Book 16. Chapter 8
The Mahabharata In Sanskrit
Book 16
Chapter 8
1
[वै]
एवम उक्तः स बीभत्सुर मातुलेन परंतपः
दुर्मना दीनमनसं वसुदेवम उवाच ह
2
नाहं वृष्णिप्रवीरेण मधुभिश चैव मातुल
विहीनां पृथिवीं दरष्टुं शक्तश चिरम इह परभॊ
3
राजा च भीमसेनश च सहदेवश च पाण्डवः
नकुलॊ याज्ञसेनी च षड एकमनसॊ वयम
4
राज्ञः संक्रमणे चापि कालॊ ऽयं वर्तते धरुवम
तम इमं विद्धि संप्राप्तं कालं कालविदां वर
5
सर्वथा वृष्णिदारांस तु बालवृद्धांस तथैव च
नयिष्ये परिगृह्याहम इन्द्रप्रस्थम अरिंदम
6
इत्य उक्त्वा दारुकम इदं वाक्यम आह धनंजयः
अमात्यान वृष्णिवीराणां दरष्टुम इच्छामि माचिरम
7
इत्य एवम उक्त्वा वचनं सुधर्मां यादवीं सभाम
परविवेशार्जुनः शूरः शॊचमानॊ महारथान
8
तम आसनगतं तत्र सर्वाः परकृतयस तथा
बराह्मणा नैगमाश चैव परिवार्यॊपतस्थिरे
9
तान दीनमनसः सर्वान निभृतान गतचेतसः
उवाचेदं वचः पार्थः सवयं दीनतरस तदा
10
शक्र परस्थम अहं नेष्ये वृष्ण्यन्धकजनं सवयम
इदं तु नगरं सर्वं समुद्रः पलावयिष्यति
11
सज्जीकुरुत यानानि रत्नानि विविधानि च
वज्रॊ ऽयं भवतां राजा शक्र परस्थे भविष्यति
12
सप्तमे दिवसे चैव रवौ विमल उद्गते
बहिर वत्स्यामहे सर्वे सज्जीभवत माचिरम
13
इत्य उक्तास तेन ते पौराः पार्थेनाक्लिष्ट कर्मणा
सज्जम आशु ततश चक्रुः सवसिद्ध्यर्थसमुत्सुकाः
14
तां रात्रिम अवसत पार्थः केशवस्य निवेशने
महता शॊकमॊहेन सहसाभिपरिप्लुतः
15
शवॊभूते ऽथ ततः शौरिर वसुदेवः परतापवान
युक्त्वात्मानं महातेजा जगाम गतिम उत्तमाम
16
ततः शब्दॊ महान आसीद वसुदेवस्य वेश्मनि
दारुणः करॊशतीनां च रुदातीनां च यॊषिताम
17
परकीर्णमूर्धजाः सर्वा विमुक्ताभरण वरजः
उरांसि पाणिभिर घनन्त्यॊ वयलपन करुणं सत्रियः
18
तं देवकी च भद्रा च रॊहिणी मदिरा तथा
अन्वरॊढुं वयवसिता भर्तारं यॊषितां वराः
19
ततः शौरिं नृयुक्तेन बहु माल्येन भारत
यानेन महता पार्थॊ बहिर निष्क्रामयत तदा
20
तम अन्वयुस तत्र तत्र दुःखशॊकसमाहिताः
दवारकावासिनः पौराः सर्व एव नरर्षभ
21
तस्याश्वमेधिकं छत्रं दीप्यमानाश च पावकाः
पुरस्तात तस्य यानस्य याजकाश च ततॊ ययुः
22
अनुजग्मुश च तं वीरं देव्यस ता वै सवलंकृताः
सत्रीसहस्रैः परिवृता वधूभिश च सहस्रशः
23
यस तु देशः परियस तस्य जीवतॊ ऽभून महात्मनः
तत्रैनम उपसंकल्य पितृमेधं परचक्रिरे
24
तं चिताग्निगतं वीरं शूर पुत्रं वराङ्गनाः
ततॊ ऽनवारुरुहुः पत्न्यश चतस्रः पतिलॊकगाः
25
तं वै चतसृभिः सत्रीभिर अन्वितं पाण्डुनन्दनः
अदाहयच चन्दानैश च गन्धैर उच्चावचैर अपि
26
ततः परादुरभूच छब्दः समिद्धस्य विभावसॊः
समगानां च निर्घॊषॊ नराणां रुदताम अपि
27
ततॊ वज्रप्रधानास ते वृष्णिवीर कुमारकाः
सर्व एवॊदकं चक्रुः सत्रियश चैव महात्मनः
28
अलुप्त धर्मस तं धर्मं कारयित्वा सफल्गुनः
जगाम वृष्णयॊ यत्र विनष्टा भरतर्षभ
29
स तान दृष्ट्वा निपतितान कदने भृशदुःखितः
बब्भूवातीव कौरव्यः पराप्तकालं चकार च
30
यथा परधानतश चैव चक्रे सार्वाः करियास तदा
ये हता बरह्मशापेन मुसलैर एरकॊद्भवैः
31
ततः शरीरे रामस्य वासुदेवस्य चॊभयॊः
अन्विष्य दाहयाम आस पुरुषैर आप्तकारिभिः
32
स तेषां विधिवत कृत्वा परेतकार्याणि पाण्डवः
सप्तमे दिवसे परायाद रथम आरुह्य सत्वरः
अश्वयुक्तै रथैश चापि गॊखरॊष्ट्र युतैर अपि
33
सत्रियस ता वृष्णिवीराणां रुदत्यः शॊककर्शिताः
अनुजग्मुर महात्मानं पाण्डुपुत्रं धनंजयम
34
भृत्यास तव अन्धकवृष्णीनां सदिनॊ रथिनश च ये
वीर हीनं वृद्धबालं पौरजानपदास तथा
ययुस ते परिवर्याथ कलत्रं पार्थ शासनात
35
कुञ्जरैश च गजारॊहा ययुः शैलनिभैस तथा
सपाद रक्षैः संयुक्ताः सॊत्तरायुधिका ययुः
36
पुत्राश चान्धकवृष्णीनां सवे पार्थम अनुव्रताः
बराह्मणाः कषत्रिया वैश्याः शूद्राश चैव महाधनाः
37
दश षट च सहस्राणि वासुदेवावरॊधनम
पुरस्कृत्य ययुर वज्रं पौत्रं कृष्णस्य धीमतः
38
बहूनि च सहस्राणि परयुतान्य अर्बुदानि च
भॊजवृष्ण्यन्धकस्त्रीणां हतनाथानि निर ययुः
39
तत सागरसमप्रख्यं वृष्णिचक्रं महर्द्धिमत
उवाह रथिनां शरेष्ठः पार्थः परपुरंजयः
