Book 2. Chapter 13
The Mahabharata In Sanskrit
Book 2
Chapter 13
1
[क]
सर्वैर गुणैर महाराज राजसूयं तवम अर्हसि
जानतस तव एव ते सर्वं किं चिद वक्ष्यामि भारत
2
जामदग्न्येन रामेण कषत्रं यद अवशेषितम
तस्माद अवरजं लॊके यद इदं कषत्रसंज्ञितम
3
कृतॊ ऽयं कुलसंकल्पः कषत्रियैर वसुधाधिप
निदेशवाग्भिस तत ते ह विदितं भरतर्षभ
4
ऐलस्येक्ष्वाकु वंशस्य परकृतिं परिचक्षते
राजानः शरेणि बद्धाश च ततॊ ऽनये कषत्रिया भुवि
5
ऐल वंश्यास तु ये राजंस तथैवेक्ष्वाकवॊ नृपाः
तानि चैकशतं विद्धि कुलानि भरतर्षभ
6
ययातेस तव एव भॊजानां विस्तरॊ ऽतिगुणॊ महान
भजते च महाराज विस्तरः स चतुर्दशम
7
तेषां तथैव तां लक्ष्मीं सर्वक्षत्रम उपासते
सॊ ऽवनीं मध्यमां भुक्त्वा मिथॊ भेदेष्व अमन्यत
8
चतुर्युस तव अपरॊ राजा यस्मिन्न एकशतॊ ऽभवत
स साम्राज्यं जरासंधः पराप्तॊ भवति यॊनितः
9
तं स राजा महाप्राज्ञ संश्रित्य किल सर्वशः
राजन सेनापतिर जातः शिशुपालः परतापवान
10
तम एव च महाराज शिष्यवत समुपस्थितः
वक्रः करूषाधिपतिर माया यॊधी महाबलः
11
अपरौ च महावीर्यौ महात्मानौ समाश्रितौ
जरासंधं महावीर्यं तौ हंसडिभकाव उभौ
12
दन्तवक्रः करूषश च कलभॊ मेघवाहनः
मूर्ध्ना दिव्यं मणिं बिभ्रद यं तं भूतमणिं विदुः
13
मुरं च नरकं चैव शास्ति यॊ यवनाधिपौ
अपर्यन्त बलॊ राजा परतीच्यां वरुणॊ यथा
14
भगदत्तॊ महाराज वृद्धस तव पितुः सखा
स वाचा परणतस तस्य कर्मणा चैव भारत
15
सनेहबद्धस तु पितृवन मनसा भक्तिमांस तवयि
परतीच्यां दक्षिणं चान्तं पृथिव्याः पाति यॊ नृपः
16
मातुलॊ भवतः शूरः पुरुजित कुन्तिवर्धनः
स ते संनतिमान एकः सनेहतः शत्रुतापनः
17
जरासंधं गतस तव एवं पुरा यॊ न मया हतः
पुरुषॊत्तम विज्ञातॊ यॊ ऽसौ चेदिषु दुर्मतिः
18
आत्मानं परतिजानाति लॊके ऽसमिन पुरुषॊत्तमम
आदत्ते सततं मॊहाद यः स चिह्नं च मामकम
19
वङ्ग पुण्ड्र किरातेषु राजा बलसमन्वितः
पौण्ड्रकॊ वासुदेवेति यॊ ऽसौ लॊकेषु विश्रुतः
20
चतुर्युः स महाराज भॊज इन्द्र सखॊ बली
विद्या बलाद यॊ वयजयत पाण्ड्य करथक कैशिकान
21
भराता यस्याहृतिः शूरॊ जामदग्न्य समॊ युधि
स भक्तॊ मागधं राजा भीष्मकः परवीरहा
22
परियाण्य आचरतः परह्वान सदा संबन्धिनः सतः
भजतॊ न भजत्य अस्मान अप्रियेषु वयवस्थितः
23
न कुलं न बलं राजन्न अभिजानंस तथात्मनः
पश्यमानॊ यशॊ दीप्तं जरासंधम उपाश्रितः
24
उदीच्यभॊजाश च तथा कुलान्य अष्टा दशाभिभॊ
जरासंध भयाद एव परतीचीं दिशम आश्रिताः
25
शूरसेना भद्र कारा बॊधाः शाल्वाः पतच चराः
सुस्थराश च सुकुट्टाश च कुणिन्दाः कुन्तिभिः सह
26
शाल्वेयानां च राजानः सॊदर्यानुचरैः सह
दक्षिणा ये च पाञ्चालाः पूर्वाः कुन्तिषु कॊशलाः
27
तथॊत्तरां दिशं चापि परित्यज्य भयार्दिताः
मत्स्याः संन्यस्तपादाश च दक्षिणां दिशम आश्रिताः
28
तथैव सर्वपाञ्चाला जरासंध भयार्दिताः
सवराष्ट्रं संपरित्यज्य विद्रुताः सर्वतॊदिशम
29
कस्य चित तव अथ कालस्य कंसॊ निर्मथ्य बान्धवान
बार्हद्रथ सुते देव्याव उपागच्छद वृथा मतिः
30
अस्तिः पराप्तिश च नाम्ना ते सहदेवानुजे ऽबले
बलेन तेन स जञातीन अभिभूय वृथा मतिः
31
शरैष्ठ्यं पराप्तः स तस्यासीद अतीवापनयॊ महान
भॊजराजन्य वृद्धैस तु पीड्यमानैर दुरात्मना
32
जञातित्राणम अभीप्सद्भिर अस्मत संभावना कृता
दत्त्वाक्रूराय सुतनुं ताम आहुक सुतां तदा
33
संकर्षण दवितीयेन जञातिकार्यं मया कृतम
हतौ कंस सुनामानौ मया रामेण चाप्य उत
34
भये तु समुपक्रान्ते जरासंधे समुद्यते
मन्त्रॊ ऽयं मन्त्रितॊ राजन कुलैर अष्टा दशावरैः
35
अनारमन्तॊ निघ्नन्तॊ महास्त्रैः शतघातिभिः
न हन्याम वयं तस्य तरिभिर वर्षशतैर बलम
36
तस्य हय अमरसंकाशौ बलेण बलिनां वरौ
नामभ्यां हंसडिभकाव इत्य आस्तां यॊधसत्तमौ
37
