः कषणाश च; विष्वक्सेने सर्वम एतत परतीहि
31
चन्द्रादित्यौ गरहनक्षत्रताराः; सर्वाणि दर्शान्य अथ पौर्णमास्यः
नक्षत्रयॊगा ऋतवश च पार्थ; विष्वक्सेनात सर्वम एतत परसूतम
32
रुद्रादित्या वसवॊ ऽथाश्विनौ च; साध्या विश्वे मरुतां षड गणाश च
परजापतिर देव मातादितिश च; सर्वे कृष्णाद ऋषयश चैव सप्त
33
वायुर भूत्वा विक्षिपते च विश्वम; अग्निर भूत्वा दहते विश्वरूपः
आपॊ भूत्वा मज्जयते च सर्वं; बरह्मा भूत्वा सृजते विश्वसंघान
34
वेद्यं च यद वेदयते च वेदान; विधिश च यश चाश्रयते विधेयान
धर्मे च वेदे व बले च सर्वं; चराचरं केशवं तवं परतीहि
35
जयॊतिर भूतः परमॊ ऽसौ पुरस्तात; परकाशयन परभया विश्वरूपः
अपः सृष्ट्वा हय आत्मभूर आत्मयॊनिः; पुराकरॊत सर्वम एवाथ विश्वम
36
ऋतून उत्पातान विविधान्य अद्भुतानि; मेघान विद्युत सर्वम ऐरावतं च
सर्वं कृष्णात सथावरं जङ्गमं च; विश्वाख्याताद विष्णुम एनं परतीहि
37
विश्वावासं निर्गुणं वासुदेवं; संकर्षणं जीवभूतं वदन्ति
ततः परद्युम्नम अनिरुद्धं चतुर्थम; आज्ञापयत्य आत्मयॊनिर महात्मा
38
स पञ्चधा पञ्चजनॊपपन्नं; संचॊदयन विश्वम इदं सिसृक्षुः
ततश चकारावनि मारुतौ च; खं जयॊतिर आपश च तथैव पार्थ
39
स सथावरं जङ्गमं चैवम एतच; चतुर्विधं लॊकम इमं च कृत्वा
ततॊ भूमिं वयदधात पञ्च बीजां; दयौः पृथिव्यां धास्यति भूरि वारि
तेन विश्वं कृतम एतद धि राजन; स जीवयत्य आत्मनैवात्म यॊनिः
40
ततॊ देवान असुरान मानुषांश च; लॊकान ऋषींश चाथ पितॄन परजाश च
समासेन विविधान पराणिलॊकान; सर्वान सदा भूतपतिः सिसृक्षुः
41
शुभाशुभं सथावरं जङ्गमं च; विष्वक्सेनात सर्वम एतत परतीहि
यद वर्तते यच च भविष्यतीह; सर्वम एतत केशवं तवं परतीहि
42
मृत्युश चैव पराणिनाम अन्तकाले; साक्षात कृष्णः शाश्वतॊ धर्मवाहः
भूतं च यच चेह न विद्म किं चिद; विष्वक्सेनात सर्वम एतत परतीहि
43
यत परशस्तं च लॊकेषु पुण्यं यच च शुभाशुभम
तत सर्वं केशवॊ ऽचिन्त्यॊ विपरीतम अतॊ भवेत
44
एतादृशः केशवॊ ऽयं सवयं भूर; नारायणः परमश चाव्ययश च
मध्यं चास्य जगतस तस्थुषश च; सर्वेषां भूतानां परभवश चाप्ययश च
1
[y]
brāhmaṇān arcase rājan satataṃ saṃśitavratān
kaṃ tu karmodayaṃ dṛṣṭvā tān arcasi narādhipa
2
kāṃ vā brāhmaṇa pūjāyāṃ vyuṣṭiṃ dṛṣṭvā mahāvrata
tān arcasi mahābāho sarvam etad vadasva me
3
[bh]
eṣa te keśacaḥ sarvam ākhyāsyati mahāmatiḥ
vyuṣṭaṃ brāhmaṇa pūjāyāṃ dṛṣṭavyuṣṭir mahāvratāḥ
4
balaṃ śrotre vān manaś cakṣuṣī ca; jñānaṃ tathā na viśuddhaṃ mamādya
dehanyāso nāticirān mato me; na cātitūrṇaṃ savitādya yāti
5
uktā dharmā ye purāṇe mahānto; brāhmaṇānāṃ kṣatriyāṇāṃ viśāṃ ca
paurāṇaṃ ye daṇḍdam upāsate ca; śeṣaṃ kṛṣṇd upaśikṣasva pārtha
6
ahaṃ hy ena vedmi tattvena kṛṣṇaṃ; yo 'yaṃ hi yac cāsya balaṃ purāṇam
ameyātmā keśavaḥ kauravendra; so 'yaṃ dharmaṃ vakṣyati saṃśayeṣu
7
kṛṣṇaḥ pṛthvīm asṛjat khaṃ divaṃ ca; varāho 'yaṃ bhīmabalaḥ purāṇaḥ
asya cādho 'thāntarikṣaṃ divaṃ ca; diśaś catasraḥ pradiśaś catasraḥ