40
निर्याते तु जने तस्मिन सागरॊ मकरालयः
दवारकां रत्नसंपूर्णां जलेनाप्लावयत तदा
41
तद अद्भुतम अभिप्रेक्ष्य दवारकावासिनॊ जनाः
तूर्णात तूर्णतरं जग्मुर अहॊ दैवम इति बरुवन
42
काननेषु च रम्येषु पर्वतेषु नदीषु च
निवसन्न आनयाम आस वृष्णिदारान धनंजयः
43
स पञ्चनदम आसाद्य धीमान अतिसमृद्धिमत
देशे गॊपशुधान्याढ्ये निवासम अकरॊत परभुः
44
ततॊ लॊभः समभवद दस्यूनां निहतेश्वराः
दृष्ट्वा सत्रियॊ नीयमानाः पार्थेनैकेन भारत
45
ततस ते पापकर्माणॊ लॊभॊपहतचेतसः
आभीरा मन्त्रयाम आसुः समेत्याशुभदर्शनाः
46
अयम एकॊ ऽरजुनॊ यॊद्धा वृद्धबालं हतेश्वरम
नयत्य अस्मान अतिक्रम्य यॊधाश चेमे हतौजसः
47
ततॊ यष्टिप्रहरणा दस्यवस ते सहस्रशः
अभ्यधावन्त वृष्णीनां तं जनं लॊप्त्र हारिणः
48
महता सिंहनादेन दरावयन्तः पृथग्जनम
अभिपेतुर धनार्थं ते कालपर्याय चॊदिताः
49
ततॊ निवृत्तः कौन्तेयः सहसा सपदानुगः
उवाच तान महाबाहुर अर्जुनः परहसन्न इव
50
निवर्तध्वम अधर्मज्ञा यदि सथ न मुमूर्षवः
नेदानीं शरनिर्भिन्नाः शॊचध्वं निहता मया
51
तथॊक्तास तेन वीरेण कदर्थी कृत्यतद वचः
अभिपेतुर जनं मूढा वार्यमाणाः पुनः पुनः
52
ततॊ ऽरजुनॊ धनुर दिव्यं गाण्डीवम अजरं महत
आरॊपयितुम आरेभे यत्नाद इव कथं चन
53
चकार सज्यं कृच्छ्रेण संभ्रमे तुमुले सति
चिन्तयाम आस चास्त्राणि न च सस्मार तान्य अपि
54
वैकृत्यं तन महद दृष्ट्वा भुजवीर्ये तथा युधि
दिव्यानां च महास्त्राणां विनाशाद वरीडितॊ ऽभवत
55
वृष्णियॊधाश च ते सर्वे गजाश्वरथयायिनः
न शेकुर आवर्तयितुं हरियमाणं च तं जनम
56
कलत्रस्य बहुत्वात तु संपतत्सु ततस ततः
परयत्नम अकरॊत पार्थॊ जनस्य परिरक्षणे
57
मिषतां सर्वयॊधानां ततस ताः परमदॊत्तमाः
समन्ततॊ ऽवकृष्यन्त कामाच्च चान्याः परवव्रजुः
58
ततॊ गाण्डीवनिर्मुक्तैः शरैर पार्थॊ धनंजयः
जघान दस्यून सॊद्वेगॊ वृष्णिभृत्यैः सह परभुः
59
कषणेन तस्य ते राजन कषयं जग्मुर अजिह्मगाः
अक्षया हि पुरा भूत्वा कषीणाः कषतजभॊजनाः
60
स शरक्षयम आसाद्य दुःखशॊकसमाहतः
धनुष कॊट्या तदा दस्यून अवधित पाकशासनिः
61
परेक्षतस तव एव पार्थस्य वृष्ण्यन्धकवरस्त्रियः
जग्मुर आदाय ते मलेच्छाः समन्ताज जनमेजय
62
धनंजयस तु दैवं तन मनस्साचिन्तयत परभुः
दुःखशॊकसमाविष्टॊ निःश्वासपरमॊ ऽभवत
63
अस्त्राणां च परणाशेन बाहुवीर्यस्य संक्षयात
धनुषश चाविधेयत्वाच छराणां संक्षयेण च
64
बभूव विमनाः पार्थॊ दैवम इत्य अनुचिन्तयन
नयवर्तत ततॊ राजन नेदम अस्तीति चाब्रवीत
65
ततः स शेषम आदाय कलत्रस्य महामतिः
हृतभूयिष्ठ रत्नस्य कुरुक्षेत्रम अवातरत
66
एवं कलत्रम आनीय वृष्णीनां हृतशेषितम
नयवेशयत कौरव्यस तत्र तत्र धनंजयः
67
हार्दिक्य तनयं पार्थॊ नगरं मार्तिकावतम
भॊजराजकलत्रं च हृतशेषं नरॊत्तमः
68
ततॊ वृद्धांश च बालांश च सत्रियश चादाय पाण्डवः
वीरैर विहीनान सर्वांस ताञ शक्र परस्थे नयवेशयत
69
यौयुधानिं सरस्वत्यां पुत्रं सात्यकिनः परियम
नयवेशयत धर्मात्मा वृद्धा बाल पुरस्कृतम
70
इन्र परस्थे ददौ राज्यं वज्राय परवीरहा
वज्रेणाक्रुर दारास तु वार्यमाणाः परवव्रजुः
71
रुक्मिणी तव अथ गान्धारी शैब्या हैमवतीत्य अपि
देवी जाम्बवती चैव विविशुर जातवेदसम
72
सत्यभामा तथैवान्या देव्याः कृष्णस्य संमताः
वनं परविविशू राजंस तापस्ये कृतनिश्चयाः
73
दवारकावासिनॊ ये तु पुरुषाः पार्थम अन्वयुः
यथार्हं संविभज्यैनान वज्रे पर्यददज जयः
74
स तत कृत्वा पराप्तकालं बाष्पेणापिहितॊ ऽरजुनः
कृष्णद्वैपायनं राजन ददर्शासीनम आश्रमे
1
[vai]
evam uktaḥ sa bībhatsur mātulena paraṃtapaḥ
durmanā dīnamanasaṃ vasudevam uvāca ha
2
nāhaṃ vṛṣṇipravīreṇa madhubhiś caiva mātula
vihīnāṃ pṛthivīṃ draṣṭuṃ śaktaś ciram iha prabho
3
rājā ca bhīmasenaś ca sahadevaś ca pāṇḍavaḥ
nakulo yājñasenī ca ṣaḍ ekamanaso vayam
4
rājñaḥ saṃkramaṇe cāpi kālo 'yaṃ vartate dhruvam
tam imaṃ viddhi saṃprāptaṃ kālaṃ kālavidāṃ vara
5
sarvathā vṛṣṇidārāṃs tu bālavṛddhāṃs tathaiva ca