ताव उभौ सहितौ वीरौ जरासंधश च वीर्यवान
तरयस तरयाणां लॊकानां पर्याप्ता इति मे मतिः
38
न हि केवलम अस्माकं यावन्तॊ ऽनये च पार्थिवाः
तथैव तेषाम आसीच च बुद्धिर बुद्धिमतां वर
39
अथ हंस इति खयातः कश चिद आसीन महान नृपः
स चान्यैः सहितॊ राजन संग्रामे ऽषटा दशावरैः
40
हतॊ हंस इति परॊक्तम अथ केनापि भारत
तच छरुत्वा डिभकॊ राजन यमुनाम्भस्य अमज्जत
41
विना हंसेन लॊके ऽसमिन नाहं जीवितुम उत्सहे
इत्य एतां मतिम आस्थाय डिभकॊ निधनं गतः
42
तथा तु डिभकं शरुत्वा हंसः परपुरंजयः
परपेदे यमुनाम एव सॊ ऽपि तस्यां नयमज्जत
43
तौ स राजा जरासंधः शरुत्वाप्सु निधनं गतौ
सवपुरं शूरसेनानां परययौ भरतर्षभ
44
ततॊ वयम अमित्रघ्न तस्मिन परतिगते नृपे
पुनर आनन्दिताः सर्वे मथुरायां वसामहे
45
यदा तव अभ्येत्य पितरं सा वै राजीवलॊचना
कंस भार्या जरासंधं दुहिता मागधं नृपम
46
चॊदयत्य एव राजेन्द्र पतिव्यसनदुःखिता
पतिघ्नं मे जहीत्य एवं पुनः पुनर अरिन दम
47
ततॊ वयं महाराज तं मन्त्रं पूर्वमन्त्रितम
संस्मरन्तॊ विमनसॊ वयपयाता नराधिप
48
पृथक्त्वेन दरुता राजन संक्षिप्य महतीं शरियम
परपतामॊ भयात तस्य सधन जञातिबान्धवाः
49
इति संचिन्त्य सर्वे सम परतीचीं दिशम आश्रिताः
कुश सथलीं पुरीं रम्यां रैवतेनॊपशॊभिताम
50
पुनर निवेशनं तस्यां कृतवन्तॊ वयं नृप
तथैव दुर्ग संस्कारं देवैर अपि दुरासदम
51
सत्रियॊ ऽपि यस्यां युध्येयुः किं पुनर वृष्णिपुंगवाः
तस्यां वयम अमित्रघ्न निवसामॊ ऽकुतॊभयाः
52
आलॊक्य गिरिमुख्यं तं माधवी तीर्थम एव च
माधवाः कुरुशार्दूल परां मुदम अवाप्नुवन
53
एवं वयं जरासंधाद आदितः कृतकिल्बिषाः
सामर्थ्यवन्तः संबन्धाद भवन्तं समुपाश्रिताः
54
तरियॊजनायतं सद्म तरिस्कन्धं यॊजनाद अधि
यॊजनान्ते शतद्वारं विक्रमक्रमतॊरणम
अष्टा दशावरैर नद्धं कषत्रियैर युद्धदुर्मदैः
55
अष्टा दशसहस्राणि वरतानां सन्ति नः कुले
आहुकस्य शतं पुत्रा एकैकस तरिशतावरः
56
चारु देष्णः सह भरात्रा चक्रदेवॊ ऽथ सात्यकिः
अहं च रौहिणेयश च साम्बः शौरि समॊ युधि
57
एवम एते रथा सप्त राजन्न अन्यान निबॊध मे
कृतवर्मा अनाधृष्टिः समीकः समितिंजयः
58
कह्वः शङ्कुर निदान्तश च सप्तैवैते महारथाः
पुत्रौ चान्धकभॊजस्य वृद्धॊ राजा च ते दश
59
लॊकसंहनना वीरा वीर्यवन्तॊ महाबलाः
समरन्तॊ मध्यमं देशं वृष्णिमध्ये गतव्यथाः
60
स तवं सम्राड गुणैर युक्तः सदा भरतसत्तम
कषत्रे सम्राजम आत्मानं कर्तुम अर्हसि भारत
61
न तु शक्यं जरासंधे जीवमाने महाबले
राजसूयस तवया पराप्तुम एषा राजन मतिर मम
62
तेन रुद्धा हि राजानः सर्वे जित्वा गिरिव्रजे
कन्दरायां गिरीन्द्रस्य सिंहेनेव महाद्विपाः
63
सॊ ऽपि राजा जरासंधॊ यियक्षुर वसुधाधिपैः
आराध्य हि महादेवं निर्जितास तेन पार्थिवाः
64
स हि निर्जित्य निर्जित्य पार्थिवान पृतना गतान
पुरम आनीय बद्ध्वा च चकार पुरुषव्रजम
65
वयं चैव महाराज जरासंध भयात तदा
मथुरां संपरित्यज्य गता दवारवतीं पुरीम
66
यदि तव एनं महाराज यज्ञं पराप्तुम इहेच्छसि
यतस्व तेषां मॊक्षाय जरासंध वधाय च
67
समारम्भॊ हि शक्यॊ ऽयं नान्यथा कुरुनन्दन
राजसूयस्य कार्त्स्न्येन कत्रुं मतिमतां वर
68
इत्य एषा मे मती राजन यथा वा मन्यसे ऽनघ
एवंगते ममाचक्ष्व सवयं निश्चित्य हेतुभिः
1
[k]
sarvair guṇair mahārāja rājasūyaṃ tvam arhasi
jānatas tv eva te sarvaṃ kiṃ cid vakṣyāmi bhārata
2
jāmadagnyena rāmeṇa kṣatraṃ yad avaśeṣitam
tasmād avarajaṃ loke yad idaṃ kṣatrasaṃjñitam
3
kṛto 'yaṃ kulasaṃkalpaḥ kṣatriyair vasudhādhipa
nideśavāgbhis tat te ha viditaṃ bharatarṣabha
4
ailasyekṣvāku vaṃśasya prakṛtiṃ paricakṣate
rājānaḥ śreṇi baddhāś ca tato 'nye kṣatriyā bhuvi
5
