Book 14. Chapter 36
The Mahabharata In Sanskrit
Book 14
Chapter 36
1
[बर]
तद अव्यक्तम अनुद्रिक्तं सर्वव्यापि धरुवं सथिरम
नवद्वारं पुरं विद्यात तरिगुणं पञ्च धातुकम
2
एकादश परिक्षेपं मनॊ वयाकरणात्मकम
बुद्धिस्वामिकम इत्य एतत परम एकादशं भवेत
3
तरीणि सरॊतांसि यान्य अस्मिन्न आप्यायन्ते पुनः पुनः
परणाड्यस तिस्र एवैताः परवर्तन्ते गुणात्मिकाः
4
तमॊ रजस तथा सत्त्वं गुणान एतान परचक्षते
अन्यॊन्यमिथुनाः सर्वे तथान्यॊन्यानुजीविनः
5
अन्यॊन्यापाश्रयाश चैव तथान्यॊन्यानुवर्तिनः
अन्यॊन्यव्यतिषक्ताश च तरिगुणाः पञ्च धातवः
6
तमसॊ मिथुनं सत्त्वं सत्त्वस्य मिथुनं रजः
रजसश चापि सत्त्वं सयात सत्त्वस्य मिथुनं तमः
7
नियम्यते तमॊ यत्र रजस तत्र परवर्तते
नियम्यते रजॊ यत्र सत्त्वं तत्र परवर्तते
8
नैशात्मकं तमॊ विद्यात तरिगुणं मॊहसंज्ञितम
अधर्मलक्षणं चैव नियतं पापकर्मसु
9
परवृत्त्य आत्मकम एवाहू रजः पर्याय कारकम
परवृत्तं सर्वभूतेषु दृश्यतॊत्पत्तिलक्षणम
10
परकाशं सर्वभूतेषु लाघवं शरद्दधानता
सात्त्विकं रूपम एवं तु लाघवं साधु संमितम
11
एतेषां गुणतत्त्वं हि वक्ष्यते हेत्वहेतुभिः
समास वयास युक्तानि तत्त्वतस तानि वित्तमे
12
संमॊहॊ ऽजञानम अत्यागः कर्मणाम अविनिर्णयः
सवप्नः सतम्भॊ भयं लॊभः शॊकः सुकृतदूषणम
13
अस्मृतिश चाविपाकश च नास्तिक्यं भिन्नवृत्तिता
निर्विशेषत्वम अन्धत्वं जघन्यगुणवृत्तिता
14
अकृते कृतमानित्वम अज्ञाने जञानमानिता
अमैत्री विकृतॊ भावॊ अश्रद्धा मूढ भावना
15
अनार्जवम असंज्ञत्वं कर्म पापम अचेतना
गुरुत्वं सन्नभावत्वम असितत्वम अवाग गतिः
16
सर्व एते गुणा विप्रास तामसाः संप्रकीर्तिताः
ये चान्ये नियता भावा लॊके ऽसमिन मॊहसंज्ञिताः
17
तत्र तत्र नियम्यन्ते सर्वे ते तामसा गुणाः
परिवाद कथा नित्यं देव बराह्मण वैदिकाः
18
अत्यागश चाभिमानश च मॊहॊ मन्युस तथाक्षमा
मत्सरश चैव भूतेषु तामसं वृत्तम इष्यते
19
वृथारम्भाश च ये के चिद वृथा दानानि यानि च
वृथा भक्षणम इत्य एतत तामसं वृत्तम इष्यते
20
अतिवादॊ ऽतितिक्षा च मात्सर्यम अतिमानिता
अश्रद्दधानता चैव तामसं वृत्तम इष्यते
21
एवंविधास तु ये के चिल लॊके ऽसमिन पापकर्मिणः
मनुष्या भिन्नमर्यादाः सर्वे ते तामसा जनाः
22
तेषां यॊनिं परवक्ष्यामि नियतां पापकर्मणाम
अवाङ्निरयभावाय तिर्यङ्निरयगामिनः
23
सथावराणि च भूतानि पशवॊ वाहनानि च
करव्यादा दन्द शूकाश च कृमिकीट विहंगमाः
24
अण्डजा जन्तवॊ ये च सर्वे चापि चतुष्पदाः
उन्मत्ता बधिरा मूका ये चान्ये पापरॊगिणः
25
मग्नास तमसि दुर्वृत्ताः सवकर्म कृतलक्षणाः
अवाक्स्रॊतस इत्य एते मग्नास तमसि तामसाः
26