nayiṣye parigṛhyāham indraprastham ariṃdama
6
ity uktvā dārukam idaṃ vākyam āha dhanaṃjayaḥ
amātyān vṛṣṇivīrāṇāṃ draṣṭum icchāmi māciram
7
ity evam uktvā vacanaṃ sudharmāṃ yādavīṃ sabhām
praviveśārjunaḥ śūraḥ śocamāno mahārathān
8
tam āsanagataṃ tatra sarvāḥ prakṛtayas tathā
brāhmaṇā naigamāś caiva parivāryopatasthire
9
tān dīnamanasaḥ sarvān nibhṛtān gatacetasaḥ
uvācedaṃ vacaḥ pārthaḥ svayaṃ dīnataras tadā
10
akra prastham ahaṃ neṣye vṛṣṇyandhakajanaṃ svayam
idaṃ tu nagaraṃ sarvaṃ samudraḥ plāvayiṣyati
11
sajjīkuruta yānāni ratnāni vividhāni ca
vajro 'yaṃ bhavatāṃ rājā śakra prasthe bhaviṣyati
12
saptame divase caiva ravau vimala udgate
bahir vatsyāmahe sarve sajjībhavata māciram
13
ity uktās tena te paurāḥ pārthenākliṣṭa karmaṇā
sajjam āśu tataś cakruḥ svasiddhyarthasamutsukāḥ
14
tāṃ rātrim avasat pārthaḥ keśavasya niveśane
mahatā śokamohena sahasābhipariplutaḥ
15
vobhūte 'tha tataḥ śaurir vasudevaḥ pratāpavān
yuktvātmānaṃ mahātejā jagāma gatim uttamām
16
tataḥ śabdo mahān āsīd vasudevasya veśmani
dāruṇaḥ krośatīnāṃ ca rudātīnāṃ ca yoṣitām
17
prakīrṇamūrdhajāḥ sarvā vimuktābharaṇa vrajaḥ
urāṃsi pāṇibhir ghnantyo vyalapan karuṇaṃ striyaḥ
18
taṃ devakī ca bhadrā ca rohiṇī madirā tathā
anvaroḍhuṃ vyavasitā bhartāraṃ yoṣitāṃ varāḥ
19
tataḥ śauriṃ nṛyuktena bahu mālyena bhārata
yānena mahatā pārtho bahir niṣkrāmayat tadā
20
tam anvayus tatra tatra duḥkhaśokasamāhitāḥ
dvārakāvāsinaḥ paurāḥ sarva eva nararṣabha
21
tasyāśvamedhikaṃ chatraṃ dīpyamānāś ca pāvakāḥ
purastāt tasya yānasya yājakāś ca tato yayuḥ
22
anujagmuś ca taṃ vīraṃ devyas tā vai svalaṃkṛtāḥ
strīsahasraiḥ parivṛtā vadhūbhiś ca sahasraśaḥ
23
yas tu deśaḥ priyas tasya jīvato 'bhūn mahātmanaḥ
tatrainam upasaṃkalya pitṛmedhaṃ pracakrire
24
taṃ citāgnigataṃ vīraṃ śūra putraṃ varāṅganāḥ
tato 'nvāruruhuḥ patnyaś catasraḥ patilokagāḥ
25
taṃ vai catasṛbhiḥ strībhir anvitaṃ pāṇḍunandanaḥ
adāhayac candānaiś ca gandhair uccāvacair api
26
tataḥ prādurabhūc chabdaḥ samiddhasya vibhāvasoḥ
samagānāṃ ca nirghoṣo narāṇāṃ rudatām api
27
tato vajrapradhānās te vṛṣṇivīra kumārakāḥ
sarva evodakaṃ cakruḥ striyaś caiva mahātmanaḥ
28
alupta dharmas taṃ dharmaṃ kārayitvā saphalgunaḥ
jagāma vṛṣṇayo yatra vinaṣṭā bharatarṣabha
29
sa tān dṛṣṭvā nipatitān kadane bhṛśaduḥkhitaḥ
babbhūvātīva kauravyaḥ prāptakālaṃ cakāra ca
30
yathā pradhānataś caiva cakre sārvāḥ kriyās tadā
ye hatā brahmaśāpena musalair erakodbhavaiḥ
31
tataḥ śarīre rāmasya vāsudevasya cobhayoḥ
anviṣya dāhayām āsa puruṣair āptakāribhiḥ
32
sa teṣāṃ vidhivat kṛtvā pretakāryāṇi pāṇḍavaḥ
saptame divase prāyād ratham āruhya satvaraḥ
aśvayuktai rathaiś cāpi gokharoṣṭra yutair api
33
striyas tā vṛṣṇivīrāṇāṃ rudatyaḥ śokakarśitāḥ
anujagmur mahātmānaṃ pāṇḍuputraṃ dhanaṃjayam
34
bhṛtyās tv andhakavṛṣṇnāṃ sadino rathinaś ca ye
vīra hīnaṃ vṛddhabālaṃ paurajānapadās tathā
yayus te parivaryātha kalatraṃ pārtha śāsanāt
35
kuñjaraiś ca gajārohā yayuḥ śailanibhais tathā
sapāda rakṣaiḥ saṃyuktāḥ sottarāyudhikā yayuḥ
36
putrāś cāndhakavṛṣṇnāṃ save pārtham anuvratāḥ
brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāḥ śūdrāś caiva mahādhanāḥ
37
daśa ṣaṭ ca sahasrāṇi vāsudevāvarodhanam
puraskṛtya yayur vajraṃ pautraṃ kṛṣṇasya dhīmataḥ
38
bahūni ca sahasrāṇi prayutāny arbudāni ca
bhojavṛṣṇyandhakastrīṇāṃ hatanāthāni nir yayuḥ
39
tat sāgarasamaprakhyaṃ vṛṣṇicakraṃ maharddhimat