aila vaṃśyās tu ye rājaṃs tathaivekṣvākavo nṛpāḥ
tāni caikaśataṃ viddhi kulāni bharatarṣabha
6
yayātes tv eva bhojānāṃ vistaro 'tiguṇo mahān
bhajate ca mahārāja vistaraḥ sa caturdaśam
7
teṣāṃ tathaiva tāṃ lakṣmīṃ sarvakṣatram upāsate
so 'vanīṃ madhyamāṃ bhuktvā mitho bhedeṣv amanyata
8
caturyus tv aparo rājā yasminn ekaśato 'bhavat
sa sāmrājyaṃ jarāsaṃdhaḥ prāpto bhavati yonitaḥ
9
taṃ sa rājā mahāprājña saṃśritya kila sarvaśaḥ
rājan senāpatir jātaḥ śiśupālaḥ pratāpavān
10
tam eva ca mahārāja śiṣyavat samupasthitaḥ
vakraḥ karūṣādhipatir māyā yodhī mahābalaḥ
11
aparau ca mahāvīryau mahātmānau samāśritau
jarāsaṃdhaṃ mahāvīryaṃ tau haṃsaḍibhakāv ubhau
12
dantavakraḥ karūṣaś ca kalabho meghavāhanaḥ
mūrdhnā divyaṃ maṇiṃ bibhrad yaṃ taṃ bhūtamaṇiṃ viduḥ
13
muraṃ ca narakaṃ caiva śāsti yo yavanādhipau
aparyanta balo rājā pratīcyāṃ varuṇo yathā
14
bhagadatto mahārāja vṛddhas tava pituḥ sakhā
sa vācā praṇatas tasya karmaṇā caiva bhārata
15
snehabaddhas tu pitṛvan manasā bhaktimāṃs tvayi
pratīcyāṃ dakṣiṇaṃ cāntaṃ pṛthivyāḥ pāti yo nṛpaḥ
16
mātulo bhavataḥ śūraḥ purujit kuntivardhanaḥ
sa te saṃnatimān ekaḥ snehataḥ śatrutāpanaḥ
17
jarāsaṃdhaṃ gatas tv evaṃ purā yo na mayā hataḥ
puruṣottama vijñāto yo 'sau cediṣu durmatiḥ
18
tmānaṃ pratijānāti loke 'smin puruṣottamam
ādatte satataṃ mohād yaḥ sa cihnaṃ ca māmakam
19
vaṅga puṇḍra kirāteṣu rājā balasamanvitaḥ
pauṇḍrako vāsudeveti yo 'sau lokeṣu viśrutaḥ
20
caturyuḥ sa mahārāja bhoja indra sakho balī
vidyā balād yo vyajayat pāṇḍya krathaka kaiśikān
21
bhrātā yasyāhṛtiḥ śūro jāmadagnya samo yudhi
sa bhakto māgadhaṃ rājā bhīṣmakaḥ paravīrahā
22
priyāṇy ācarataḥ prahvān sadā saṃbandhinaḥ sataḥ
bhajato na bhajaty asmān apriyeṣu vyavasthitaḥ
23
na kulaṃ na balaṃ rājann abhijānaṃs tathātmanaḥ
paśyamāno yaśo dīptaṃ jarāsaṃdham upāśritaḥ
24
udīcyabhojāś ca tathā kulāny aṣṭā daśābhibho
jarāsaṃdha bhayād eva pratīcīṃ diśam āśritāḥ
25
śrasenā bhadra kārā bodhāḥ śālvāḥ patac carāḥ
sustharāś ca sukuṭṭāś ca kuṇindāḥ kuntibhiḥ saha
26
ślveyānāṃ ca rājānaḥ sodaryānucaraiḥ saha
dakṣiṇā ye ca pāñcālāḥ pūrvāḥ kuntiṣu kośalāḥ
27
tathottarāṃ diśaṃ cāpi parityajya bhayārditāḥ
matsyāḥ saṃnyastapādāś ca dakṣiṇāṃ diśam āśritāḥ
28
tathaiva sarvapāñcālā jarāsaṃdha bhayārditāḥ
svarāṣṭraṃ saṃparityajya vidrutāḥ sarvatodiśam
29
kasya cit tv atha kālasya kaṃso nirmathya bāndhavān
bārhadratha sute devyāv upāgacchad vṛthā matiḥ
30
astiḥ prāptiś ca nāmnā te sahadevānuje 'bale
balena tena sa jñātīn abhibhūya vṛthā matiḥ
31
raiṣṭhyaṃ prāptaḥ sa tasyāsīd atīvāpanayo mahān
bhojarājanya vṛddhais tu pīḍyamānair durātmanā
32
jñātitrāṇam abhīpsadbhir asmat saṃbhāvanā kṛtā
dattvākrūrāya sutanuṃ tām āhuka sutāṃ tadā
33
saṃkarṣaṇa dvitīyena jñātikāryaṃ mayā kṛtam
hatau kaṃsa sunāmānau mayā rāmeṇa cāpy uta
34
bhaye tu samupakrānte jarāsaṃdhe samudyate
mantro 'yaṃ mantrito rājan kulair aṣṭā daśāvaraiḥ
35
anāramanto nighnanto mahāstraiḥ śataghātibhiḥ
na hanyāma vayaṃ tasya tribhir varṣaśatair balam
36
tasya hy amarasaṃkāśau baleṇa balināṃ varau
nāmabhyāṃ haṃsaḍibhakāv ity āstāṃ yodhasattamau
37
