Book 2. Chapter 4
The Mahabharata In Sanskrit
Book 2
Chapter 4
1
[व]
ततः परवेशनं चक्रे तस्यां राजा युधिष्ठिरः
अयुतं भॊजयाम आस बराह्मणानां नराधिपः
2
घृतपायसेन मधुना भक्ष्यैर मूलफलैस तथा
अहतैश चैव वासॊभिर माल्यैर उच्चावचैर अपि
3
ददौ तेभ्यः सहस्राणि गवां परत्येकशः परभुः
पुण्याहघॊषस तत्रासीद दिवस्पृग इव भारत
4
वादित्रैर विविधैर गीतैर गन्धैर उच्चावचैर अपि
पूजयित्वा कुरुश्रेष्ठॊ दैवतानि निवेश्य च
5
तत्र मल्ला नटा झल्लाः सूता वैतालिकास तथा
उपतस्थुर महात्मानं सप्तरात्रं युधिष्ठिरम
6
तथा स कृत्वा पूजां तां भरातृभिः सह पाण्डवः
तस्यां सभायां रम्यायां रेमे शक्रॊ यथा दिवि
7
सभायाम ऋषयस तस्यां पाण्डवैः सह आसते
आसां चक्रुर नरेन्द्राश च नानादेशसमागताः
8
असितॊ देवलः सत्यः सर्पमाली महाशिराः
अर्वावसुः सुमित्रश च मैत्रेयः शुनकॊ बलिः
9
बकॊ दाल्भ्यः सथूलशिराः कृष्णद्वैपायनः शुकः
सुमन्तुर जैमिनिः पैलॊ वयास शिष्यास तथा वयम
10
तित्तिरिर याज्ञवल्क्यश च ससुतॊ लॊमहर्षणः
अप्सु हॊम्यश च धौम्यश च आणी माण्डव्य कौशिकौ
11
दामॊष्णीषस तरैवणिश च पर्णादॊ घटजानुकः
मौञ्जायनॊ वायुभक्षः पाराशर्यश च सारिकौ
12
बलवाकः शिनी वाकः सत्यपालः कृतश्रमः
जातू कर्णः शिखावांश च सुबलः पारिजातकः
13
पर्वतश च महाभागॊ मार्कण्डेयस तथा मुनिः
पवित्रपाणिः सावर्णिर भालुकिर गालवस तथा
14
जङ्घा बन्धुश च रैभ्यश च कॊपवेगश्रवा भृगुः
हरि बभ्रुश च कौण्डिन्यॊ बभ्रु माली सनातनः
15
कक्षीवान औशिजश चैव नाचिकेतॊ ऽथ गौतमः
पैङ्गॊ वराहः शुनकः शाण्डिल्यश च महातपाः
कर्करॊ वेणुजङ्घश च कलापः कठ एव च
16
मुनयॊ धर्मसहिता धृतात्मानॊ जितेन्द्रियाः
एते चान्ये च बहवॊ वेदवेदाङ्गपारगाः
17
उपासते महात्मानं सभायाम ऋषिसत्तमाः
कथयन्तः कथाः पुण्या धर्मज्ञाः शुचयॊ ऽमलाः
18
तथैव कषत्रिय शरेष्ठा धर्मराजम उपासते
शरीमान महात्मा धर्मात्मा मुञ्ज केतुर विवर्धनः
19
संग्रामजिद दुर्मुखश च उग्रसेनश च वीर्यवान
कक्षसेनः कषितिपतिः कषेमकश चापराजितः
काम्बॊजराजः कमलः कम्पनश च महाबलः
20
सततं कम्पयाम आस यवनान एक एव यः
यथासुरान कालकेयान देवॊ वज्रधरस तथा
21
जटासुरॊ मद्रकान्तश च राजा; कुन्तिः कुणिन्दश च किरात राजः
तथाङ्गवङ्गौ सह पुण्ड्रकेण; पाण्ड्यॊड्र राजौ सह चान्ध्रकेण
22
किरात राजः सुमना यवनाधिपतिस तथा
चाणूरॊ देवरातश च भॊजॊ भीम रथश च यः
23
शरुतायुधश च कालिङ्गॊ जयत्सेनश च मागधः
सुशर्मा चेकितानश च सुरथॊ ऽमित्रकर्षणः
24
केतुमान वसु दानश च वैदेहॊ ऽथ कृतक्षणः