uvāha rathināṃ śreṣṭhaḥ pārthaḥ parapuraṃjayaḥ
40
niryāte tu jane tasmin sāgaro makarālayaḥ
dvārakāṃ ratnasaṃpūrṇāṃ jalenāplāvayat tadā
41
tad adbhutam abhiprekṣya dvārakāvāsino janāḥ
tūrṇāt tūrṇataraṃ jagmur aho daivam iti bruvan
42
kānaneṣu ca ramyeṣu parvateṣu nadīṣu ca
nivasann ānayām āsa vṛṣṇidārān dhanaṃjayaḥ
43
sa pañcanadam āsādya dhīmān atisamṛddhimat
deśe gopaśudhānyāḍhye nivāsam akarot prabhuḥ
44
tato lobhaḥ samabhavad dasyūnāṃ nihateśvarāḥ
dṛṣṭvā striyo nīyamānāḥ pārthenaikena bhārata
45
tatas te pāpakarmāṇo lobhopahatacetasaḥ
ābhīrā mantrayām āsuḥ sametyāśubhadarśanāḥ
46
ayam eko 'rjuno yoddhā vṛddhabālaṃ hateśvaram
nayaty asmān atikramya yodhāś ceme hataujasaḥ
47
tato yaṣṭipraharaṇā dasyavas te sahasraśaḥ
abhyadhāvanta vṛṣṇnāṃ taṃ janaṃ loptra hāriṇaḥ
48
mahatā siṃhanādena drāvayantaḥ pṛthagjanam
abhipetur dhanārthaṃ te kālaparyāya coditāḥ
49
tato nivṛttaḥ kaunteyaḥ sahasā sapadānugaḥ
uvāca tān mahābāhur arjunaḥ prahasann iva
50
nivartadhvam adharmajñā yadi stha na mumūrṣavaḥ
nedānīṃ śaranirbhinnāḥ śocadhvaṃ nihatā mayā
51
tathoktās tena vīreṇa kadarthī kṛtyatad vacaḥ
abhipetur janaṃ mūḍhā vāryamāṇāḥ punaḥ punaḥ
52
tato 'rjuno dhanur divyaṃ gāṇḍīvam ajaraṃ mahat
āropayitum ārebhe yatnād iva kathaṃ cana
53
cakāra sajyaṃ kṛcchreṇa saṃbhrame tumule sati
cintayām āsa cāstrāṇi na ca sasmāra tāny api
54
vaikṛtyaṃ tan mahad dṛṣṭvā bhujavīrye tathā yudhi
divyānāṃ ca mahāstrāṇāṃ vināśād vrīḍito 'bhavat
55
vṛṣṇiyodhāś ca te sarve gajāśvarathayāyinaḥ
na śekur āvartayituṃ hriyamāṇaṃ ca taṃ janam
56
kalatrasya bahutvāt tu saṃpatatsu tatas tataḥ
prayatnam akarot pārtho janasya parirakṣaṇe
57
miṣatāṃ sarvayodhānāṃ tatas tāḥ pramadottamāḥ
samantato 'vakṛṣyanta kāmācc cānyāḥ pravavrajuḥ
58
tato gāṇḍīvanirmuktaiḥ śarair pārtho dhanaṃjayaḥ
jaghāna dasyūn sodvego vṛṣṇibhṛtyaiḥ saha prabhuḥ
59
kṣaṇena tasya te rājan kṣayaṃ jagmur ajihmagāḥ
akṣayā hi purā bhūtvā kṣīṇāḥ kṣatajabhojanāḥ
60
sa śarakṣayam āsādya duḥkhaśokasamāhataḥ
dhanuṣ koṭyā tadā dasyūn avadhit pākaśāsaniḥ
61
prekṣatas tv eva pārthasya vṛṣṇyandhakavarastriyaḥ
jagmur ādāya te mlecchāḥ samantāj janamejaya
62
dhanaṃjayas tu daivaṃ tan manassācintayat prabhuḥ
duḥkhaśokasamāviṣṭo niḥśvāsaparamo 'bhavat
63
astrāṇāṃ ca praṇāśena bāhuvīryasya saṃkṣayāt
dhanuṣaś cāvidheyatvāc charāṇāṃ saṃkṣayeṇa ca
64
babhūva vimanāḥ pārtho daivam ity anucintayan
nyavartata tato rājan nedam astīti cābravīt
65
tataḥ sa śeṣam ādāya kalatrasya mahāmatiḥ
hṛtabhūyiṣṭha ratnasya kurukṣetram avātarat
66
evaṃ kalatram ānīya vṛṣṇnāṃ hṛtaśeṣitam
nyaveśayata kauravyas tatra tatra dhanaṃjayaḥ
67
hārdikya tanayaṃ pārtho nagaraṃ mārtikāvatam
bhojarājakalatraṃ ca hṛtaśeṣaṃ narottamaḥ
68
tato vṛddhāṃś ca bālāṃś ca striyaś cādāya pāṇḍavaḥ
vīrair vihīnān sarvāṃs tāñ śakra prasthe nyaveśayat
69
yauyudhāniṃ sarasvatyāṃ putraṃ sātyakinaḥ priyam
nyaveśayata dharmātmā vṛddhā bāla puraskṛtam
70
inra prasthe dadau rājyaṃ vajrāya paravīrahā
vajreṇākrura dārās tu vāryamāṇāḥ pravavrajuḥ
71
rukmiṇī tv atha gāndhārī śaibyā haimavatīty api
devī jāmbavatī caiva viviśur jātavedasam
72
satyabhāmā tathaivānyā devyāḥ kṛṣṇasya saṃmatāḥ
vanaṃ praviviśū rājaṃs tāpasye kṛtaniścayāḥ
73
dvārakāvāsino ye tu puruṣāḥ pārtham anvayuḥ
yathārhaṃ saṃvibhajyainān vajre paryadadaj jayaḥ
74
sa tat kṛtvā prāptakālaṃ bāṣpeṇāpihito 'rjunaḥ