tāv ubhau sahitau vīrau jarāsaṃdhaś ca vīryavān
trayas trayāṇāṃ lokānāṃ paryāptā iti me matiḥ
38
na hi kevalam asmākaṃ yāvanto 'nye ca pārthivāḥ
tathaiva teṣām āsīc ca buddhir buddhimatāṃ vara
39
atha haṃsa iti khyātaḥ kaś cid āsīn mahān nṛpaḥ
sa cānyaiḥ sahito rājan saṃgrāme 'ṣṭā daśāvaraiḥ
40
hato haṃsa iti proktam atha kenāpi bhārata
tac chrutvā ḍibhako rājan yamunāmbhasy amajjata
41
vinā haṃsena loke 'smin nāhaṃ jīvitum utsahe
ity etāṃ matim āsthāya ḍibhako nidhanaṃ gataḥ
42
tathā tu ḍibhakaṃ śrutvā haṃsaḥ parapuraṃjayaḥ
prapede yamunām eva so 'pi tasyāṃ nyamajjata
43
tau sa rājā jarāsaṃdhaḥ śrutvāpsu nidhanaṃ gatau
svapuraṃ śūrasenānāṃ prayayau bharatarṣabha
44
tato vayam amitraghna tasmin pratigate nṛpe
punar ānanditāḥ sarve mathurāyāṃ vasāmahe
45
yadā tv abhyetya pitaraṃ sā vai rājīvalocanā
kaṃsa bhāryā jarāsaṃdhaṃ duhitā māgadhaṃ nṛpam
46
codayaty eva rājendra pativyasanaduḥkhitā
patighnaṃ me jahīty evaṃ punaḥ punar arin dama
47
tato vayaṃ mahārāja taṃ mantraṃ pūrvamantritam
saṃsmaranto vimanaso vyapayātā narādhipa
48
pṛthaktvena drutā rājan saṃkṣipya mahatīṃ śriyam
prapatāmo bhayāt tasya sadhana jñātibāndhavāḥ
49
iti saṃcintya sarve sma pratīcīṃ diśam āśritāḥ
kuśa sthalīṃ purīṃ ramyāṃ raivatenopaśobhitām
50
punar niveśanaṃ tasyāṃ kṛtavanto vayaṃ nṛpa
tathaiva durga saṃskāraṃ devair api durāsadam
51
striyo 'pi yasyāṃ yudhyeyuḥ kiṃ punar vṛṣṇipuṃgavāḥ
tasyāṃ vayam amitraghna nivasāmo 'kutobhayāḥ
52
lokya girimukhyaṃ taṃ mādhavī tīrtham eva ca
mādhavāḥ kuruśārdūla parāṃ mudam avāpnuvan
53
evaṃ vayaṃ jarāsaṃdhād āditaḥ kṛtakilbiṣāḥ
sāmarthyavantaḥ saṃbandhād bhavantaṃ samupāśritāḥ
54
triyojanāyataṃ sadma triskandhaṃ yojanād adhi
yojanānte śatadvāraṃ vikramakramatoraṇam
aṣṭā daśāvarair naddhaṃ kṣatriyair yuddhadurmadaiḥ
55
aṣṭā daśasahasrāṇi vratānāṃ santi naḥ kule
āhukasya śataṃ putrā ekaikas triśatāvaraḥ
56
cāru deṣṇaḥ saha bhrātrā cakradevo 'tha sātyakiḥ
ahaṃ ca rauhiṇeyaś ca sāmbaḥ śauri samo yudhi
57
evam ete rathā sapta rājann anyān nibodha me
kṛtavarmā anādhṛṣṭiḥ samīkaḥ samitiṃjayaḥ
58
kahvaḥ śaṅkur nidāntaś ca saptaivaite mahārathāḥ
putrau cāndhakabhojasya vṛddho rājā ca te daśa
59
lokasaṃhananā vīrā vīryavanto mahābalāḥ
smaranto madhyamaṃ deśaṃ vṛṣṇimadhye gatavyathāḥ
60
sa tvaṃ samrāḍ guṇair yuktaḥ sadā bharatasattama
kṣatre samrājam ātmānaṃ kartum arhasi bhārata
61
na tu śakyaṃ jarāsaṃdhe jīvamāne mahābale
rājasūyas tvayā prāptum eṣā rājan matir mama
62
tena ruddhā hi rājānaḥ sarve jitvā girivraje
kandarāyāṃ girīndrasya siṃheneva mahādvipāḥ
63
so 'pi rājā jarāsaṃdho yiyakṣur vasudhādhipaiḥ
ārādhya hi mahādevaṃ nirjitās tena pārthivāḥ
64
sa hi nirjitya nirjitya pārthivān pṛtanā gatān
puram ānīya baddhvā ca cakāra puruṣavrajam
65
vayaṃ caiva mahārāja jarāsaṃdha bhayāt tadā
mathurāṃ saṃparityajya gatā dvāravatīṃ purīm
66
yadi tv enaṃ mahārāja yajñaṃ prāptum ihecchasi
yatasva teṣāṃ mokṣāya jarāsaṃdha vadhāya ca
67
samārambho hi śakyo 'yaṃ nānyathā kurunandana
rājasūyasya kārtsnyena katruṃ matimatāṃ vara
68
ity eṣā me matī rājan yathā vā manyase 'nagha