सुधर्मा चानिरुद्धश च शरुतायुश च महाबलः
25
अनूप राजॊ दुर्धर्षः कषेमजिच च सुदक्षिणः
शिशुपालः सहसुतः करूषाधिपतिस तथा
26
वृष्णीनां चैव दुर्धर्षाः कुमारा देवरूपिणः
आहुकॊ वि पृथुश चैव गदः सारण एव च
27
अक्रूरः कृतवर्मा च सात्यकिश च शिनेः सुतः
भीष्मकॊ ऽथाहृतिश चैव दयुमत सेनश च वीर्यवान
केकयाश च महेष्वासा यज्ञसेनश च सौमकिः
28
अर्जुनं चापि संश्रित्य राजपुत्रा महाबलाः
अशिक्षन्त धनुर्वेदं रौरवाजिनवाससः
29
तत्रैव शिक्षिता राजन कुमारा वृष्णिनन्दनाः
रौक्मिणेयश च साम्बश च युयुधानश च सात्यकिः
30
एते चान्ये च बहवॊ राजानः पृथिवीपते
धनंजय सखा चात्र नित्यम आस्ते सम तुम्बुरुः
31
चित्रसेनः सहामात्यॊ गन्धर्वाप्सरसस तथा
गीतवादित्रकुशलाः शम्या तालविशारदाः
32
परमाणे ऽथ लयस्थाने किंनराः कृतनिश्रमाः
संचॊदितास तुम्बुरुणा गन्धर्वाः सहिता जगुः
33
गायन्ति दिव्यतानैस ते यथान्यायं मनस्विनः
पाण्डुपुत्रान ऋषींश चैव रमयन्त उपासते
34
तस्यां सभायाम आसीनाः सुव्रताः सत्यसंगराः
दिवीव देवा बरह्माणं युधिष्ठिरम उपासते
1
[v]
tataḥ praveśanaṃ cakre tasyāṃ rājā yudhiṣṭhiraḥ
ayutaṃ bhojayām āsa brāhmaṇānāṃ narādhipaḥ
2
ghṛtapāyasena madhunā bhakṣyair mūlaphalais tathā
ahataiś caiva vāsobhir mālyair uccāvacair api
3
dadau tebhyaḥ sahasrāṇi gavāṃ pratyekaśaḥ prabhuḥ
puṇyāhaghoṣas tatrāsīd divaspṛg iva bhārata
4
vāditrair vividhair gītair gandhair uccāvacair api
pūjayitvā kuruśreṣṭho daivatāni niveśya ca
5
tatra mallā naṭā jhallāḥ sūtā vaitālikās tathā
upatasthur mahātmānaṃ saptarātraṃ yudhiṣṭhiram
6
tathā sa kṛtvā pūjāṃ tāṃ bhrātṛbhiḥ saha pāṇḍavaḥ
tasyāṃ sabhāyāṃ ramyāyāṃ reme śakro yathā divi
7
sabhāyām ṛṣayas tasyāṃ pāṇḍavaiḥ saha āsate
āsāṃ cakrur narendrāś ca nānādeśasamāgatāḥ
8
asito devalaḥ satyaḥ sarpamālī mahāśirāḥ
arvāvasuḥ sumitraś ca maitreyaḥ śunako baliḥ
9
bako dālbhyaḥ sthūlaśirāḥ kṛṣṇadvaipāyanaḥ śukaḥ
sumantur jaiminiḥ pailo vyāsa śiṣyās tathā vayam
10
tittirir yājñavalkyaś ca sasuto lomaharṣaṇaḥ
apsu homyaś ca dhaumyaś ca āṇī māṇḍavya kauśikau
11
dāmoṣṇīas traivaṇiś ca parṇādo ghaṭajānukaḥ
mauñjāyano vāyubhakṣaḥ pārāśaryaś ca sārikau
12
balavākaḥ śinī vākaḥ satyapālaḥ kṛtaśramaḥ
jātū karṇaḥ śikhāvāṃś ca subalaḥ pārijātakaḥ
13
parvataś ca mahābhāgo mārkaṇḍeyas tathā muniḥ
pavitrapāṇiḥ sāvarṇir bhālukir gālavas tathā