kṛṣṇadvaipāyanaṃ rājan dadarśāsīnam āśrame
Book 16
Chapter 8
1
[वै]
एवम उक्तः स बीभत्सुर मातुलेन परंतपः
दुर्मना दीनमनसं वसुदेवम उवाच ह
2
नाहं वृष्णिप्रवीरेण मधुभिश चैव मातुल
विहीनां पृथिवीं दरष्टुं शक्तश चिरम इह परभॊ
3
राजा च भीमसेनश च सहदेवश च पाण्डवः
नकुलॊ याज्ञसेनी च षड एकमनसॊ वयम
4
राज्ञः संक्रमणे चापि कालॊ ऽयं वर्तते धरुवम
तम इमं विद्धि संप्राप्तं कालं कालविदां वर
5
सर्वथा वृष्णिदारांस तु बालवृद्धांस तथैव च
नयिष्ये परिगृह्याहम इन्द्रप्रस्थम अरिंदम
6
इत्य उक्त्वा दारुकम इदं वाक्यम आह धनंजयः
अमात्यान वृष्णिवीराणां दरष्टुम इच्छामि माचिरम
7
इत्य एवम उक्त्वा वचनं सुधर्मां यादवीं सभाम
परविवेशार्जुनः शूरः शॊचमानॊ महारथान
8
तम आसनगतं तत्र सर्वाः परकृतयस तथा
बराह्मणा नैगमाश चैव परिवार्यॊपतस्थिरे
9
तान दीनमनसः सर्वान निभृतान गतचेतसः
उवाचेदं वचः पार्थः सवयं दीनतरस तदा
10
शक्र परस्थम अहं नेष्ये वृष्ण्यन्धकजनं सवयम
इदं तु नगरं सर्वं समुद्रः पलावयिष्यति
11
सज्जीकुरुत यानानि रत्नानि विविधानि च
वज्रॊ ऽयं भवतां राजा शक्र परस्थे भविष्यति
12
सप्तमे दिवसे चैव रवौ विमल उद्गते
बहिर वत्स्यामहे सर्वे सज्जीभवत माचिरम
13
इत्य उक्तास तेन ते पौराः पार्थेनाक्लिष्ट कर्मणा
सज्जम आशु ततश चक्रुः सवसिद्ध्यर्थसमुत्सुकाः
14
तां रात्रिम अवसत पार्थः केशवस्य निवेशने
महता शॊकमॊहेन सहसाभिपरिप्लुतः
15
शवॊभूते ऽथ ततः शौरिर वसुदेवः परतापवान
युक्त्वात्मानं महातेजा जगाम गतिम उत्तमाम
16
ततः शब्दॊ महान आसीद वसुदेवस्य वेश्मनि
दारुणः करॊशतीनां च रुदातीनां च यॊषिताम
17
परकीर्णमूर्धजाः सर्वा विमुक्ताभरण वरजः
उरांसि पाणिभिर घनन्त्यॊ वयलपन करुणं सत्रियः
18
तं देवकी च भद्रा च रॊहिणी मदिरा तथा
अन्वरॊढुं वयवसिता भर्तारं यॊषितां वराः
19
ततः शौरिं नृयुक्तेन बहु माल्येन भारत
यानेन महता पार्थॊ बहिर निष्क्रामयत तदा
20
तम अन्वयुस तत्र तत्र दुःखशॊकसमाहिताः
दवारकावासिनः पौराः सर्व एव नरर्षभ
21
तस्याश्वमेधिकं छत्रं दीप्यमानाश च पावकाः
पुरस्तात तस्य यानस्य याजकाश च ततॊ ययुः
22
अनुजग्मुश च तं वीरं देव्यस ता वै सवलंकृताः
सत्रीसहस्रैः परिवृता वधूभिश च सहस्रशः
23
यस तु देशः परियस तस्य जीवतॊ ऽभून महात्मनः
तत्रैनम उपसंकल्य पितृमेधं परचक्रिरे
24
तं चिताग्निगतं वीरं शूर पुत्रं वराङ्गनाः
ततॊ ऽनवारुरुहुः पत्न्यश चतस्रः पतिलॊकगाः
25
तं वै चतसृभिः सत्रीभिर अन्वितं पाण्डुनन्दनः
अदाहयच चन्दानैश च गन्धैर उच्चावचैर अपि
26
ततः परादुरभूच छब्दः समिद्धस्य विभावसॊः
समगानां च निर्घॊषॊ नराणां रुदताम अपि
27
ततॊ वज्रप्रधानास ते वृष्णिवीर कुमारकाः
सर्व एवॊदकं चक्रुः सत्रियश चैव महात्मनः
28
अलुप्त धर्मस तं धर्मं कारयित्वा सफल्गुनः
जगाम वृष्णयॊ यत्र विनष्टा भरतर्षभ
29
स तान दृष्ट्वा निपतितान कदने भृशदुःखितः
बब्भूवातीव कौरव्यः पराप्तकालं चकार च
30
यथा परधानतश चैव चक्रे सार्वाः करियास तदा
ये हता बरह्मशापेन मुसलैर एरकॊद्भवैः
31
ततः शरीरे रामस्य वासुदेवस्य चॊभयॊः
अन्विष्य दाहयाम आस पुरुषैर आप्तकारिभिः
32
स तेषां विधिवत कृत्वा परेतकार्याणि पाण्डवः
सप्तमे दिवसे परायाद रथम आरुह्य सत्वरः
अश्वयुक्तै रथैश चापि गॊखरॊष्ट्र युतैर अपि
33
सत्रियस ता वृष्णिवीराणां रुदत्यः शॊककर्शिताः
अनुजग्मुर महात्मानं पाण्डुपुत्रं धनंजयम
34
भृत्यास तव अन्धकवृष्णीनां सदिनॊ रथिनश च ये
वीर हीनं वृद्धबालं पौरजानपदास तथा
ययुस ते परिवर्याथ कलत्रं पार्थ शासनात
35
कुञ्जरैश च गजारॊहा ययुः शैलनिभैस तथा
सपाद रक्षैः संयुक्ताः सॊत्तरायुधिका ययुः
36
पुत्राश चान्धकवृष्णीनां सवे पार्थम अनुव्रताः
बराह्मणाः कषत्रिया वैश्याः शूद्राश चैव महाधनाः
37
दश षट च सहस्राणि वासुदेवावरॊधनम
पुरस्कृत्य ययुर वज्रं पौत्रं कृष्णस्य धीमतः
38
बहूनि च सहस्राणि परयुतान्य अर्बुदानि च
भॊजवृष्ण्यन्धकस्त्रीणां हतनाथानि निर ययुः
39
तत सागरसमप्रख्यं वृष्णिचक्रं महर्द्धिमत
उवाह रथिनां शरेष्ठः पार्थः परपुरंजयः
40