evaṃgate mamācakṣva svayaṃ niścitya hetubhiḥ
Book 2
Chapter 13
1
[क]
सर्वैर गुणैर महाराज राजसूयं तवम अर्हसि
जानतस तव एव ते सर्वं किं चिद वक्ष्यामि भारत
2
जामदग्न्येन रामेण कषत्रं यद अवशेषितम
तस्माद अवरजं लॊके यद इदं कषत्रसंज्ञितम
3
कृतॊ ऽयं कुलसंकल्पः कषत्रियैर वसुधाधिप
निदेशवाग्भिस तत ते ह विदितं भरतर्षभ
4
ऐलस्येक्ष्वाकु वंशस्य परकृतिं परिचक्षते
राजानः शरेणि बद्धाश च ततॊ ऽनये कषत्रिया भुवि
5
ऐल वंश्यास तु ये राजंस तथैवेक्ष्वाकवॊ नृपाः
तानि चैकशतं विद्धि कुलानि भरतर्षभ
6
ययातेस तव एव भॊजानां विस्तरॊ ऽतिगुणॊ महान
भजते च महाराज विस्तरः स चतुर्दशम
7
तेषां तथैव तां लक्ष्मीं सर्वक्षत्रम उपासते
सॊ ऽवनीं मध्यमां भुक्त्वा मिथॊ भेदेष्व अमन्यत
8
चतुर्युस तव अपरॊ राजा यस्मिन्न एकशतॊ ऽभवत
स साम्राज्यं जरासंधः पराप्तॊ भवति यॊनितः
9
तं स राजा महाप्राज्ञ संश्रित्य किल सर्वशः
राजन सेनापतिर जातः शिशुपालः परतापवान
10
तम एव च महाराज शिष्यवत समुपस्थितः
वक्रः करूषाधिपतिर माया यॊधी महाबलः
11
अपरौ च महावीर्यौ महात्मानौ समाश्रितौ
जरासंधं महावीर्यं तौ हंसडिभकाव उभौ
12
दन्तवक्रः करूषश च कलभॊ मेघवाहनः
मूर्ध्ना दिव्यं मणिं बिभ्रद यं तं भूतमणिं विदुः
13
मुरं च नरकं चैव शास्ति यॊ यवनाधिपौ
अपर्यन्त बलॊ राजा परतीच्यां वरुणॊ यथा
14
भगदत्तॊ महाराज वृद्धस तव पितुः सखा
स वाचा परणतस तस्य कर्मणा चैव भारत
15
सनेहबद्धस तु पितृवन मनसा भक्तिमांस तवयि
परतीच्यां दक्षिणं चान्तं पृथिव्याः पाति यॊ नृपः
16
मातुलॊ भवतः शूरः पुरुजित कुन्तिवर्धनः
स ते संनतिमान एकः सनेहतः शत्रुतापनः
17
जरासंधं गतस तव एवं पुरा यॊ न मया हतः
पुरुषॊत्तम विज्ञातॊ यॊ ऽसौ चेदिषु दुर्मतिः
18
आत्मानं परतिजानाति लॊके ऽसमिन पुरुषॊत्तमम
आदत्ते सततं मॊहाद यः स चिह्नं च मामकम
19
वङ्ग पुण्ड्र किरातेषु राजा बलसमन्वितः
पौण्ड्रकॊ वासुदेवेति यॊ ऽसौ लॊकेषु विश्रुतः
20
चतुर्युः स महाराज भॊज इन्द्र सखॊ बली
विद्या बलाद यॊ वयजयत पाण्ड्य करथक कैशिकान
21
भराता यस्याहृतिः शूरॊ जामदग्न्य समॊ युधि
स भक्तॊ मागधं राजा भीष्मकः परवीरहा
22
परियाण्य आचरतः परह्वान सदा संबन्धिनः सतः
भजतॊ न भजत्य अस्मान अप्रियेषु वयवस्थितः
23
न कुलं न बलं राजन्न अभिजानंस तथात्मनः
पश्यमानॊ यशॊ दीप्तं जरासंधम उपाश्रितः
24
उदीच्यभॊजाश च तथा कुलान्य अष्टा दशाभिभॊ
जरासंध भयाद एव परतीचीं दिशम आश्रिताः
25
शूरसेना भद्र कारा बॊधाः शाल्वाः पतच चराः
सुस्थराश च सुकुट्टाश च कुणिन्दाः कुन्तिभिः सह
26
शाल्वेयानां च राजानः सॊदर्यानुचरैः सह
दक्षिणा ये च पाञ्चालाः पूर्वाः कुन्तिषु कॊशलाः
27
तथॊत्तरां दिशं चापि परित्यज्य भयार्दिताः
मत्स्याः संन्यस्तपादाश च दक्षिणां दिशम आश्रिताः
28
तथैव सर्वपाञ्चाला जरासंध भयार्दिताः
सवराष्ट्रं संपरित्यज्य विद्रुताः सर्वतॊदिशम
29
कस्य चित तव अथ कालस्य कंसॊ निर्मथ्य बान्धवान
बार्हद्रथ सुते देव्याव उपागच्छद वृथा मतिः
30
अस्तिः पराप्तिश च नाम्ना ते सहदेवानुजे ऽबले
बलेन तेन स जञातीन अभिभूय वृथा मतिः
31
शरैष्ठ्यं पराप्तः स तस्यासीद अतीवापनयॊ महान
भॊजराजन्य वृद्धैस तु पीड्यमानैर दुरात्मना
32
जञातित्राणम अभीप्सद्भिर अस्मत संभावना कृता
दत्त्वाक्रूराय सुतनुं ताम आहुक सुतां तदा
33
संकर्षण दवितीयेन जञातिकार्यं मया कृतम
हतौ कंस सुनामानौ मया रामेण चाप्य उत
34
भये तु समुपक्रान्ते जरासंधे समुद्यते
मन्त्रॊ ऽयं मन्त्रितॊ राजन कुलैर अष्टा दशावरैः
35
अनारमन्तॊ निघ्नन्तॊ महास्त्रैः शतघातिभिः
न हन्याम वयं तस्य तरिभिर वर्षशतैर बलम
36
तस्य हय अमरसंकाशौ बलेण बलिनां वरौ
नामभ्यां हंसडिभकाव इत्य आस्तां यॊधसत्तमौ
37
ताव उभौ सहितौ वीरौ जरासंधश च वीर्यवान