14
jaṅghā bandhuś ca raibhyaś ca kopavegaśravā bhṛguḥ
hari babhruś ca kauṇḍinyo babhru mālī sanātanaḥ
15
kakṣīvān auśijaś caiva nāciketo 'tha gautamaḥ
paiṅgo varāhaḥ śunakaḥ śāṇilyaś ca mahātapāḥ
karkaro veṇujaṅghaś ca kalāpaḥ kaṭha eva ca
16
munayo dharmasahitā dhṛtātmāno jitendriyāḥ
ete cānye ca bahavo vedavedāṅgapāragāḥ
17
upāsate mahātmānaṃ sabhāyām ṛṣisattamāḥ
kathayantaḥ kathāḥ puṇyā dharmajñāḥ śucayo 'malāḥ
18
tathaiva kṣatriya śreṣṭhā dharmarājam upāsate
śrīmān mahātmā dharmātmā muñja ketur vivardhanaḥ
19
saṃgrāmajid durmukhaś ca ugrasenaś ca vīryavān
kakṣasenaḥ kṣitipatiḥ kṣemakaś cāparājitaḥ
kāmbojarājaḥ kamalaḥ kampanaś ca mahābalaḥ
20
satataṃ kampayām āsa yavanān eka eva yaḥ
yathāsurān kālakeyān devo vajradharas tathā
21
jaṭāsuro madrakāntaś ca rājā; kuntiḥ kuṇindaś ca kirāta rājaḥ
tathāṅgavaṅgau saha puṇḍrakeṇa; pāṇḍyoḍra rājau saha cāndhrakeṇa
22
kirāta rājaḥ sumanā yavanādhipatis tathā
cāṇūro devarātaś ca bhojo bhīma rathaś ca yaḥ
23
rutāyudhaś ca kāliṅgo jayatsenaś ca māgadhaḥ
suśarmā cekitānaś ca suratho 'mitrakarṣaṇaḥ
24
ketumān vasu dānaś ca vaideho 'tha kṛtakṣaṇaḥ
sudharmā cāniruddhaś ca śrutāyuś ca mahābalaḥ
25
anūpa rājo durdharṣaḥ kṣemajic ca sudakṣiṇaḥ
śiśupālaḥ sahasutaḥ karūṣādhipatis tathā
26
vṛṣṇnāṃ caiva durdharṣāḥ kumārā devarūpiṇaḥ
āhuko vi pṛthuś caiva gadaḥ sāraṇa eva ca
27
akrūraḥ kṛtavarmā ca sātyakiś ca śineḥ sutaḥ
bhīṣmako 'thāhṛtiś caiva dyumat senaś ca vīryavān
kekayāś ca maheṣvāsā yajñasenaś ca saumakiḥ
28
arjunaṃ cāpi saṃśritya rājaputrā mahābalāḥ
aśikṣanta dhanurvedaṃ rauravājinavāsasaḥ
29
tatraiva śikṣitā rājan kumārā vṛṣṇinandanāḥ
raukmiṇeyaś ca sāmbaś ca yuyudhānaś ca sātyakiḥ
30
ete cānye ca bahavo rājānaḥ pṛthivīpate
dhanaṃjaya sakhā cātra nityam āste sma tumburuḥ
31
citrasenaḥ sahāmātyo gandharvāpsarasas tathā
gītavāditrakuśalāḥ śamyā tālaviśāradāḥ
32
pramāṇe 'tha layasthāne kiṃnarāḥ kṛtaniśramāḥ
saṃcoditās tumburuṇā gandharvāḥ sahitā jaguḥ
33
gāyanti divyatānais te yathānyāyaṃ manasvinaḥ
pāṇḍuputrān ṛṣīṃś caiva ramayanta upāsate
34
tasyāṃ sabhāyām āsīnāḥ suvratāḥ satyasaṃgarāḥ