निर्याते तु जने तस्मिन सागरॊ मकरालयः
दवारकां रत्नसंपूर्णां जलेनाप्लावयत तदा
41
तद अद्भुतम अभिप्रेक्ष्य दवारकावासिनॊ जनाः
तूर्णात तूर्णतरं जग्मुर अहॊ दैवम इति बरुवन
42
काननेषु च रम्येषु पर्वतेषु नदीषु च
निवसन्न आनयाम आस वृष्णिदारान धनंजयः
43
स पञ्चनदम आसाद्य धीमान अतिसमृद्धिमत
देशे गॊपशुधान्याढ्ये निवासम अकरॊत परभुः
44
ततॊ लॊभः समभवद दस्यूनां निहतेश्वराः
दृष्ट्वा सत्रियॊ नीयमानाः पार्थेनैकेन भारत
45
ततस ते पापकर्माणॊ लॊभॊपहतचेतसः
आभीरा मन्त्रयाम आसुः समेत्याशुभदर्शनाः
46
अयम एकॊ ऽरजुनॊ यॊद्धा वृद्धबालं हतेश्वरम
नयत्य अस्मान अतिक्रम्य यॊधाश चेमे हतौजसः
47
ततॊ यष्टिप्रहरणा दस्यवस ते सहस्रशः
अभ्यधावन्त वृष्णीनां तं जनं लॊप्त्र हारिणः
48
महता सिंहनादेन दरावयन्तः पृथग्जनम
अभिपेतुर धनार्थं ते कालपर्याय चॊदिताः
49
ततॊ निवृत्तः कौन्तेयः सहसा सपदानुगः
उवाच तान महाबाहुर अर्जुनः परहसन्न इव
50
निवर्तध्वम अधर्मज्ञा यदि सथ न मुमूर्षवः
नेदानीं शरनिर्भिन्नाः शॊचध्वं निहता मया
51
तथॊक्तास तेन वीरेण कदर्थी कृत्यतद वचः
अभिपेतुर जनं मूढा वार्यमाणाः पुनः पुनः
52
ततॊ ऽरजुनॊ धनुर दिव्यं गाण्डीवम अजरं महत
आरॊपयितुम आरेभे यत्नाद इव कथं चन
53
चकार सज्यं कृच्छ्रेण संभ्रमे तुमुले सति
चिन्तयाम आस चास्त्राणि न च सस्मार तान्य अपि
54
वैकृत्यं तन महद दृष्ट्वा भुजवीर्ये तथा युधि
दिव्यानां च महास्त्राणां विनाशाद वरीडितॊ ऽभवत
55
वृष्णियॊधाश च ते सर्वे गजाश्वरथयायिनः
न शेकुर आवर्तयितुं हरियमाणं च तं जनम
56
कलत्रस्य बहुत्वात तु संपतत्सु ततस ततः
परयत्नम अकरॊत पार्थॊ जनस्य परिरक्षणे
57
मिषतां सर्वयॊधानां ततस ताः परमदॊत्तमाः
समन्ततॊ ऽवकृष्यन्त कामाच्च चान्याः परवव्रजुः
58
ततॊ गाण्डीवनिर्मुक्तैः शरैर पार्थॊ धनंजयः
जघान दस्यून सॊद्वेगॊ वृष्णिभृत्यैः सह परभुः
59
कषणेन तस्य ते राजन कषयं जग्मुर अजिह्मगाः
अक्षया हि पुरा भूत्वा कषीणाः कषतजभॊजनाः
60
स शरक्षयम आसाद्य दुःखशॊकसमाहतः
धनुष कॊट्या तदा दस्यून अवधित पाकशासनिः
61
परेक्षतस तव एव पार्थस्य वृष्ण्यन्धकवरस्त्रियः
जग्मुर आदाय ते मलेच्छाः समन्ताज जनमेजय
62
धनंजयस तु दैवं तन मनस्साचिन्तयत परभुः
दुःखशॊकसमाविष्टॊ निःश्वासपरमॊ ऽभवत
63
अस्त्राणां च परणाशेन बाहुवीर्यस्य संक्षयात
धनुषश चाविधेयत्वाच छराणां संक्षयेण च
64
बभूव विमनाः पार्थॊ दैवम इत्य अनुचिन्तयन
नयवर्तत ततॊ राजन नेदम अस्तीति चाब्रवीत
65
ततः स शेषम आदाय कलत्रस्य महामतिः
हृतभूयिष्ठ रत्नस्य कुरुक्षेत्रम अवातरत
66
एवं कलत्रम आनीय वृष्णीनां हृतशेषितम
नयवेशयत कौरव्यस तत्र तत्र धनंजयः
67
हार्दिक्य तनयं पार्थॊ नगरं मार्तिकावतम
भॊजराजकलत्रं च हृतशेषं नरॊत्तमः
68
ततॊ वृद्धांश च बालांश च सत्रियश चादाय पाण्डवः
वीरैर विहीनान सर्वांस ताञ शक्र परस्थे नयवेशयत
69
यौयुधानिं सरस्वत्यां पुत्रं सात्यकिनः परियम
नयवेशयत धर्मात्मा वृद्धा बाल पुरस्कृतम
70
इन्र परस्थे ददौ राज्यं वज्राय परवीरहा
वज्रेणाक्रुर दारास तु वार्यमाणाः परवव्रजुः
71
रुक्मिणी तव अथ गान्धारी शैब्या हैमवतीत्य अपि
देवी जाम्बवती चैव विविशुर जातवेदसम
72
सत्यभामा तथैवान्या देव्याः कृष्णस्य संमताः
वनं परविविशू राजंस तापस्ये कृतनिश्चयाः
73
दवारकावासिनॊ ये तु पुरुषाः पार्थम अन्वयुः
यथार्हं संविभज्यैनान वज्रे पर्यददज जयः
74
स तत कृत्वा पराप्तकालं बाष्पेणापिहितॊ ऽरजुनः
कृष्णद्वैपायनं राजन ददर्शासीनम आश्रमे
1
[vai]
evam uktaḥ sa bībhatsur mātulena paraṃtapaḥ
durmanā dīnamanasaṃ vasudevam uvāca ha
2
nāhaṃ vṛṣṇipravīreṇa madhubhiś caiva mātula
vihīnāṃ pṛthivīṃ draṣṭuṃ śaktaś ciram iha prabho
3
rājā ca bhīmasenaś ca sahadevaś ca pāṇḍavaḥ
nakulo yājñasenī ca ṣaḍ ekamanaso vayam
4
rājñaḥ saṃkramaṇe cāpi kālo 'yaṃ vartate dhruvam
tam imaṃ viddhi saṃprāptaṃ kālaṃ kālavidāṃ vara
5
sarvathā vṛṣṇidārāṃs tu bālavṛddhāṃs tathaiva ca
nayiṣye parigṛhyāham indraprastham ariṃdama