तरयस तरयाणां लॊकानां पर्याप्ता इति मे मतिः
38
न हि केवलम अस्माकं यावन्तॊ ऽनये च पार्थिवाः
तथैव तेषाम आसीच च बुद्धिर बुद्धिमतां वर
39
अथ हंस इति खयातः कश चिद आसीन महान नृपः
स चान्यैः सहितॊ राजन संग्रामे ऽषटा दशावरैः
40
हतॊ हंस इति परॊक्तम अथ केनापि भारत
तच छरुत्वा डिभकॊ राजन यमुनाम्भस्य अमज्जत
41
विना हंसेन लॊके ऽसमिन नाहं जीवितुम उत्सहे
इत्य एतां मतिम आस्थाय डिभकॊ निधनं गतः
42
तथा तु डिभकं शरुत्वा हंसः परपुरंजयः
परपेदे यमुनाम एव सॊ ऽपि तस्यां नयमज्जत
43
तौ स राजा जरासंधः शरुत्वाप्सु निधनं गतौ
सवपुरं शूरसेनानां परययौ भरतर्षभ
44
ततॊ वयम अमित्रघ्न तस्मिन परतिगते नृपे
पुनर आनन्दिताः सर्वे मथुरायां वसामहे
45
यदा तव अभ्येत्य पितरं सा वै राजीवलॊचना
कंस भार्या जरासंधं दुहिता मागधं नृपम
46
चॊदयत्य एव राजेन्द्र पतिव्यसनदुःखिता
पतिघ्नं मे जहीत्य एवं पुनः पुनर अरिन दम
47
ततॊ वयं महाराज तं मन्त्रं पूर्वमन्त्रितम
संस्मरन्तॊ विमनसॊ वयपयाता नराधिप
48
पृथक्त्वेन दरुता राजन संक्षिप्य महतीं शरियम
परपतामॊ भयात तस्य सधन जञातिबान्धवाः
49
इति संचिन्त्य सर्वे सम परतीचीं दिशम आश्रिताः
कुश सथलीं पुरीं रम्यां रैवतेनॊपशॊभिताम
50
पुनर निवेशनं तस्यां कृतवन्तॊ वयं नृप
तथैव दुर्ग संस्कारं देवैर अपि दुरासदम
51
सत्रियॊ ऽपि यस्यां युध्येयुः किं पुनर वृष्णिपुंगवाः
तस्यां वयम अमित्रघ्न निवसामॊ ऽकुतॊभयाः
52
आलॊक्य गिरिमुख्यं तं माधवी तीर्थम एव च
माधवाः कुरुशार्दूल परां मुदम अवाप्नुवन
53
एवं वयं जरासंधाद आदितः कृतकिल्बिषाः
सामर्थ्यवन्तः संबन्धाद भवन्तं समुपाश्रिताः
54
तरियॊजनायतं सद्म तरिस्कन्धं यॊजनाद अधि
यॊजनान्ते शतद्वारं विक्रमक्रमतॊरणम
अष्टा दशावरैर नद्धं कषत्रियैर युद्धदुर्मदैः
55
अष्टा दशसहस्राणि वरतानां सन्ति नः कुले
आहुकस्य शतं पुत्रा एकैकस तरिशतावरः
56
चारु देष्णः सह भरात्रा चक्रदेवॊ ऽथ सात्यकिः
अहं च रौहिणेयश च साम्बः शौरि समॊ युधि
57
एवम एते रथा सप्त राजन्न अन्यान निबॊध मे
कृतवर्मा अनाधृष्टिः समीकः समितिंजयः
58
कह्वः शङ्कुर निदान्तश च सप्तैवैते महारथाः
पुत्रौ चान्धकभॊजस्य वृद्धॊ राजा च ते दश
59
लॊकसंहनना वीरा वीर्यवन्तॊ महाबलाः
समरन्तॊ मध्यमं देशं वृष्णिमध्ये गतव्यथाः
60
स तवं सम्राड गुणैर युक्तः सदा भरतसत्तम
कषत्रे सम्राजम आत्मानं कर्तुम अर्हसि भारत
61
न तु शक्यं जरासंधे जीवमाने महाबले
राजसूयस तवया पराप्तुम एषा राजन मतिर मम
62
तेन रुद्धा हि राजानः सर्वे जित्वा गिरिव्रजे
कन्दरायां गिरीन्द्रस्य सिंहेनेव महाद्विपाः
63
सॊ ऽपि राजा जरासंधॊ यियक्षुर वसुधाधिपैः
आराध्य हि महादेवं निर्जितास तेन पार्थिवाः
64
स हि निर्जित्य निर्जित्य पार्थिवान पृतना गतान
पुरम आनीय बद्ध्वा च चकार पुरुषव्रजम
65
वयं चैव महाराज जरासंध भयात तदा
मथुरां संपरित्यज्य गता दवारवतीं पुरीम
66
यदि तव एनं महाराज यज्ञं पराप्तुम इहेच्छसि
यतस्व तेषां मॊक्षाय जरासंध वधाय च
67
समारम्भॊ हि शक्यॊ ऽयं नान्यथा कुरुनन्दन
राजसूयस्य कार्त्स्न्येन कत्रुं मतिमतां वर
68
इत्य एषा मे मती राजन यथा वा मन्यसे ऽनघ
एवंगते ममाचक्ष्व सवयं निश्चित्य हेतुभिः
1
[k]
sarvair guṇair mahārāja rājasūyaṃ tvam arhasi
jānatas tv eva te sarvaṃ kiṃ cid vakṣyāmi bhārata
2
jāmadagnyena rāmeṇa kṣatraṃ yad avaśeṣitam
tasmād avarajaṃ loke yad idaṃ kṣatrasaṃjñitam
3
kṛto 'yaṃ kulasaṃkalpaḥ kṣatriyair vasudhādhipa
nideśavāgbhis tat te ha viditaṃ bharatarṣabha
4
ailasyekṣvāku vaṃśasya prakṛtiṃ paricakṣate
rājānaḥ śreṇi baddhāś ca tato 'nye kṣatriyā bhuvi
5