sṛṣṭis tathaiveyam anuprasūtā; sa nirmame viśvam idaṃ purāṇam
8
asya nābhyāṃ puṣkaraṃ saṃprasūtaṃ; yatrotpannaḥ svayam evāmitaujāḥ
yenācchinnaṃ tat tamaḥ pārtha ghoraṃ; yat tat tiṣṭhaty arṇavaṃ tarjayānam
9
kṛte yoge dharma āsīt samagras; tretākāle jñānam anuprapannaḥ
balaṃ tv āsīd dvāpare pārtha kṛṣṇaḥ; kalāv adharmaḥ kṣitim ājagāma
10
sa pūrvadevo nijaghāna daityān; sa pūrvadevaś ca babhūva samrāṭ
sa bhūtānāṃ bhāvano bhūtabhavyaḥ; sa viśvasyāsya jagataś cāpi goptā
11
yadā dharmo glāyati vai surāṇāṃ; tadā kṛṣṇo jāyate mānuṣeṣu
dharme sthitvā sa tu vai bhāvitātmā; parāṃś ca lokān aparāṃś ca yāti
12
tyājyāṃs tyaktvāthāsurāṇāṃ vadhāya; kāryākārye kāraṇaṃ caiva pārtha
kṛtaṃ kariṣyat kriyate ca devo; muhuḥ somaṃ viddhi ca śakram etam
13
sa viśvakarmā sa ca viśvarūpaḥ; sa viśvabhṛd viśvakṛg viśvajic ca
sa śūlabhṛc choṇita bhṛt karālas; taṃ karma bhir viditaṃ vai stuvanti
14
taṃ gandharvāpsarasaś ca nityam; upatiṣṭhante vibudhānāṃ śatāni
taṃ rākṣasāś ca parisaṃvahante; rāyaḥ poṣaḥ sa vijigīṣur ekaḥ
15
tam adhvare śaṃsitāraḥ stuvanti; rathaṃtare sāmagāś ca stuvanti
taṃ brāhmaṇā brahma mantraiḥ stuvanti; tasmai havir adhvaryavaḥ kalpayanti
16
sa paurāṇīṃ brahma guhāṃ praviṣṭo; mahī satraṃ bhāratāgre dadarśa
sa caiva gām uddadhārāgrya karmā; vikṣobhya daityān uragān dānavāṃś ca
17
tasya bhakṣān vividhān vedayanti; tam evājau vāhanaṃ vedayanti
tasyāntarikṣaṃ pṛthivī divaṃ ca; sarvaṃ vaśe tiṣṭhati śāśvatasya
18
sa kumbharetāḥ sasṛje purāṇaṃ; yatrotpannam ṛṣim āhur vasiṣṭham
sa mātariśvā vibhur aśvavājī; sa raśmimān savitā cādi devaḥ
19
tenāsurā vijitāḥ sarva eva; tasya vikrāntair vijitānīha trīṇi
sa devānāṃ mānuṣāṇāṃ pitṝṇāṃ; tam evāhur yajñavidāṃ vitānam
20
sa eva kālaṃ vibhajann udeti; tasyottaraṃ dakṣiṇaṃ cāyane dve
tasya evordhvaṃ tiryag adhaś caranti; gabhastayo medinīṃ tāpayantaḥ
21
taṃ brāhmaṇā veda vido juṣanti; tasyādityo bhām upayujya bhāti
sa māsi māsy adhvara kṛd vidhatte; tam adhvare veda vidaḥ paṭhanti
22
sa ekayuk cakram idaṃ trinābhi; saptāśvayuktaṃ vahate vai tridhāmā
mahātejāḥ sarvagaḥ sarvasiṃhaḥ; kṛṣṇo lokān dhārayate tathaikaḥ
aśnann anaśnaṃś ca tathaiva dhīraḥ; kṛṣṇaṃ sadā pārtha kartāram ehi
23
sa ekadā kakṣagato mahātmā; tṛpto vibhuḥ khāṇḍave dhūmaketuḥ
sa rākṣasān uragāṃś cāvajitya; sarvatra gaḥ sarvam agnau juhoti
24
sa evāśvaḥ śvetam aśvaṃ prayacchat; sa evāśvān atha sarvāṃś cakāra
trivandhuras tasya rathas tricakras; trivṛc chirāś caturasraś ca tasya
25
sa vihāyo vyadadhāt pañca nābhiḥ; sa nirmame gāṃ divam antarikṣam
evaṃ ramyān asṛjat parvatāṃś ca; hṛṣīkeśo 'mitadīptāgnitejāḥ
26