तेषाम उत्कर्षम उद्रेकं वक्ष्याम्य अहम अतः परम
यथा ते सुकृताँल लॊकाँल लभन्ते पुण्यकर्मिणः
27
अन्यथा परतिपन्नास तु विवृद्धा ये च कर्मसु
सवकर्मनिरतानां च बराह्मणानां शुभैषिणाम
28
संस्कारेणॊर्ध्वम आयान्ति यतमानाः स लॊकताम
सवर्गं गच्छन्ति देवानाम इत्य एषा वैदिकी शरुतिः
29
अन्यथा परतिपन्नास तु विवृद्धाः सवेषु कर्मसु
पुनर आवृत्ति धर्माणस ते भवन्तीह मानुषाः
30
पापयॊनिं समापन्नाश चण्डाला मूक चूचुकाः
वर्णान पर्यायशश चापि पराप्नुवन्त्य उत्तरॊत्तरम
31
शूद्रयॊनिम अतिक्रम्य ये चान्ये तामसा गुणाः
सरॊतॊ मध्ये समागम्य वर्तन्ते तामसे गुणे
32
अभिषङ्गस तु कामेषु महामॊह इति समृतः
ऋषयॊ मुनयॊ देवा मुह्यन्त्य अत्र सुखेप्सवः
33
तमॊ मॊहॊ महामॊहस तामिस्रः करॊधसंज्ञितः
मरणं तव अन्धतामिस्रं तामिस्रं करॊध उच्यते
34
भावतॊ गुणतश चैव यॊनितश चैव तत्त्वतः
सर्वम एतत तमॊ विप्राः कीर्तितं वॊ यथाविधि
35
कॊ नव एतद बुध्यते साधु कॊ नव एतत साधु पश्यति
अतत्त्वे तत्त्वदर्शी यस तमसस तत्त्वलक्षणम
36
तमॊ गुणा वॊ बहुधा परकीर्तिता; यथावद उक्तं च तमः परावरम
नरॊ हि यॊ वेद गुणान इमान सदा; स तामसैः सर्वगुणैः परमुच्यते
1
[br]
tad avyaktam anudriktaṃ sarvavyāpi dhruvaṃ sthiram
navadvāraṃ puraṃ vidyāt triguṇaṃ pañca dhātukam
2
ekādaśa parikṣepaṃ mano vyākaraṇātmakam
buddhisvāmikam ity etat param ekādaśaṃ bhavet
3
trīṇi srotāṃsi yāny asminn āpyāyante punaḥ punaḥ
praṇāḍyas tisra evaitāḥ pravartante guṇātmikāḥ
4
tamo rajas tathā sattvaṃ guṇān etān pracakṣate
anyonyamithunāḥ sarve tathānyonyānujīvinaḥ
5
anyonyāpāśrayāś caiva tathānyonyānuvartinaḥ
anyonyavyatiṣaktāś ca triguṇāḥ pañca dhātavaḥ
6
tamaso mithunaṃ sattvaṃ sattvasya mithunaṃ rajaḥ
rajasaś cāpi sattvaṃ syāt sattvasya mithunaṃ tamaḥ
7
niyamyate tamo yatra rajas tatra pravartate
niyamyate rajo yatra sattvaṃ tatra pravartate
8
naiśātmakaṃ tamo vidyāt triguṇaṃ mohasaṃjñitam
adharmalakṣaṇaṃ caiva niyataṃ pāpakarmasu
9
pravṛtty ātmakam evāhū rajaḥ paryāya kārakam
pravṛttaṃ sarvabhūteṣu dṛśyatotpattilakṣaṇam
10
prakāśaṃ sarvabhūteṣu lāghavaṃ śraddadhānatā
sāttvikaṃ rūpam evaṃ tu lāghavaṃ sādhu saṃmitam
11
eteṣāṃ guṇatattvaṃ hi vakṣyate hetvahetubhiḥ
samāsa vyāsa yuktāni tattvatas tāni vittame
12
saṃmoho 'jñānam atyāgaḥ karmaṇām avinirṇayaḥ
svapnaḥ stambho bhayaṃ lobhaḥ śokaḥ sukṛtadūṣaṇam
13
asmṛtiś cāvipākaś ca nāstikyaṃ bhinnavṛttitā