aila vaṃśyās tu ye rājaṃs tathaivekṣvākavo nṛpāḥ
tāni caikaśataṃ viddhi kulāni bharatarṣabha
6
yayātes tv eva bhojānāṃ vistaro 'tiguṇo mahān
bhajate ca mahārāja vistaraḥ sa caturdaśam
7
teṣāṃ tathaiva tāṃ lakṣmīṃ sarvakṣatram upāsate
so 'vanīṃ madhyamāṃ bhuktvā mitho bhedeṣv amanyata
8
caturyus tv aparo rājā yasminn ekaśato 'bhavat
sa sāmrājyaṃ jarāsaṃdhaḥ prāpto bhavati yonitaḥ
9
taṃ sa rājā mahāprājña saṃśritya kila sarvaśaḥ
rājan senāpatir jātaḥ śiśupālaḥ pratāpavān
10
tam eva ca mahārāja śiṣyavat samupasthitaḥ
vakraḥ karūṣādhipatir māyā yodhī mahābalaḥ
11
aparau ca mahāvīryau mahātmānau samāśritau
jarāsaṃdhaṃ mahāvīryaṃ tau haṃsaḍibhakāv ubhau
12
dantavakraḥ karūṣaś ca kalabho meghavāhanaḥ
mūrdhnā divyaṃ maṇiṃ bibhrad yaṃ taṃ bhūtamaṇiṃ viduḥ
13
muraṃ ca narakaṃ caiva śāsti yo yavanādhipau
aparyanta balo rājā pratīcyāṃ varuṇo yathā
14
bhagadatto mahārāja vṛddhas tava pituḥ sakhā
sa vācā praṇatas tasya karmaṇā caiva bhārata
15
snehabaddhas tu pitṛvan manasā bhaktimāṃs tvayi
pratīcyāṃ dakṣiṇaṃ cāntaṃ pṛthivyāḥ pāti yo nṛpaḥ
16
mātulo bhavataḥ śūraḥ purujit kuntivardhanaḥ
sa te saṃnatimān ekaḥ snehataḥ śatrutāpanaḥ
17
jarāsaṃdhaṃ gatas tv evaṃ purā yo na mayā hataḥ
puruṣottama vijñāto yo 'sau cediṣu durmatiḥ
18
tmānaṃ pratijānāti loke 'smin puruṣottamam
ādatte satataṃ mohād yaḥ sa cihnaṃ ca māmakam
19
vaṅga puṇḍra kirāteṣu rājā balasamanvitaḥ
pauṇḍrako vāsudeveti yo 'sau lokeṣu viśrutaḥ
20
caturyuḥ sa mahārāja bhoja indra sakho balī
vidyā balād yo vyajayat pāṇḍya krathaka kaiśikān
21
bhrātā yasyāhṛtiḥ śūro jāmadagnya samo yudhi
sa bhakto māgadhaṃ rājā bhīṣmakaḥ paravīrahā
22
priyāṇy ācarataḥ prahvān sadā saṃbandhinaḥ sataḥ
bhajato na bhajaty asmān apriyeṣu vyavasthitaḥ
23
na kulaṃ na balaṃ rājann abhijānaṃs tathātmanaḥ
paśyamāno yaśo dīptaṃ jarāsaṃdham upāśritaḥ
24
udīcyabhojāś ca tathā kulāny aṣṭā daśābhibho
jarāsaṃdha bhayād eva pratīcīṃ diśam āśritāḥ
25
śrasenā bhadra kārā bodhāḥ śālvāḥ patac carāḥ
sustharāś ca sukuṭṭāś ca kuṇindāḥ kuntibhiḥ saha
26
ślveyānāṃ ca rājānaḥ sodaryānucaraiḥ saha
dakṣiṇā ye ca pāñcālāḥ pūrvāḥ kuntiṣu kośalāḥ
27
tathottarāṃ diśaṃ cāpi parityajya bhayārditāḥ
matsyāḥ saṃnyastapādāś ca dakṣiṇāṃ diśam āśritāḥ
28
tathaiva sarvapāñcālā jarāsaṃdha bhayārditāḥ
svarāṣṭraṃ saṃparityajya vidrutāḥ sarvatodiśam
29
kasya cit tv atha kālasya kaṃso nirmathya bāndhavān
bārhadratha sute devyāv upāgacchad vṛthā matiḥ
30
astiḥ prāptiś ca nāmnā te sahadevānuje 'bale
balena tena sa jñātīn abhibhūya vṛthā matiḥ
31
raiṣṭhyaṃ prāptaḥ sa tasyāsīd atīvāpanayo mahān
bhojarājanya vṛddhais tu pīḍyamānair durātmanā
32
jñātitrāṇam abhīpsadbhir asmat saṃbhāvanā kṛtā
dattvākrūrāya sutanuṃ tām āhuka sutāṃ tadā
33
saṃkarṣaṇa dvitīyena jñātikāryaṃ mayā kṛtam
hatau kaṃsa sunāmānau mayā rāmeṇa cāpy uta
34
bhaye tu samupakrānte jarāsaṃdhe samudyate
mantro 'yaṃ mantrito rājan kulair aṣṭā daśāvaraiḥ
35
anāramanto nighnanto mahāstraiḥ śataghātibhiḥ
na hanyāma vayaṃ tasya tribhir varṣaśatair balam
36
tasya hy amarasaṃkāśau baleṇa balināṃ varau
nāmabhyāṃ haṃsaḍibhakāv ity āstāṃ yodhasattamau
37
tāv ubhau sahitau vīrau jarāsaṃdhaś ca vīryavān