6
ity uktvā dārukam idaṃ vākyam āha dhanaṃjayaḥ
amātyān vṛṣṇivīrāṇāṃ draṣṭum icchāmi māciram
7
ity evam uktvā vacanaṃ sudharmāṃ yādavīṃ sabhām
praviveśārjunaḥ śūraḥ śocamāno mahārathān
8
tam āsanagataṃ tatra sarvāḥ prakṛtayas tathā
brāhmaṇā naigamāś caiva parivāryopatasthire
9
tān dīnamanasaḥ sarvān nibhṛtān gatacetasaḥ
uvācedaṃ vacaḥ pārthaḥ svayaṃ dīnataras tadā
10
akra prastham ahaṃ neṣye vṛṣṇyandhakajanaṃ svayam
idaṃ tu nagaraṃ sarvaṃ samudraḥ plāvayiṣyati
11
sajjīkuruta yānāni ratnāni vividhāni ca
vajro 'yaṃ bhavatāṃ rājā śakra prasthe bhaviṣyati
12
saptame divase caiva ravau vimala udgate
bahir vatsyāmahe sarve sajjībhavata māciram
13
ity uktās tena te paurāḥ pārthenākliṣṭa karmaṇā
sajjam āśu tataś cakruḥ svasiddhyarthasamutsukāḥ
14
tāṃ rātrim avasat pārthaḥ keśavasya niveśane
mahatā śokamohena sahasābhipariplutaḥ
15
vobhūte 'tha tataḥ śaurir vasudevaḥ pratāpavān
yuktvātmānaṃ mahātejā jagāma gatim uttamām
16
tataḥ śabdo mahān āsīd vasudevasya veśmani
dāruṇaḥ krośatīnāṃ ca rudātīnāṃ ca yoṣitām
17
prakīrṇamūrdhajāḥ sarvā vimuktābharaṇa vrajaḥ
urāṃsi pāṇibhir ghnantyo vyalapan karuṇaṃ striyaḥ
18
taṃ devakī ca bhadrā ca rohiṇī madirā tathā
anvaroḍhuṃ vyavasitā bhartāraṃ yoṣitāṃ varāḥ
19
tataḥ śauriṃ nṛyuktena bahu mālyena bhārata
yānena mahatā pārtho bahir niṣkrāmayat tadā
20
tam anvayus tatra tatra duḥkhaśokasamāhitāḥ
dvārakāvāsinaḥ paurāḥ sarva eva nararṣabha
21
tasyāśvamedhikaṃ chatraṃ dīpyamānāś ca pāvakāḥ
purastāt tasya yānasya yājakāś ca tato yayuḥ
22
anujagmuś ca taṃ vīraṃ devyas tā vai svalaṃkṛtāḥ
strīsahasraiḥ parivṛtā vadhūbhiś ca sahasraśaḥ
23
yas tu deśaḥ priyas tasya jīvato 'bhūn mahātmanaḥ
tatrainam upasaṃkalya pitṛmedhaṃ pracakrire
24
taṃ citāgnigataṃ vīraṃ śūra putraṃ varāṅganāḥ
tato 'nvāruruhuḥ patnyaś catasraḥ patilokagāḥ
25
taṃ vai catasṛbhiḥ strībhir anvitaṃ pāṇḍunandanaḥ
adāhayac candānaiś ca gandhair uccāvacair api
26
tataḥ prādurabhūc chabdaḥ samiddhasya vibhāvasoḥ
samagānāṃ ca nirghoṣo narāṇāṃ rudatām api
27
tato vajrapradhānās te vṛṣṇivīra kumārakāḥ
sarva evodakaṃ cakruḥ striyaś caiva mahātmanaḥ
28
alupta dharmas taṃ dharmaṃ kārayitvā saphalgunaḥ
jagāma vṛṣṇayo yatra vinaṣṭā bharatarṣabha
29
sa tān dṛṣṭvā nipatitān kadane bhṛśaduḥkhitaḥ
babbhūvātīva kauravyaḥ prāptakālaṃ cakāra ca
30
yathā pradhānataś caiva cakre sārvāḥ kriyās tadā
ye hatā brahmaśāpena musalair erakodbhavaiḥ
31
tataḥ śarīre rāmasya vāsudevasya cobhayoḥ
anviṣya dāhayām āsa puruṣair āptakāribhiḥ
32
sa teṣāṃ vidhivat kṛtvā pretakāryāṇi pāṇḍavaḥ
saptame divase prāyād ratham āruhya satvaraḥ
aśvayuktai rathaiś cāpi gokharoṣṭra yutair api
33
striyas tā vṛṣṇivīrāṇāṃ rudatyaḥ śokakarśitāḥ
anujagmur mahātmānaṃ pāṇḍuputraṃ dhanaṃjayam
34
bhṛtyās tv andhakavṛṣṇnāṃ sadino rathinaś ca ye
vīra hīnaṃ vṛddhabālaṃ paurajānapadās tathā
yayus te parivaryātha kalatraṃ pārtha śāsanāt
35
kuñjaraiś ca gajārohā yayuḥ śailanibhais tathā
sapāda rakṣaiḥ saṃyuktāḥ sottarāyudhikā yayuḥ
36
putrāś cāndhakavṛṣṇnāṃ save pārtham anuvratāḥ
brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāḥ śūdrāś caiva mahādhanāḥ
37
daśa ṣaṭ ca sahasrāṇi vāsudevāvarodhanam
puraskṛtya yayur vajraṃ pautraṃ kṛṣṇasya dhīmataḥ
38
bahūni ca sahasrāṇi prayutāny arbudāni ca
bhojavṛṣṇyandhakastrīṇāṃ hatanāthāni nir yayuḥ
39
tat sāgarasamaprakhyaṃ vṛṣṇicakraṃ maharddhimat