nirviśeṣatvam andhatvaṃ jaghanyaguṇavṛttitā
14
akṛte kṛtamānitvam ajñāne jñānamānitā
amaitrī vikṛto bhāvo aśraddhā mūḍha bhāvanā
15
anārjavam asaṃjñatvaṃ karma pāpam acetanā
gurutvaṃ sannabhāvatvam asitatvam avāg gatiḥ
16
sarva ete guṇā viprās tāmasāḥ saṃprakīrtitāḥ
ye cānye niyatā bhāvā loke 'smin mohasaṃjñitāḥ
17
tatra tatra niyamyante sarve te tāmasā guṇāḥ
parivāda kathā nityaṃ deva brāhmaṇa vaidikāḥ
18
atyāgaś cābhimānaś ca moho manyus tathākṣamā
matsaraś caiva bhūteṣu tāmasaṃ vṛttam iṣyate
19
vṛthārambhāś ca ye ke cid vṛthā dānāni yāni ca
vṛthā bhakṣaṇam ity etat tāmasaṃ vṛttam iṣyate
20
ativādo 'titikṣā ca mātsaryam atimānitā
aśraddadhānatā caiva tāmasaṃ vṛttam iṣyate
21
evaṃvidhās tu ye ke cil loke 'smin pāpakarmiṇaḥ
manuṣyā bhinnamaryādāḥ sarve te tāmasā janāḥ
22
teṣāṃ yoniṃ pravakṣyāmi niyatāṃ pāpakarmaṇām
avāṅnirayabhāvāya tiryaṅnirayagāminaḥ
23
sthāvarāṇi ca bhūtāni paśavo vāhanāni ca
kravyādā danda śūkāś ca kṛmikīṭa vihaṃgamāḥ
24
aṇḍajā jantavo ye ca sarve cāpi catuṣpadāḥ
unmattā badhirā mūkā ye cānye pāparogiṇaḥ
25
magnās tamasi durvṛttāḥ svakarma kṛtalakṣaṇāḥ
avāksrotasa ity ete magnās tamasi tāmasāḥ
26
teṣām utkarṣam udrekaṃ vakṣyāmy aham ataḥ param
yathā te sukṛtāṁl lokāṁl labhante puṇyakarmiṇaḥ
27
anyathā pratipannās tu vivṛddhā ye ca karmasu
svakarmaniratānāṃ ca brāhmaṇānāṃ śubhaiṣiṇām
28
saṃskāreṇordhvam āyānti yatamānāḥ sa lokatām
svargaṃ gacchanti devānām ity eṣā vaidikī śrutiḥ
29
anyathā pratipannās tu vivṛddhāḥ sveṣu karmasu
punar āvṛtti dharmāṇas te bhavantīha mānuṣāḥ
30
pāpayoniṃ samāpannāś caṇḍālā mūka cūcukāḥ
varṇān paryāyaśaś cāpi prāpnuvanty uttarottaram
31
śdrayonim atikramya ye cānye tāmasā guṇāḥ
sroto madhye samāgamya vartante tāmase guṇe
32
abhiṣaṅgas tu kāmeṣu mahāmoha iti smṛtaḥ
ṛayo munayo devā muhyanty atra sukhepsavaḥ
33
tamo moho mahāmohas tāmisraḥ krodhasaṃjñitaḥ
maraṇaṃ tv andhatāmisraṃ tāmisraṃ krodha ucyate
34
bhāvato guṇataś caiva yonitaś caiva tattvataḥ
sarvam etat tamo viprāḥ kīrtitaṃ vo yathāvidhi
35
ko nv etad budhyate sādhu ko nv etat sādhu paśyati
atattve tattvadarśī yas tamasas tattvalakṣaṇam
36
tamo guṇā vo bahudhā prakīrtitā; yathāvad uktaṃ ca tamaḥ parāvaram
naro hi yo veda guṇān imān sadā; sa tāmasaiḥ sarvaguṇaiḥ pramucyate