divīva devā brahmāṇaṃ yudhiṣṭhiram upāsate
Book 2
Chapter 4
1
[व]
ततः परवेशनं चक्रे तस्यां राजा युधिष्ठिरः
अयुतं भॊजयाम आस बराह्मणानां नराधिपः
2
घृतपायसेन मधुना भक्ष्यैर मूलफलैस तथा
अहतैश चैव वासॊभिर माल्यैर उच्चावचैर अपि
3
ददौ तेभ्यः सहस्राणि गवां परत्येकशः परभुः
पुण्याहघॊषस तत्रासीद दिवस्पृग इव भारत
4
वादित्रैर विविधैर गीतैर गन्धैर उच्चावचैर अपि
पूजयित्वा कुरुश्रेष्ठॊ दैवतानि निवेश्य च
5
तत्र मल्ला नटा झल्लाः सूता वैतालिकास तथा
उपतस्थुर महात्मानं सप्तरात्रं युधिष्ठिरम
6
तथा स कृत्वा पूजां तां भरातृभिः सह पाण्डवः
तस्यां सभायां रम्यायां रेमे शक्रॊ यथा दिवि
7
सभायाम ऋषयस तस्यां पाण्डवैः सह आसते
आसां चक्रुर नरेन्द्राश च नानादेशसमागताः
8
असितॊ देवलः सत्यः सर्पमाली महाशिराः
अर्वावसुः सुमित्रश च मैत्रेयः शुनकॊ बलिः
9
बकॊ दाल्भ्यः सथूलशिराः कृष्णद्वैपायनः शुकः
सुमन्तुर जैमिनिः पैलॊ वयास शिष्यास तथा वयम
10
तित्तिरिर याज्ञवल्क्यश च ससुतॊ लॊमहर्षणः
अप्सु हॊम्यश च धौम्यश च आणी माण्डव्य कौशिकौ
11
दामॊष्णीषस तरैवणिश च पर्णादॊ घटजानुकः
मौञ्जायनॊ वायुभक्षः पाराशर्यश च सारिकौ
12
बलवाकः शिनी वाकः सत्यपालः कृतश्रमः
जातू कर्णः शिखावांश च सुबलः पारिजातकः
13
पर्वतश च महाभागॊ मार्कण्डेयस तथा मुनिः
पवित्रपाणिः सावर्णिर भालुकिर गालवस तथा
14
जङ्घा बन्धुश च रैभ्यश च कॊपवेगश्रवा भृगुः
हरि बभ्रुश च कौण्डिन्यॊ बभ्रु माली सनातनः
15
कक्षीवान औशिजश चैव नाचिकेतॊ ऽथ गौतमः
पैङ्गॊ वराहः शुनकः शाण्डिल्यश च महातपाः
कर्करॊ वेणुजङ्घश च कलापः कठ एव च
16
मुनयॊ धर्मसहिता धृतात्मानॊ जितेन्द्रियाः
एते चान्ये च बहवॊ वेदवेदाङ्गपारगाः
17
उपासते महात्मानं सभायाम ऋषिसत्तमाः
कथयन्तः कथाः पुण्या धर्मज्ञाः शुचयॊ ऽमलाः
18
तथैव कषत्रिय शरेष्ठा धर्मराजम उपासते
शरीमान महात्मा धर्मात्मा मुञ्ज केतुर विवर्धनः
19
संग्रामजिद दुर्मुखश च उग्रसेनश च वीर्यवान
कक्षसेनः कषितिपतिः कषेमकश चापराजितः
काम्बॊजराजः कमलः कम्पनश च महाबलः
20
सततं कम्पयाम आस यवनान एक एव यः
यथासुरान कालकेयान देवॊ वज्रधरस तथा
21
जटासुरॊ मद्रकान्तश च राजा; कुन्तिः कुणिन्दश च किरात राजः
तथाङ्गवङ्गौ सह पुण्ड्रकेण; पाण्ड्यॊड्र राजौ सह चान्ध्रकेण
22
किरात राजः सुमना यवनाधिपतिस तथा
चाणूरॊ देवरातश च भॊजॊ भीम रथश च यः
23
शरुतायुधश च कालिङ्गॊ जयत्सेनश च मागधः
सुशर्मा चेकितानश च सुरथॊ ऽमित्रकर्षणः
24
केतुमान वसु दानश च वैदेहॊ ऽथ कृतक्षणः
सुधर्मा चानिरुद्धश च शरुतायुश च महाबलः
25