uvāha rathināṃ śreṣṭhaḥ pārthaḥ parapuraṃjayaḥ
40
niryāte tu jane tasmin sāgaro makarālayaḥ
dvārakāṃ ratnasaṃpūrṇāṃ jalenāplāvayat tadā
41
tad adbhutam abhiprekṣya dvārakāvāsino janāḥ
tūrṇāt tūrṇataraṃ jagmur aho daivam iti bruvan
42
kānaneṣu ca ramyeṣu parvateṣu nadīṣu ca
nivasann ānayām āsa vṛṣṇidārān dhanaṃjayaḥ
43
sa pañcanadam āsādya dhīmān atisamṛddhimat
deśe gopaśudhānyāḍhye nivāsam akarot prabhuḥ
44
tato lobhaḥ samabhavad dasyūnāṃ nihateśvarāḥ
dṛṣṭvā striyo nīyamānāḥ pārthenaikena bhārata
45
tatas te pāpakarmāṇo lobhopahatacetasaḥ
ābhīrā mantrayām āsuḥ sametyāśubhadarśanāḥ
46
ayam eko 'rjuno yoddhā vṛddhabālaṃ hateśvaram
nayaty asmān atikramya yodhāś ceme hataujasaḥ
47
tato yaṣṭipraharaṇā dasyavas te sahasraśaḥ
abhyadhāvanta vṛṣṇnāṃ taṃ janaṃ loptra hāriṇaḥ
48
mahatā siṃhanādena drāvayantaḥ pṛthagjanam
abhipetur dhanārthaṃ te kālaparyāya coditāḥ
49
tato nivṛttaḥ kaunteyaḥ sahasā sapadānugaḥ
uvāca tān mahābāhur arjunaḥ prahasann iva
50
nivartadhvam adharmajñā yadi stha na mumūrṣavaḥ
nedānīṃ śaranirbhinnāḥ śocadhvaṃ nihatā mayā
51
tathoktās tena vīreṇa kadarthī kṛtyatad vacaḥ
abhipetur janaṃ mūḍhā vāryamāṇāḥ punaḥ punaḥ
52
tato 'rjuno dhanur divyaṃ gāṇḍīvam ajaraṃ mahat
āropayitum ārebhe yatnād iva kathaṃ cana
53
cakāra sajyaṃ kṛcchreṇa saṃbhrame tumule sati
cintayām āsa cāstrāṇi na ca sasmāra tāny api
54
vaikṛtyaṃ tan mahad dṛṣṭvā bhujavīrye tathā yudhi
divyānāṃ ca mahāstrāṇāṃ vināśād vrīḍito 'bhavat
55
vṛṣṇiyodhāś ca te sarve gajāśvarathayāyinaḥ
na śekur āvartayituṃ hriyamāṇaṃ ca taṃ janam
56
kalatrasya bahutvāt tu saṃpatatsu tatas tataḥ
prayatnam akarot pārtho janasya parirakṣaṇe
57
miṣatāṃ sarvayodhānāṃ tatas tāḥ pramadottamāḥ
samantato 'vakṛṣyanta kāmācc cānyāḥ pravavrajuḥ
58
tato gāṇḍīvanirmuktaiḥ śarair pārtho dhanaṃjayaḥ
jaghāna dasyūn sodvego vṛṣṇibhṛtyaiḥ saha prabhuḥ
59
kṣaṇena tasya te rājan kṣayaṃ jagmur ajihmagāḥ
akṣayā hi purā bhūtvā kṣīṇāḥ kṣatajabhojanāḥ
60
sa śarakṣayam āsādya duḥkhaśokasamāhataḥ
dhanuṣ koṭyā tadā dasyūn avadhit pākaśāsaniḥ
61
prekṣatas tv eva pārthasya vṛṣṇyandhakavarastriyaḥ
jagmur ādāya te mlecchāḥ samantāj janamejaya
62
dhanaṃjayas tu daivaṃ tan manassācintayat prabhuḥ
duḥkhaśokasamāviṣṭo niḥśvāsaparamo 'bhavat
63
astrāṇāṃ ca praṇāśena bāhuvīryasya saṃkṣayāt
dhanuṣaś cāvidheyatvāc charāṇāṃ saṃkṣayeṇa ca
64
babhūva vimanāḥ pārtho daivam ity anucintayan
nyavartata tato rājan nedam astīti cābravīt
65
tataḥ sa śeṣam ādāya kalatrasya mahāmatiḥ
hṛtabhūyiṣṭha ratnasya kurukṣetram avātarat
66
evaṃ kalatram ānīya vṛṣṇnāṃ hṛtaśeṣitam
nyaveśayata kauravyas tatra tatra dhanaṃjayaḥ
67
hārdikya tanayaṃ pārtho nagaraṃ mārtikāvatam
bhojarājakalatraṃ ca hṛtaśeṣaṃ narottamaḥ
68
tato vṛddhāṃś ca bālāṃś ca striyaś cādāya pāṇḍavaḥ
vīrair vihīnān sarvāṃs tāñ śakra prasthe nyaveśayat
69
yauyudhāniṃ sarasvatyāṃ putraṃ sātyakinaḥ priyam
nyaveśayata dharmātmā vṛddhā bāla puraskṛtam
70
inra prasthe dadau rājyaṃ vajrāya paravīrahā
vajreṇākrura dārās tu vāryamāṇāḥ pravavrajuḥ
71
rukmiṇī tv atha gāndhārī śaibyā haimavatīty api
devī jāmbavatī caiva viviśur jātavedasam
72
satyabhāmā tathaivānyā devyāḥ kṛṣṇasya saṃmatāḥ
vanaṃ praviviśū rājaṃs tāpasye kṛtaniścayāḥ
73
dvārakāvāsino ye tu puruṣāḥ pārtham anvayuḥ
yathārhaṃ saṃvibhajyainān vajre paryadadaj jayaḥ
74
sa tat kṛtvā prāptakālaṃ bāṣpeṇāpihito 'rjunaḥ
kṛṣṇadvaipāyanaṃ rājan dadarśāsīnam āśrame