sa laṅghayan vai sarito jighāṃsan; sa taṃ vajraṃ praharantaṃ nirāsa
sa mahendraḥ stūyate vai mahādhvare; viprair eko ṛk sahasraiḥ purāṇaiḥ
27
durvāsā vai tena nānyena śakyo; gṛhe rājan vāsayituṃ mahaujāḥ
tam evāhur ṛṣim ekaṃ purāṇaṃ; sa viśvakṛd vidadhāty ātmabhāvān
28
vedāṃś ca yo vedayate 'dhidevo; vidhīṃś ca yaś cāśrayate purāṇān
kāme vede laukike yat phalaṃ ca; viṣvaksenen sarvam etat pratīhi
29
jyotīṃṣi śuklāni ca sarvaloke; trayo lokā lokapātrās trayaś ca
trayo 'gnayo vyāhṛtayaś ca tisraḥ; sarve devā devakīputra eva
30
saṃvatsaraḥ sa ṛtuḥ so 'rdhamāsaḥ; so 'horātraḥ sakalā vai sa kāṣṭhāḥ
mātrā muhūrtāś ca lavāḥ kṣaṇāś ca; viṣvaksene sarvam etat pratīhi
31
candrādityau grahanakṣatratārāḥ; sarvāṇi darśāny atha paurṇamāsyaḥ
nakṣatrayogā ṛtavaś ca pārtha; viṣvaksenāt sarvam etat prasūtam
32
rudrādityā vasavo 'thāśvinau ca; sādhyā viśve marutāṃ ṣaḍ gaṇāś ca
prajāpatir deva mātāditiś ca; sarve kṛṣṇd ṛṣayaś caiva sapta
33
vāyur bhūtvā vikṣipate ca viśvam; agnir bhūtvā dahate viśvarūpaḥ
āpo bhūtvā majjayate ca sarvaṃ; brahmā bhūtvā sṛjate viśvasaṃghān
34
vedyaṃ ca yad vedayate ca vedān; vidhiś ca yaś cāśrayate vidheyān
dharme ca vede va bale ca sarvaṃ; carācaraṃ keśavaṃ tvaṃ pratīhi
35
jyotir bhūtaḥ paramo 'sau purastāt; prakāśayan prabhayā viśvarūpaḥ
apaḥ sṛṣṭvā hy ātmabhūr ātmayoniḥ; purākarot sarvam evātha viśvam
36
tūn utpātān vividhāny adbhutāni; meghān vidyut sarvam airāvataṃ ca
sarvaṃ kṛṣṇt sthāvaraṃ jaṅgamaṃ ca; viśvākhyātād viṣṇum enaṃ pratīhi
37
viśvāvāsaṃ nirguṇaṃ vāsudevaṃ; saṃkarṣaṇaṃ jīvabhūtaṃ vadanti
tataḥ pradyumnam aniruddhaṃ caturtham; ājñāpayaty ātmayonir mahātmā
38
sa pañcadhā pañcajanopapannaṃ; saṃcodayan viśvam idaṃ sisṛkṣuḥ
tataś cakārāvani mārutau ca; khaṃ jyotir āpaś ca tathaiva pārtha
39
sa sthāvaraṃ jaṅgamaṃ caivam etac; caturvidhaṃ lokam imaṃ ca kṛtvā
tato bhūmiṃ vyadadhāt pañca bījāṃ; dyauḥ pṛthivyāṃ dhāsyati bhūri vāri
tena viśvaṃ kṛtam etad dhi rājan; sa jīvayaty ātmanaivātma yoniḥ
40
tato devān asurān mānuṣāṃś ca; lokān ṛṣīṃś cātha pitṝn prajāś ca
samāsena vividhān prāṇilokān; sarvān sadā bhūtapatiḥ sisṛkṣuḥ
41
ubhāśubhaṃ sthāvaraṃ jaṅgamaṃ ca; viṣvaksenāt sarvam etat pratīhi
yad vartate yac ca bhaviṣyatīha; sarvam etat keśavaṃ tvaṃ pratīhi
42
mṛtyuś caiva prāṇinām antakāle; sākṣāt kṛṣṇaḥ śāśvato dharmavāhaḥ
bhūtaṃ ca yac ceha na vidma kiṃ cid; viṣvaksenāt sarvam etat pratīhi
43
yat praśastaṃ ca lokeṣu puṇyaṃ yac ca śubhāśubham
tat sarvaṃ keśavo 'cintyo viparītam ato bhavet
44
etādṛśaḥ keśavo 'yaṃ svayaṃ bhūr; nārāyaṇaḥ paramaś cāvyayaś ca
madhyaṃ cāsya jagatas tasthuṣaś ca; sarveṣāṃ bhūtānāṃ prabhavaś cāpyayaś ca