Book 14
Chapter 36
1
[बर]
तद अव्यक्तम अनुद्रिक्तं सर्वव्यापि धरुवं सथिरम
नवद्वारं पुरं विद्यात तरिगुणं पञ्च धातुकम
2
एकादश परिक्षेपं मनॊ वयाकरणात्मकम
बुद्धिस्वामिकम इत्य एतत परम एकादशं भवेत
3
तरीणि सरॊतांसि यान्य अस्मिन्न आप्यायन्ते पुनः पुनः
परणाड्यस तिस्र एवैताः परवर्तन्ते गुणात्मिकाः
4
तमॊ रजस तथा सत्त्वं गुणान एतान परचक्षते
अन्यॊन्यमिथुनाः सर्वे तथान्यॊन्यानुजीविनः
5
अन्यॊन्यापाश्रयाश चैव तथान्यॊन्यानुवर्तिनः
अन्यॊन्यव्यतिषक्ताश च तरिगुणाः पञ्च धातवः
6
तमसॊ मिथुनं सत्त्वं सत्त्वस्य मिथुनं रजः
रजसश चापि सत्त्वं सयात सत्त्वस्य मिथुनं तमः
7
नियम्यते तमॊ यत्र रजस तत्र परवर्तते
नियम्यते रजॊ यत्र सत्त्वं तत्र परवर्तते
8
नैशात्मकं तमॊ विद्यात तरिगुणं मॊहसंज्ञितम
अधर्मलक्षणं चैव नियतं पापकर्मसु
9
परवृत्त्य आत्मकम एवाहू रजः पर्याय कारकम
परवृत्तं सर्वभूतेषु दृश्यतॊत्पत्तिलक्षणम
10
परकाशं सर्वभूतेषु लाघवं शरद्दधानता
सात्त्विकं रूपम एवं तु लाघवं साधु संमितम
11
एतेषां गुणतत्त्वं हि वक्ष्यते हेत्वहेतुभिः
समास वयास युक्तानि तत्त्वतस तानि वित्तमे
12
संमॊहॊ ऽजञानम अत्यागः कर्मणाम अविनिर्णयः
सवप्नः सतम्भॊ भयं लॊभः शॊकः सुकृतदूषणम
13
अस्मृतिश चाविपाकश च नास्तिक्यं भिन्नवृत्तिता
निर्विशेषत्वम अन्धत्वं जघन्यगुणवृत्तिता
14
अकृते कृतमानित्वम अज्ञाने जञानमानिता
अमैत्री विकृतॊ भावॊ अश्रद्धा मूढ भावना
15
अनार्जवम असंज्ञत्वं कर्म पापम अचेतना
गुरुत्वं सन्नभावत्वम असितत्वम अवाग गतिः
16
सर्व एते गुणा विप्रास तामसाः संप्रकीर्तिताः
ये चान्ये नियता भावा लॊके ऽसमिन मॊहसंज्ञिताः
17
तत्र तत्र नियम्यन्ते सर्वे ते तामसा गुणाः
परिवाद कथा नित्यं देव बराह्मण वैदिकाः
18
अत्यागश चाभिमानश च मॊहॊ मन्युस तथाक्षमा
मत्सरश चैव भूतेषु तामसं वृत्तम इष्यते
19
वृथारम्भाश च ये के चिद वृथा दानानि यानि च
वृथा भक्षणम इत्य एतत तामसं वृत्तम इष्यते
20
अतिवादॊ ऽतितिक्षा च मात्सर्यम अतिमानिता
अश्रद्दधानता चैव तामसं वृत्तम इष्यते
21
एवंविधास तु ये के चिल लॊके ऽसमिन पापकर्मिणः
मनुष्या भिन्नमर्यादाः सर्वे ते तामसा जनाः
22
तेषां यॊनिं परवक्ष्यामि नियतां पापकर्मणाम
अवाङ्निरयभावाय तिर्यङ्निरयगामिनः
23
सथावराणि च भूतानि पशवॊ वाहनानि च
करव्यादा दन्द शूकाश च कृमिकीट विहंगमाः
24
अण्डजा जन्तवॊ ये च सर्वे चापि चतुष्पदाः
उन्मत्ता बधिरा मूका ये चान्ये पापरॊगिणः
25
मग्नास तमसि दुर्वृत्ताः सवकर्म कृतलक्षणाः
अवाक्स्रॊतस इत्य एते मग्नास तमसि तामसाः
26
तेषाम उत्कर्षम उद्रेकं वक्ष्याम्य अहम अतः परम