अनूप राजॊ दुर्धर्षः कषेमजिच च सुदक्षिणः
शिशुपालः सहसुतः करूषाधिपतिस तथा
26
वृष्णीनां चैव दुर्धर्षाः कुमारा देवरूपिणः
आहुकॊ वि पृथुश चैव गदः सारण एव च
27
अक्रूरः कृतवर्मा च सात्यकिश च शिनेः सुतः
भीष्मकॊ ऽथाहृतिश चैव दयुमत सेनश च वीर्यवान
केकयाश च महेष्वासा यज्ञसेनश च सौमकिः
28
अर्जुनं चापि संश्रित्य राजपुत्रा महाबलाः
अशिक्षन्त धनुर्वेदं रौरवाजिनवाससः
29
तत्रैव शिक्षिता राजन कुमारा वृष्णिनन्दनाः
रौक्मिणेयश च साम्बश च युयुधानश च सात्यकिः
30
एते चान्ये च बहवॊ राजानः पृथिवीपते
धनंजय सखा चात्र नित्यम आस्ते सम तुम्बुरुः
31
चित्रसेनः सहामात्यॊ गन्धर्वाप्सरसस तथा
गीतवादित्रकुशलाः शम्या तालविशारदाः
32
परमाणे ऽथ लयस्थाने किंनराः कृतनिश्रमाः
संचॊदितास तुम्बुरुणा गन्धर्वाः सहिता जगुः
33
गायन्ति दिव्यतानैस ते यथान्यायं मनस्विनः
पाण्डुपुत्रान ऋषींश चैव रमयन्त उपासते
34
तस्यां सभायाम आसीनाः सुव्रताः सत्यसंगराः
दिवीव देवा बरह्माणं युधिष्ठिरम उपासते
1
[v]
tataḥ praveśanaṃ cakre tasyāṃ rājā yudhiṣṭhiraḥ
ayutaṃ bhojayām āsa brāhmaṇānāṃ narādhipaḥ
2
ghṛtapāyasena madhunā bhakṣyair mūlaphalais tathā
ahataiś caiva vāsobhir mālyair uccāvacair api
3
dadau tebhyaḥ sahasrāṇi gavāṃ pratyekaśaḥ prabhuḥ
puṇyāhaghoṣas tatrāsīd divaspṛg iva bhārata
4
vāditrair vividhair gītair gandhair uccāvacair api
pūjayitvā kuruśreṣṭho daivatāni niveśya ca
5
tatra mallā naṭā jhallāḥ sūtā vaitālikās tathā
upatasthur mahātmānaṃ saptarātraṃ yudhiṣṭhiram
6
tathā sa kṛtvā pūjāṃ tāṃ bhrātṛbhiḥ saha pāṇḍavaḥ
tasyāṃ sabhāyāṃ ramyāyāṃ reme śakro yathā divi
7
sabhāyām ṛṣayas tasyāṃ pāṇḍavaiḥ saha āsate
āsāṃ cakrur narendrāś ca nānādeśasamāgatāḥ
8
asito devalaḥ satyaḥ sarpamālī mahāśirāḥ
arvāvasuḥ sumitraś ca maitreyaḥ śunako baliḥ
9
bako dālbhyaḥ sthūlaśirāḥ kṛṣṇadvaipāyanaḥ śukaḥ
sumantur jaiminiḥ pailo vyāsa śiṣyās tathā vayam
10
tittirir yājñavalkyaś ca sasuto lomaharṣaṇaḥ
apsu homyaś ca dhaumyaś ca āṇī māṇḍavya kauśikau
11
dāmoṣṇīas traivaṇiś ca parṇādo ghaṭajānukaḥ
mauñjāyano vāyubhakṣaḥ pārāśaryaś ca sārikau
12
balavākaḥ śinī vākaḥ satyapālaḥ kṛtaśramaḥ
jātū karṇaḥ śikhāvāṃś ca subalaḥ pārijātakaḥ
13
parvataś ca mahābhāgo mārkaṇḍeyas tathā muniḥ
pavitrapāṇiḥ sāvarṇir bhālukir gālavas tathā
14