trayas trayāṇāṃ lokānāṃ paryāptā iti me matiḥ
38
na hi kevalam asmākaṃ yāvanto 'nye ca pārthivāḥ
tathaiva teṣām āsīc ca buddhir buddhimatāṃ vara
39
atha haṃsa iti khyātaḥ kaś cid āsīn mahān nṛpaḥ
sa cānyaiḥ sahito rājan saṃgrāme 'ṣṭā daśāvaraiḥ
40
hato haṃsa iti proktam atha kenāpi bhārata
tac chrutvā ḍibhako rājan yamunāmbhasy amajjata
41
vinā haṃsena loke 'smin nāhaṃ jīvitum utsahe
ity etāṃ matim āsthāya ḍibhako nidhanaṃ gataḥ
42
tathā tu ḍibhakaṃ śrutvā haṃsaḥ parapuraṃjayaḥ
prapede yamunām eva so 'pi tasyāṃ nyamajjata
43
tau sa rājā jarāsaṃdhaḥ śrutvāpsu nidhanaṃ gatau
svapuraṃ śūrasenānāṃ prayayau bharatarṣabha
44
tato vayam amitraghna tasmin pratigate nṛpe
punar ānanditāḥ sarve mathurāyāṃ vasāmahe
45
yadā tv abhyetya pitaraṃ sā vai rājīvalocanā
kaṃsa bhāryā jarāsaṃdhaṃ duhitā māgadhaṃ nṛpam
46
codayaty eva rājendra pativyasanaduḥkhitā
patighnaṃ me jahīty evaṃ punaḥ punar arin dama
47
tato vayaṃ mahārāja taṃ mantraṃ pūrvamantritam
saṃsmaranto vimanaso vyapayātā narādhipa
48
pṛthaktvena drutā rājan saṃkṣipya mahatīṃ śriyam
prapatāmo bhayāt tasya sadhana jñātibāndhavāḥ
49
iti saṃcintya sarve sma pratīcīṃ diśam āśritāḥ
kuśa sthalīṃ purīṃ ramyāṃ raivatenopaśobhitām
50
punar niveśanaṃ tasyāṃ kṛtavanto vayaṃ nṛpa
tathaiva durga saṃskāraṃ devair api durāsadam
51
striyo 'pi yasyāṃ yudhyeyuḥ kiṃ punar vṛṣṇipuṃgavāḥ
tasyāṃ vayam amitraghna nivasāmo 'kutobhayāḥ
52
lokya girimukhyaṃ taṃ mādhavī tīrtham eva ca
mādhavāḥ kuruśārdūla parāṃ mudam avāpnuvan
53
evaṃ vayaṃ jarāsaṃdhād āditaḥ kṛtakilbiṣāḥ
sāmarthyavantaḥ saṃbandhād bhavantaṃ samupāśritāḥ
54
triyojanāyataṃ sadma triskandhaṃ yojanād adhi
yojanānte śatadvāraṃ vikramakramatoraṇam
aṣṭā daśāvarair naddhaṃ kṣatriyair yuddhadurmadaiḥ
55
aṣṭā daśasahasrāṇi vratānāṃ santi naḥ kule
āhukasya śataṃ putrā ekaikas triśatāvaraḥ
56
cāru deṣṇaḥ saha bhrātrā cakradevo 'tha sātyakiḥ
ahaṃ ca rauhiṇeyaś ca sāmbaḥ śauri samo yudhi
57
evam ete rathā sapta rājann anyān nibodha me
kṛtavarmā anādhṛṣṭiḥ samīkaḥ samitiṃjayaḥ
58
kahvaḥ śaṅkur nidāntaś ca saptaivaite mahārathāḥ
putrau cāndhakabhojasya vṛddho rājā ca te daśa
59
lokasaṃhananā vīrā vīryavanto mahābalāḥ
smaranto madhyamaṃ deśaṃ vṛṣṇimadhye gatavyathāḥ
60
sa tvaṃ samrāḍ guṇair yuktaḥ sadā bharatasattama
kṣatre samrājam ātmānaṃ kartum arhasi bhārata
61
na tu śakyaṃ jarāsaṃdhe jīvamāne mahābale
rājasūyas tvayā prāptum eṣā rājan matir mama
62
tena ruddhā hi rājānaḥ sarve jitvā girivraje
kandarāyāṃ girīndrasya siṃheneva mahādvipāḥ
63
so 'pi rājā jarāsaṃdho yiyakṣur vasudhādhipaiḥ
ārādhya hi mahādevaṃ nirjitās tena pārthivāḥ
64
sa hi nirjitya nirjitya pārthivān pṛtanā gatān
puram ānīya baddhvā ca cakāra puruṣavrajam
65
vayaṃ caiva mahārāja jarāsaṃdha bhayāt tadā
mathurāṃ saṃparityajya gatā dvāravatīṃ purīm
66
yadi tv enaṃ mahārāja yajñaṃ prāptum ihecchasi
yatasva teṣāṃ mokṣāya jarāsaṃdha vadhāya ca
67
samārambho hi śakyo 'yaṃ nānyathā kurunandana
rājasūyasya kārtsnyena katruṃ matimatāṃ vara
68
ity eṣā me matī rājan yathā vā manyase 'nagha
evaṃgate mamācakṣva svayaṃ niścitya hetubhiḥ