यथा ते सुकृताँल लॊकाँल लभन्ते पुण्यकर्मिणः
27
अन्यथा परतिपन्नास तु विवृद्धा ये च कर्मसु
सवकर्मनिरतानां च बराह्मणानां शुभैषिणाम
28
संस्कारेणॊर्ध्वम आयान्ति यतमानाः स लॊकताम
सवर्गं गच्छन्ति देवानाम इत्य एषा वैदिकी शरुतिः
29
अन्यथा परतिपन्नास तु विवृद्धाः सवेषु कर्मसु
पुनर आवृत्ति धर्माणस ते भवन्तीह मानुषाः
30
पापयॊनिं समापन्नाश चण्डाला मूक चूचुकाः
वर्णान पर्यायशश चापि पराप्नुवन्त्य उत्तरॊत्तरम
31
शूद्रयॊनिम अतिक्रम्य ये चान्ये तामसा गुणाः
सरॊतॊ मध्ये समागम्य वर्तन्ते तामसे गुणे
32
अभिषङ्गस तु कामेषु महामॊह इति समृतः
ऋषयॊ मुनयॊ देवा मुह्यन्त्य अत्र सुखेप्सवः
33
तमॊ मॊहॊ महामॊहस तामिस्रः करॊधसंज्ञितः
मरणं तव अन्धतामिस्रं तामिस्रं करॊध उच्यते
34
भावतॊ गुणतश चैव यॊनितश चैव तत्त्वतः
सर्वम एतत तमॊ विप्राः कीर्तितं वॊ यथाविधि
35
कॊ नव एतद बुध्यते साधु कॊ नव एतत साधु पश्यति
अतत्त्वे तत्त्वदर्शी यस तमसस तत्त्वलक्षणम
36
तमॊ गुणा वॊ बहुधा परकीर्तिता; यथावद उक्तं च तमः परावरम
नरॊ हि यॊ वेद गुणान इमान सदा; स तामसैः सर्वगुणैः परमुच्यते
1
[br]
tad avyaktam anudriktaṃ sarvavyāpi dhruvaṃ sthiram
navadvāraṃ puraṃ vidyāt triguṇaṃ pañca dhātukam
2
ekādaśa parikṣepaṃ mano vyākaraṇātmakam
buddhisvāmikam ity etat param ekādaśaṃ bhavet
3
trīṇi srotāṃsi yāny asminn āpyāyante punaḥ punaḥ
praṇāḍyas tisra evaitāḥ pravartante guṇātmikāḥ
4
tamo rajas tathā sattvaṃ guṇān etān pracakṣate
anyonyamithunāḥ sarve tathānyonyānujīvinaḥ
5
anyonyāpāśrayāś caiva tathānyonyānuvartinaḥ
anyonyavyatiṣaktāś ca triguṇāḥ pañca dhātavaḥ
6
tamaso mithunaṃ sattvaṃ sattvasya mithunaṃ rajaḥ
rajasaś cāpi sattvaṃ syāt sattvasya mithunaṃ tamaḥ
7
niyamyate tamo yatra rajas tatra pravartate
niyamyate rajo yatra sattvaṃ tatra pravartate
8
naiśātmakaṃ tamo vidyāt triguṇaṃ mohasaṃjñitam
adharmalakṣaṇaṃ caiva niyataṃ pāpakarmasu
9
pravṛtty ātmakam evāhū rajaḥ paryāya kārakam
pravṛttaṃ sarvabhūteṣu dṛśyatotpattilakṣaṇam
10
prakāśaṃ sarvabhūteṣu lāghavaṃ śraddadhānatā
sāttvikaṃ rūpam evaṃ tu lāghavaṃ sādhu saṃmitam
11
eteṣāṃ guṇatattvaṃ hi vakṣyate hetvahetubhiḥ
samāsa vyāsa yuktāni tattvatas tāni vittame
12
saṃmoho 'jñānam atyāgaḥ karmaṇām avinirṇayaḥ
svapnaḥ stambho bhayaṃ lobhaḥ śokaḥ sukṛtadūṣaṇam
13
asmṛtiś cāvipākaś ca nāstikyaṃ bhinnavṛttitā
nirviśeṣatvam andhatvaṃ jaghanyaguṇavṛttitā