jaṅghā bandhuś ca raibhyaś ca kopavegaśravā bhṛguḥ
hari babhruś ca kauṇḍinyo babhru mālī sanātanaḥ
15
kakṣīvān auśijaś caiva nāciketo 'tha gautamaḥ
paiṅgo varāhaḥ śunakaḥ śāṇilyaś ca mahātapāḥ
karkaro veṇujaṅghaś ca kalāpaḥ kaṭha eva ca
16
munayo dharmasahitā dhṛtātmāno jitendriyāḥ
ete cānye ca bahavo vedavedāṅgapāragāḥ
17
upāsate mahātmānaṃ sabhāyām ṛṣisattamāḥ
kathayantaḥ kathāḥ puṇyā dharmajñāḥ śucayo 'malāḥ
18
tathaiva kṣatriya śreṣṭhā dharmarājam upāsate
śrīmān mahātmā dharmātmā muñja ketur vivardhanaḥ
19
saṃgrāmajid durmukhaś ca ugrasenaś ca vīryavān
kakṣasenaḥ kṣitipatiḥ kṣemakaś cāparājitaḥ
kāmbojarājaḥ kamalaḥ kampanaś ca mahābalaḥ
20
satataṃ kampayām āsa yavanān eka eva yaḥ
yathāsurān kālakeyān devo vajradharas tathā
21
jaṭāsuro madrakāntaś ca rājā; kuntiḥ kuṇindaś ca kirāta rājaḥ
tathāṅgavaṅgau saha puṇḍrakeṇa; pāṇḍyoḍra rājau saha cāndhrakeṇa
22
kirāta rājaḥ sumanā yavanādhipatis tathā
cāṇūro devarātaś ca bhojo bhīma rathaś ca yaḥ
23
rutāyudhaś ca kāliṅgo jayatsenaś ca māgadhaḥ
suśarmā cekitānaś ca suratho 'mitrakarṣaṇaḥ
24
ketumān vasu dānaś ca vaideho 'tha kṛtakṣaṇaḥ
sudharmā cāniruddhaś ca śrutāyuś ca mahābalaḥ
25
anūpa rājo durdharṣaḥ kṣemajic ca sudakṣiṇaḥ
śiśupālaḥ sahasutaḥ karūṣādhipatis tathā
26
vṛṣṇnāṃ caiva durdharṣāḥ kumārā devarūpiṇaḥ
āhuko vi pṛthuś caiva gadaḥ sāraṇa eva ca
27
akrūraḥ kṛtavarmā ca sātyakiś ca śineḥ sutaḥ
bhīṣmako 'thāhṛtiś caiva dyumat senaś ca vīryavān
kekayāś ca maheṣvāsā yajñasenaś ca saumakiḥ
28
arjunaṃ cāpi saṃśritya rājaputrā mahābalāḥ
aśikṣanta dhanurvedaṃ rauravājinavāsasaḥ
29
tatraiva śikṣitā rājan kumārā vṛṣṇinandanāḥ
raukmiṇeyaś ca sāmbaś ca yuyudhānaś ca sātyakiḥ
30
ete cānye ca bahavo rājānaḥ pṛthivīpate
dhanaṃjaya sakhā cātra nityam āste sma tumburuḥ
31
citrasenaḥ sahāmātyo gandharvāpsarasas tathā
gītavāditrakuśalāḥ śamyā tālaviśāradāḥ
32
pramāṇe 'tha layasthāne kiṃnarāḥ kṛtaniśramāḥ
saṃcoditās tumburuṇā gandharvāḥ sahitā jaguḥ
33
gāyanti divyatānais te yathānyāyaṃ manasvinaḥ
pāṇḍuputrān ṛṣīṃś caiva ramayanta upāsate
34
tasyāṃ sabhāyām āsīnāḥ suvratāḥ satyasaṃgarāḥ
divīva devā brahmāṇaṃ yudhiṣṭhiram upāsate