14
akṛte kṛtamānitvam ajñāne jñānamānitā
amaitrī vikṛto bhāvo aśraddhā mūḍha bhāvanā
15
anārjavam asaṃjñatvaṃ karma pāpam acetanā
gurutvaṃ sannabhāvatvam asitatvam avāg gatiḥ
16
sarva ete guṇā viprās tāmasāḥ saṃprakīrtitāḥ
ye cānye niyatā bhāvā loke 'smin mohasaṃjñitāḥ
17
tatra tatra niyamyante sarve te tāmasā guṇāḥ
parivāda kathā nityaṃ deva brāhmaṇa vaidikāḥ
18
atyāgaś cābhimānaś ca moho manyus tathākṣamā
matsaraś caiva bhūteṣu tāmasaṃ vṛttam iṣyate
19
vṛthārambhāś ca ye ke cid vṛthā dānāni yāni ca
vṛthā bhakṣaṇam ity etat tāmasaṃ vṛttam iṣyate
20
ativādo 'titikṣā ca mātsaryam atimānitā
aśraddadhānatā caiva tāmasaṃ vṛttam iṣyate
21
evaṃvidhās tu ye ke cil loke 'smin pāpakarmiṇaḥ
manuṣyā bhinnamaryādāḥ sarve te tāmasā janāḥ
22
teṣāṃ yoniṃ pravakṣyāmi niyatāṃ pāpakarmaṇām
avāṅnirayabhāvāya tiryaṅnirayagāminaḥ
23
sthāvarāṇi ca bhūtāni paśavo vāhanāni ca
kravyādā danda śūkāś ca kṛmikīṭa vihaṃgamāḥ
24
aṇḍajā jantavo ye ca sarve cāpi catuṣpadāḥ
unmattā badhirā mūkā ye cānye pāparogiṇaḥ
25
magnās tamasi durvṛttāḥ svakarma kṛtalakṣaṇāḥ
avāksrotasa ity ete magnās tamasi tāmasāḥ
26
teṣām utkarṣam udrekaṃ vakṣyāmy aham ataḥ param
yathā te sukṛtāṁl lokāṁl labhante puṇyakarmiṇaḥ
27
anyathā pratipannās tu vivṛddhā ye ca karmasu
svakarmaniratānāṃ ca brāhmaṇānāṃ śubhaiṣiṇām
28
saṃskāreṇordhvam āyānti yatamānāḥ sa lokatām
svargaṃ gacchanti devānām ity eṣā vaidikī śrutiḥ
29
anyathā pratipannās tu vivṛddhāḥ sveṣu karmasu
punar āvṛtti dharmāṇas te bhavantīha mānuṣāḥ
30
pāpayoniṃ samāpannāś caṇḍālā mūka cūcukāḥ
varṇān paryāyaśaś cāpi prāpnuvanty uttarottaram
31
śdrayonim atikramya ye cānye tāmasā guṇāḥ
sroto madhye samāgamya vartante tāmase guṇe
32
abhiṣaṅgas tu kāmeṣu mahāmoha iti smṛtaḥ
ṛayo munayo devā muhyanty atra sukhepsavaḥ
33
tamo moho mahāmohas tāmisraḥ krodhasaṃjñitaḥ
maraṇaṃ tv andhatāmisraṃ tāmisraṃ krodha ucyate
34
bhāvato guṇataś caiva yonitaś caiva tattvataḥ
sarvam etat tamo viprāḥ kīrtitaṃ vo yathāvidhi
35
ko nv etad budhyate sādhu ko nv etat sādhu paśyati
atattve tattvadarśī yas tamasas tattvalakṣaṇam
36
tamo guṇā vo bahudhā prakīrtitā; yathāvad uktaṃ ca tamaḥ parāvaram
naro hi yo veda guṇān imān sadā; sa tāmasaiḥ sarvaguṇaiḥ pramucyate
